PRODUÇÃO DE FRUTOS DE ESPÉCIES DA FLORESTA DE
V Á R Z E A DA A M A Z Ô N I A C E N T R A L I M P O R T A N T E S NA
ALIMENTAÇÃO DE PEIXES
Lúcia Alencar ΜΑΙΑ 1
; Fiorella Perotti CHALCO2
RESUMO Com o objetivo de quantificar a contribuiηγo que quatro espécies, Cassia leiandra Benth., Crescentia amazonica Ducke, Macrolobium acaciifolium (Benth.) Benth. e Vitex cymosa Bert. ex Spreng., oferecem através de seus frutos ΰ alimentaηγo dos peixes, foram marcados, aleatoriamente, dez indivνduos adultos destas quatro espécies da floresta de vαrzea na ilha da Marchantaria Amazτnia Central. O perνodo de maior produηγo de frutos dαse no perνodo do alto nνvel das αguas, entre janeiro e maio. A espécie Cassia leiandra apresentou a maior produηγo com 1.836 kg/ha e amplo consumo pela populaηγo local. Os principais peixes consumidores de frutos sγo tambaqui (Colossoma macropomum), matrinxγ (Brycon cephalus), pirapitinga
(Piaractus brachypomus), pirarara, (Phractocephalus hemioliopterus), bacu (Lithodoras dorsalis, Megalodoras sp.), pacu (Mylossoma sp., Myleus sp., Metynnis sp., Mylesinus sp.) e sardinha (Triportheus elongatus). As espécies de plantas estudadas apresentam potencial de aproveitamento
como fonte de alimento para peixes.
Palavras-chave: vαrzea, produηγo de frutos, peixe frugνvoro
Fruit Production from the Floodplain Forest of Central Amazonia: a Food Resource for Fish
ABSTRACT In order to quantify the contribution of four Central Amazon floodplain trees, Cassia leiandra Benth., Crescentia amazonica Ducke, Macrolobium acaciifolium (Benth.) Benth. and Vitex cymosa Bert. ex Spreng., as food resource for fishes, ten adult individuals of each species were labeled on Marchantaria Island. The peak of fruit offer occurred during the high
water season, between the months of January and May. C. leiandra showed the biggest fruit production with 1,836 kg/ha and greatest economic interest as a food resource for fishes, birds, monkeys and local people. The principal fruit consuming fishes were, tambaqui (Colossoma
macropomum), matrinxγ (Brycon cephalus), pirapitinga (Piaractus brachypomus), pirarara, (Phractocephalus hemioliopterus), bacu (Lithodoras dorsalis), pacu (Myiossoma sp., Myleus sp.,
Metynnis sp., Mylesinus sp.) and sardinha (Triportheus elongatus). The tree species show potential as a food resource for fishes.
Key-words: varzea, fruit production, frugivorous fish
1
(CPBOINPA), 2
(PIBICINPA/CPBO). Alameda Cosme Ferreira, 1756. Caixa Postal, 478. CEP 69011970. Manaus, Amazonas Brasil, email: alencar@inpa.gov.br
INTRODUÇÃO
A s v α r z e a s s γ o f o r m a d a s p o r florestas i n u n d α v e i s e a p r e s e n t a m u m a g r a n d e d i v e r s i d a d e d e e s p é c i e s a r b σ r e a s e p e i x e s . O s r i o s q u e i n u n d a m e s t a s α r e a s t e m a h i d r o q u ν m i c a d a s α g u a s classificadas c o m o " b r a n c a " , r i c a s e m m i n e r a i s d i s s o l v i d o s , g r a n d e q u a n t i d a d e d e
fertilidade e alta produtividade. Estas f l o r e s t a s s γ o i m p o r t a n t e s ΰ d i e t a a l i m e n t a r d e m u i t a s e s p é c i e s d e peixes, q u e durante a cheia p e n e t r a m nestes a m b i e n t e s , o n d e se a l i m e n t a m de folhas j o v e n s , frutos, sementes e t c , q u e c a e m n a α g u a ( M a i a , 1 9 9 7 ) . O a l i m e n t o b α s i c o d e m u i t a s d e s t a s espécies sγo o s frutos e as s e m e n t e s ( H o n d a , 1 9 7 4 ; S a i n t P a u l , 1 9 8 2 ; Z i m b u r s k i , 1990; Silva, 1996; M a i a
1997, 2 0 0 1 ; Waldhoff & Maia, 2000). A bioprodutividade da vαrzea, e m especial a produηγo de frutos, é item i m p o r t a n t e n a c a d e i a a l i m e n t a r e m a n u t e n η γ o d o s estoques pesqueiros. Foram encontradas mais de 500 αrvores ha"1
e a maioria destas produzem frutos e s e m e n t e s q u e sγo c o n s u m i d o s p o r peixes (Campbell et al, 1992; Balslev
et al, 1987; Foster, 1990). O s frutos de Eschweilera tenuifolia e Hevea spruceana sγo ingeridos principalmente
p o r Brycon cepahlus e Brycon s p . "matrinxγ" e Colossoma macropomum " t a m b a q u i " ( M a i a , 1 9 9 7 ) .
Macrolobium multijugum tem especial
i m p o r t β n c i a n a a l i m e n t a η γ o d e C.
macropomum e Podocnemis expansa
" t r a c a j α " ( M a i a et ai, 1 9 9 8 ) .
Astrocaryum jauari, p a l m e i r a q u e
o c o r r e ΰs m a r g e n s d o s rios de α g u a s p r e t a e b r a n c a ( i g a p σ e v α r z e a ) c o n t r i b u i c o m u m a b i o m a s s a s i g n i f i c a t i v a ΰ d i e t a d o s p e i x e s , colocando a disposiηγo 1,65 toneladas por hectare por ano de frutos frescos (Piedade, 1985). Myrciaria dúbia, n o igapσ, apresenta dados e m torno de 9,5 a 12,7 toneladas por hectare por ano de frutos frescos (Peters e Vasquez, 1987). A p r o d u η γ o anual d e frutos nas
f l o r e s t a s i n u n d α v e i s d a A m a z τ n i a v a r i a e n t r e 16 e 5 3 m i l h υ e s d e t o n e l a d a s p o r a n o ( W a l d h o f f et
ai, 1996). B a s e a d o na oferta d e frutos
destas florestas, estimase a p r o d u η γ o d e 1 3 2 . 0 0 0 a 6 1 0 . 0 0 0 t o n e l a d a s d e p e i x e por ano na vαrzea ( G o u l d i n g et
al, 1996).
A p r o d u η γ o m é d i a a n u a l d e f r u t o s , n e s t e a m b i e n t e a p r e s e n t a c o n s i d e r α v e l i n t e r e s s e q u a n t o a o c o n h e c i m e n t o d a q u a n t i f i c a η γ o , f r e q ٧ κ n c i a d e o f e r t a e c o n t r i b u i η γ o alimentar q u e p o s s a m proporcionar ΰ f a u n a t e r r e s t r e e a q u α t i c a . A s s i m , a f i n a l i d a d e d e s t e e s t u d o f o i d e a p r e s e n t a r d a d o s r e l a t i v o s ΰ q u a n t i d a d e e c o n t r i b u i η γ o q u e γ s e s p é c i e s Cassia leiandra B e n t h . ,
Crescentia amazônica D u c k e , Macrolobium acaciifolium ( B e n t h . )
B e n t h . e Vitex cymosa B e r t , e x S p r e n g . , o f e r e c e m a t r a v é s d e s e u s frutos ΰ alimentaηγo dos peixes, b e m c o m o i d e n t i f i c a r o p o t e n c i a l d e a p r o v e i t a m e n t o e os principais peixes c o n s u m i d o r e s .
MATERIAL Ε MÉTODOS
t o d o s o s i n d i v ν d u o s d a s e s p é c i e s e s t u d a d a s c o m a l t u r a > 2 , 0 m q u e frutificaram e mantiveram os frutos até o estαgio m a d u r o .
A v e g e t a η γ o e m e s t u d o e s t α sujeita ΰs flutuaηυes d o rio. A Figura 2 mostra a curva p a d r γ o , m o n o m o d a l ,
da flutuaηγo anual d o rio N e g r o , cotas no porto d e M a n a u s / A M , para 1988 e 1999.
Estimativa da produção de frutos
O e s t u d o foi r e a l i z a d o n o perνodo de janeiro de 1998 a dezembro
o
de 1999. A anαlise quantitativa de C.
leiandra e C. amazônica foi estimada
segundo Maia (1997) durante o pico d e f r u t i f i c a η γ o , a p r i m e i r a e n t r e j a n e i r o e m a r η o e a s e g u n d a e n t r e f e v e r e i r o e m a i o . A s e s p é c i e s e m estudo frutificam u m a vez ao ano. F o r a m m a r c a d o s a l e a t o r i a m e n t e 10 indivνduos de c a d a espécie dentro da αrea de estudo. Destes foram coletados todos o s frutos m a d u r o s , c o m a m γ o o u c o m auxνlio de varas ( n γ o foram considerados os frutos abortados). O s frutos foram coletados e m duas etapas: na primeira foram retirados todos o s frutos maduros e na segunda 30 dias apσs a primeira etapa, foram retirados o s f r u t o s r e s t a n t e s . U s o u s e e s t e p r o c e d i m e n t o para que a a m o s t r a g e m nγo fosse influenciada pela p r e s e n η a de frutos a i n d a i m a t u r o s e p a r a q u e n γ o h o u v e s s e m p e r d a s d e f r u t o s m a d u r o s , q u e p r o v a v e l m e n t e cairiam na αgua se nγo fossem coletados e m d u a s e t a p a s . P a r a a e s c o l h a da fase f r u t o m a d u r o , foi e s t a b e l e c i d o o p e r ν o d o i m e d i a t a m e n t e a n t e r i o r a abscissγo (Maia, 1997). A p σ s a coleta os frutos foram contados, pesados para o b t e n η γ o d e p e s o fresco e levados ΰ secagem para o b t e n η γ o d o peso seco. A secagem foi feita e m estufa a 60° C, até ser o b t i d o p e s o c o n s t a n t e , n e s t e c a s o a o r e d o r d e 7 d i a s . P a r a as espécies M. acaciifolium e V. cymosa, p o r a p r e s e n t a r e m frutos p e q u e n o s , a d e t e r m i n a η γ o d a p r o d u η γ o p o r indivνduo foi feita através da coleta de todos os frutos e m 3 galhos sorteados a l e a t o r i a m e n t e . O v a l o r m é d i o d a p r o d u η γ o d e f r u t o p o r g a l h o foi m u l t i p l i c a d o p e l o n ٥ m e r o t o t a l d e
galhos d e c a d a indivνduo. A coleta d e
M. acaciifolium se deu entre j a n e i r o e
abril e V. cymosa entre m a i o e j u l h o . E m seguida o s frutos, foram contados, p e s a d o s e m b a l a n η a ( e l e t r τ n i c a Filizola CS15) e secos e m estufa a 60° C até a estabilizaηγo d o peso para p o s terior determinaηγo d o peso seco.
As informaηυes relacionadas aos c o n s u m i d o r e s d e frutos foram obtidas através de l e v a n t a m e n t o n o h e r b α r i o d o Ϊ Ν Ρ Α , c o n s u l t a a o s p e s c a d o r e s , c o n t e ٥ d o e s t o m a c a l (3 t a m b a q u i s , 5 matrinchγs, 3 pirararas, 2 pirapitingas,
10 p a c u s , 10 bacu e 10 sardinhas) e citaηυes literαrias (Gottsberger, 1978; Smith, 1979; G o u l d i n g , 1980; Saint Paul, 1982; Z i m b u r s k i , 1990; M a i a , 1997, 2 0 0 1 ; L i m a & G o u l d i n g , 1998; Waldhoff & M a i a , 2000).
RESULTADOS
N a t a b e l a 1 e n c o n t r a m s e o n ٥ m e r o d e i n d i v ν d u o s / h a , a a n α l i s e quantitativa da p r o d u η γ o de frutos por espécie, e m peso fresco e seco (kg/ha) e o teor de α g u a (%).
A s c i n c o e s p é c i e s e s t u d a d a s t o t a l i z a r a m 2 5 9 i n d i v ν d u o s / h a . V.
cymosa apresentou o maior n٥mero de
indivνduos/ha (103), seguida por C.
leiandra c o m 85/ha. A s espécies M. acaciifolium e C. amazônica
apresentaram menor quantidade, sendo 4 6 e 10 indivνduos/ha, respectivamente.
Tabela 1. Espécie vegetal, n٥mero de indivνduos/ha; analise quantitativa da produηγo de frutos (n=IO), produηγo média de fruto por indivνduo e desvio padrγo, peso fresco e seco (kg/ha) e o teor de αgua (%).
Espécie Indivíduos/ha Produção média por
indiví-duo e desvio padrão
Peso fresco (kg/ha)
Peso seco(kg/ha)
teor de água(%)
C. leiandra 85 21,6 ± 10,6 1.836 546,6 70,7
C. amazônica 10 1,5 ± 1.5 15 5,3 64,6
M. acaciilolium 43 20,7 ± 7,9 950 541,5 43,0
V. cymosa 103 2,1 ± 1,2 227 27,3 88,0
acacüfolium c o m 9 5 0 k g / h a e m é d i a
21 k g / i n d i v ν d u o , Vi cymosa 2 2 7 k g / ha e 2,5 k g / i n d i v ν d u o e C. amazônica
15 k g / h a e 1,5 k g / i n d i v ν d u o .
O s frutos a p r e s e n t a r a m u m teor de αgua m é d i o de 6 1 % . O m a i o r teor d e α g u a f o i e n c o n t r a d o e m V.
cymosa c o m 8 8 % , s e g u i d a p o r C. leiandra c o m 7 0 , 7 % , C. amazônica
6 4 , 6 % e M. acacüfolium 4 3 % . O p i c o d e p r o d u η γ o d e f r u t o s para as espécies estudadas, perνodo de maior oferta alimentar, ocorreu entre o s m e s e s j a n e i r o e m a i o de c a d a ano (1998 e 1999), durante a fase aquαtica. A espécie C. leiandra apresentou excelente potencial econτmico, uma vez q u e é a m p l a m e n t e c o n s u m i d a p e l a p o p u l a η γ o l o c a l , p α s s a r o s ( a r a r a e papagaio), macacos e peixes. Segundo observaηυes de conte٥do estomacal e p e s c a d o r e s , o s p r i n c i p a i s p e i x e s consumidores foram: bacu (Lithodoras
dorsalis, Megalodoras sp.), matrinxγ (Brycon cephalus), pacu {Myleus sp., Metynnis), pirapitinga (P. brachypomus)
e tambaqui {C. macropomum)
M. acacüfolium a p r e s e n t o u
i m p o r t a n t e c o n t r i b u i η γ o n a c a d e i a a l i m e n t a r d e p e i x e s e q u e l τ n i o s .
Informaηυes de herbαrio, pescadores e conte٥do estomacal, indicaram c o m o p r i n c i p a i s c o n s u m i d o r e s : q u e l τ n i o s , t r a c a j α (Podocnemis unifilis) e t a r t a r u g a (Podocnemis expansa); o s p e i x e s , p i r a n h a {Pygocentrus s p . ,
Serrasalmus s p . ) , p i r a r a r a (Phractocephalus hemioliopterus),
p i r a p i t i n g a (P. brachypomus), t a m b a q u i ( C . macropomum) e o s pαssaros (arara e papagaio).
V. cymosa foi c o n s u m i d a por
pαssaros, macacos e peixes. Os peixes consumidores foram bacu {L. dorsalis), matrinxγ (B. cephalus), pacu (Mylossoma sp., Myleus sp., Metynnis sp., Mylesinus s p . ) , p i r a p i t i n g a (P. brachypomus), s a r d i n h a (Triportheus elongatus) e tambaqui {C. macropomum) s e g u n d o i n f o r m a η υ e s d e h e r b α r i o , c o n t e ٥ d o estomacal e pescadores.
C. amazônica foi utilizada por
m a t r i n x γ (B. cephalus), p a c u
{Mylossoma sp., Myleus sp., Metynnis
s p . , Mylesinus s p . , p i r a r a r a (P.
hemioliopterus), p i r a p i t i n g a (P. brachypomus), sardinha {Triportheus elongatus) e t a m b a q u i ( C . macropomum), s e g u n d o informaηυes
O s p r i n c i p a i s p e i x e s c o n s u m i d o r e s e n t r e a s e s p é c i e s e s t u d a d a s f o r a m : t a m b a q u i ( C .
macropomum), m a t r i n x γ (B. cephalus), p i r a p i t i n g a (P. brachypomus), p i r a r a r a (P. hemioliopterus), pacu (Mylossoma sp., Myleus sp., Metynnis s p . , Mylesinus
sp.) e sardinha (Triportheus elongatus) tabela 2.
DISCUSSÃO
A p e s a r da falta d e d a d o s m a i s p r e c i s o s s o b r e a α r e a i n u n d α v e l d a Bacia Amazτnica, estimase que cerca d e 2 0 % d e s t a s γ o α r e a s i n u n d α v e i s (Junk,1993; 1998). C o n s i d e r a n d o q u e a s v α r z e a s d o r i o A m a z o n a s e t r i b u t α r i o s r e p r e s e n t a m c e r c a d e 2 0 0 . 0 0 0 k m2
e q u e a s u a b i o p r o d u t i v i d a d e , e m e s p e c i a l a produηγo de frutos, é item importante
na cadeia alimentar e m a n u t e n η γ o dos e s t o q u e s p e s q u e i r o s , as e s p é c i e s C.
leiandra, C. amazônica, M. acaciifolium e V. cymosa,
a p r e s e n t a r a m p o t e n c i a l d e a p r o v e i t a m e n t o . E n t r e e s t e s , d e s t a c a r a m s e a p r o d u η γ o d e a l i m e n t o s p a r a a n i m a i s a q u α t i c o s e t e r r e s t r e s , s a l i e n t a n d o a i m p o r t a n t e contribuiηγo na alimentaηγo d e peixes.
O p e i x e r e p r e s e n t a p a r c e l a c o n s i d e r α v e l n a d i e t a a l i m e n t a r d o a m a z τ n i d a c o n s t i t u i n d o u m a d a s principais fontes d e proteνna animal e suporte e c o n τ m i c o d a regiγo através d a c o m e r c i a l i z a η γ o d o p e s c a d o . P o r t a n t o , a s e s p é c i e s e s t u d a d a s c o n t r i b u e m i n d i r e t a m e n t e ΰ a l i m e n t a η γ o da p o p u l a η γ o l o c a l . C.
leiandra ( c o m a p r o d u η γ o d e frutos de
1.836 k g / h a , p e s o f r e s c o ) a l é m d e a p r e s e n t a r i m p o r t a n t e p a p e l n a
Tabela 2. Lista dos principais peixes consumidores e produtores de frutos, n٥mero de estτmagos examinados por espécie e porcentagem de estτmagos com frutos.
CONSUMIDOR Nome vulgar
PRODUTOR DE FRUTOS Nome científico
Conteúdos estomacais examinados
Estômagos com frutos (%)
bacu C. leiandra, V. cymosa, _ _
matrinxã C. leiandra, V. cymosa.C. amazônica 5 100
pacu C. leiandra, V. cymosa, C. amazônica 10 100
piranha M. acaciifolium _ _
pirapitinga C. leiandra, V. cymosa, C. amazônica, M. acaciifolium 2 100
pirarara M. acaciifolium, C. amazônica 3 100
sardinha V. cymosa, C.amazônica 10 80
tambaqui C. leiandra, V. cymosa, C. amazônica, M. acaciifolium 3 100
tartaruga M. acaciifolium _ _
tracajá M. acaciifolium
bacu (Lithodoras dorsalis, Megalodoras sp.); matrinxã (Brycon cephalus); pacu (Mylossoma sp., Myleus sp.,
alimentaηγo de peixes, tem excelente p o t e n c i a l e c o n τ m i c o , p o d e n d o s e r c o m e r c i a l i z a d a n a s f e i r a s , p o i s é a m p l a m e n t e c o n s u m i d a na regiγo.
A s v α r z e a s d o r i o S o l i m υ e s A m a z o n a s e d o s s e u s a f l u e n t e s apresentam potencial produtivo para a p e s c a , a a g r i c u l t u r a e a s i l v i c u l t u r a ( J u n k , 1 9 9 8 ) . C o m o a u m e n t o demogrαfico a utilizaηγo destas αreas t e m se i n t e n s i f i c a d o e e m a l g u m a s α r e a s é v i s ν v e l a d e g r a d a η γ o d o e c o s s i s t e m a . V α r i o s e s t u d o s t e m a b o r d a d o a e c o l o g i a e o a p r o v e i t a m e n t o d e s t e a m b i e n t e , d e s t a c a n d o s e o s s e g u i n t e s : S m i t h ( 1 9 8 1 ) , J u n k ( 1 9 8 5 , 1 9 9 3 , 1 9 9 8 ) , Bayley & Petrere (1989), G o u l d i n g et
al (1996) e M a i a (2001).
O n ٥ m e r o de espécies de peixes na A m a z τ n i a q u e se a l i m e n t a m de f r u t o s e s e m e n t e s é g r a n d e ( G o t t s b e r g e r , 1 9 7 8 ; S m i t h , 1 9 7 9 ; Goulding, 1989; Ziburski, 1990; Maia,
1 9 9 7 ; L i m a & G o u l d i n g , 1 9 9 8 ; Waldhoff & Maia, 2 0 0 0 ; Maia, 2 0 0 1 ) . Entre estes, o tambaqui é u m a espécie n o b r e , de alto v a l o r c o m e r c i a l . N o s c e n t r o s u r b a n o s , g r a n d e p a r t e d a p o p u l a η γ o nγo t e m p o d e r a q u i s i t i v o para a d q u i r i l o . O u t r o s p e i x e s c o m o c a r α , m a t r i n x γ , p a c u , p i r a p i t i n g a , pirarara e sardinha, sγo e s p é c i e s de v a l o r c o m e r c i a l i n f e r i o r e p o r t a n t o m a i s c o n s u m i d o s p e l a m a i o r i a d a p o p u l a η γ o regional.
A variaηγo na produηγo de frutos por indivνduo, das espécies estudadas, parece relacionada ΰ idade do vegetal. Segundo Maia (1997) Hevea spruceana, espécie de igapσ, apresentou uma maior p r o d u η γ o de frutos entre o s 15 e 4 5
a n o s ; a p a r t i r de 4 5 a n o s i n i c i o u o declνnio na produηγo. Porém, as causas da variaηγo na produηγo de frutos das e s p é c i e s e s t u d a d a s , s σ p o d e r γ o s e r conhecidas apσs um estudo da produηγo de frutos e m relaηγo ΰ idade do vegetal. O teor de αgua (média total) nos frutos de 61 % nas espécies estudas foi c o n s i d e r a d o b a i x o se c o m p a r a d o ΰ m a i o r i a d o s f r u t o s u t i l i z a d o s n o c o n s u m o h u m a n o . Entretanto, grande parte dos frutos ingeridos por peixes tem baixo teor de αgua e carboidrato sol٥vel, mas alto teor d e proteνnas e gordura (Waldhoff et al, 1996).
O p e r ν o d o d e m a i o r oferta d e a l i m e n t o s , n o c a s o da p r o d u η γ o d e frutos, se deu na fase aquαtica, entre j a n e i r o e m a i o . A p r o d u η γ o total de frutos para as quatro espécies, de 3.148 k g / h a / a n o de peso fresco, m o s t r o u a importβncia destes vegetais, que além de contribuνrem c o m o fonte de alimento para os peixes, podem ser inseridos no item recuperaηγo ambiental e utilizados n a r e g e n e r a η γ o d e α r e a s i n u n d α v e i s d e g r a d a d a s , pois ao m a x i m i z a r e m a cobertura vegetal, restauram a oferta de alimentos (Maia, 2001).
( C h a l c o , 2 0 0 1 ) . N e s t e e s t u d o , v e r i f i c o u s e q u e o s f r u t o s d e M. acaciifolium e V. cymosa f o r a m c o n s u m i d o s i n t e g r a l m e n t e ; d e C. amazônica e C. leiandra f o r a m c o n s u m i d a s as s e m e n t e s .
A produηγo anual de frutos q u e entra no sistema das αreas inundαveis da Amazτnia é praticamente desconhecida. A avaliaηγo da produηγo d e frutos por hectare/ano, por alguns autores, para a αrea total da A m a z τ n i a é prematura e deve ser mais criteriosa. Tais estimativas s σ p o d e r γ o s e r e l a b o r a d a s q u a n d o houver uma amostragem representativa d e levantamento florνstico, n ٥ m e r o d e espécies e produηγo média d e frutos por i n d i v ν d u o p o r h e c t a r e p o r a n o , e m d i f e r e n t e s p o n t o s d a p l a n ν c i e d e inundaηγo.
AGRADECIMENTOS
A s autoras a g r a d e c e m a o C N P q , P r o g . S H I F T / E N V 2 9 , P r o j . I N P A / M a x P l a n c k e P P G 7 / P P D 1 1 6 1 9 9 p e l o apoio financeiro e aos técnicos d a C P B O , J o s é G u e d e s d e Oliveira, J o s é R a m o s e F e l i p e F r a n η a , p e l a p a r t i c i p a η γ o n o s trabalhos d e c a m p o .
Bibliografia citada
Balslev, H.; Luteyn. J.; 011gaard,B., 1987. Composition and struture of unflooded and floodplain forest in Amazonian Ecua dor. Opera Botânica, 92: 3757. Bayley, P.B.; Petrere Jr., M. 1989. Amazon fish
eries: assessment methods, current status, and management options. In: Dodge, D.P. (ed.): Proceedings of the International
Large River Symposium. Canada. Special Pub lication. Fish. Aquat. ScL, 106:385398. Campbell, D. G.; Stone, J.L.; Rosas, A. 1992. A comparision of the phytosociology and dynamics of three floodplain (vαrzea) for
ests of known age, Rio Juruα, western Brazilian Amazon. Bot. J. Linn. Society, 108:
213237.
Chalco, F.P 2 0 0 1 . Produção de Frutos de Espécies Arbóreas Importantes na Alimentação de Peixes - Amazônia Cen-tral. M o n o g r a f i a a p r e s e n t a d a para obtenηγo do grau Eng. Florestal. UTAM, Manaus, AM. 36 p.
Foster, R. 1990. The floristic composition of the R i o Man٥ floodplain forest. Four Neotropical Rainforests. New Haven. Furch, K. 1997. Chemistry of vαrzea and igapσ
soils and nutrient inventory of their flood plains. In: Junk,W.J. (ed.). The Central Amazon floodplain. Ecology of a pulsing system. S p r i n g e r , E c o l o g i c a l S t u d i e s ,
126:4767.
Gottsberger, G. 1978. Seed dispersal by fish in t h e i n u n d a t e d r e g i o n s of H u m a i t α , Amazonia. Biotropica, 10:170183.
Goulding, M. 1980. The Fishes and Forest: Explorations in Amazonian Natural His-tory. University of California Press, Ber keley, USA. 280 p.
Goulding, M. 1985. Forest fishes of the Amazon In: Prance, GT.; Lovejoy, T.E. (Eds.). Amazonia. Pergamon Press, Oxford, p. 267276.
Goulding, M.; Smith, N.J.H.; Mahar, D.J. 1996. Flood of Fortune. Ecology and Eeconomy Along the Amazon, New York. H o n d a , E . M . S . 1974. C o n t r i b u i η γ o a o
conhecimento da biologia de peixes do Amazonas IIAlimentaηγo do tambaqui, Colossoma bidens. Acta Amazônica, 4: 4753.
Junk,W.J.1985. The Amazon floodplain A sink or s o u r c e for o r g a n i c c a r b o n ? Mitt.Geol. Palaont. Inst. Univ. Hamburg. S C O P E / U N E P S o n d e r b a n d Heft 5 8 . Hamburg, p. 267283.
Junk, W.J. 1993. Wetlands of tropical South America. In: Whigham, D.F. et al (Eds.). Wetlands of the World!. Kluwer Academic Publishers. Netherlands, p. 679739.
recursos. In: Anais do IV Simpósio de Ecossistemas Brasileiros. Águas de Lindóia-SP. p.1-24.
Lima, C. A. & M. Goulding, 1998. Os Frutos do Tambaqui: Ecologia, Conservação e
Cultivo na Amazônia. Sociedade Civil Mamirauá. Editora Lithera Maciel Ltda. Maia, L.M.A, 1997. Influência do Pulso de
Inundação na Fisiologia, Fenologia e Produção de Frutos de Hevea spruceana (Euphorbiaceae) e Eschweilera tenuifolia (Lecythidaceae), em Área Inundável de Igapó da Amazônia Central. Tese de Doutorado, INPA/FUA. Manaus, AM. 195 p.
Maia, L.M.A.; Piedade, M.T.F.; Soares, M.G. 1998. The phenology of Macrolobium multijugum (Caesalpiniaceae) in flooded forest, in the black water (igapo) of the Tarumã - Mirim, Central Amazonia, Bra-zil, //ι : Proceedings of the Third SHIFT Workshop. Manaus-AM. p. 293-303. Maia, L.M.A. 2 0 0 1 . Frutos da Amazônia:
Fonte de Alimento para Peixes. SEBRAE-AM. Manaus, AM, 143 p.
Peters, C. M.; Vasquez, A. 1987. Estúdios ecológicos de camu-camu (Myrciaria dú-bia) I. P r o d u c c i ó n de frutos en poblaciones naturales. Acta Amazônica, 16/17 (n.único):161-174.
Piedade, M.T.F. 1985. Ecologia e Biologia Reprodutiva de Astrocarvum iauari Mart. (Palmae) como Exemplo de População Adaptada as Áreas Inundáveis do Rio Negro (igapós). Dissertação de Mestrado, INPA/FUA. Manaus, AM. 187 p.
R A D A M B R A S I L . 1978. Levantamento de Recursos Naturais. Folha SA 20 Manaus. Rio de Janeiro. Departamento Nacional de Produção Mineral.
Revilla, J.D.C. 1981. Aspectos Florísticos e Fitossociológicos da Floresta Inundável (igapó). Praia Grande, Rio Negro, Amazonas, Brasil. Dissertação de Mestrado,
INPA/FUA. Manaus, AM. 129 p.
S a i n t - P a u l , U. 1982. Okologische und Physiologische Untersuchngen an dem Amazonnasfisch Colossoma macropomum (Cuvier 1818) im Hinblick auf seine Eignung für die Tropische Fischzucht (Pi-sces Serrasalmidae). P h . D . T h e s i s . Fachbereiches Biologie der Universitát Hamburg. Hamburg. 220 p.
Silva, J.A. M o r e i r a da. 1996. Nutrientes, Energia e Digestibilidade Aparente de Frutos e Sementes Consumidos pelo tambaqui (Colossoma macropomum Cuvier) nas florestas inundáveis da Amazônia Central. Tese de doutorado. INPA/FUA. Manaus, AM. 114 p.
Sioli, H. 1984. The Amazon and its main affluentes: Hydrography Morphology of the River Courses and River Types. In: Sioli, H. (Ed.). The Amazon: Limnology and Landscape Ecology of a Mighty Tropical River and its Basin. Dr. W. Junk Publisher. Dordrecht, Netherlands, p. 127-165.
Smith, N.J.H. 1979. A pesca no Rio Amazonas. CNPq/INPA. Manaus-AM. 154 p.
Smith, N.J.H. 1981. Man, fishes and the Ama-zon - Columbia University Press, New York.
Z i m b u s r s k i , A. 1990. Ausbreitungs und Reproduktionsbiologie Einiger Baumarten Der Amazonischen Uberschwem-mungswiilder. P h . D . T h e s i s . Fachbereiches Biologie der Universitát Hamburg. Hamburg. 112 p.
Waldhoff, D.; U.Sait-Paul; B.Furch. 1996. Value of fruits and seeds from the flood-plain forests of Central Amazonia as food resource for fish. Ecotropica 2:143- 156.
Waldhoff, D. & Maia, L.M.A. 2000. Production and chemical composition of Emits from trees in floodplain forest of Central Amazônia and their importance for fish. In: Junk, W.J., Ohly, J., Piedade, M.T.F. & Soares, M.G. (eds.): The Central Amazon floodplain: Ac-tual Use and Options for a Sustainable Management. Backhuys Publishers, Leiden, The Netherlands, pp. 393-415.
recursos. In: Anais do IV Simpósio de Ecossistemas Brasileiros. Á g u a s de Lindóia-SP. p.1-24.
Lima, C. A. & M. Goulding, 1998. Os Frutos do Tambaqui: Ecologia, Conservação e
Cultivo na Amazônia. Sociedade Civil Mamirauá. Editora Lithera Maciel Ltda.
Maia, L.M.A, 1997. Influência do Pulso de Inundação na Fisiologia, Fenologia e Produção de Frutos de Hevea spruceana (Euphorbiaceae) e Eschweilera tenuifolia (Lecythidaceae), em Área Inundável de Igapó da Amazônia Central. Tese de Doutorado, INPA/FUA. Manaus, AM. 195 p.
Maia, L.M.A.; Piedade, M.T.F.; Soares, M.G 1998. T h e phenology of Macrolobium multijugum (Caesalpiniaceae) in flooded forest, in the black water (igapo) of the Tarumã - Mirim, Central Amazonia, Bra-zil. In: Proceedings of the Third SHIFT Workshop. Manaus-AM. p. 293-303. Maia, L . M . A . 2 0 0 1 . Frutos da A m a z ô n i a :
Fonte de Alimento para Peixes. SEBRAE-AM. Manaus, AM, 143 p.
Peters, C. M.; Vasquez, A. 1987. Estúdios ecológicos de camu-camu (Myrciaria dú-bia) I. P r o d u c c i ó n de frutos en poblaciones naturales. Acta Amazônica, 16/17 (n.único):161-174.
Piedade, M.T.F. 1985. Ecologia e Biologia Reprodutiva de Astrocaryum jauari Mart. (Palmae) como Exemplo de População Adaptada as Áreas Inundáveis do Rio Negro (igapós). Dissertação de Mestrado, INPA/FUA. Manaus, AM. 187 p.
R A D A M B R A S I L . 1978. Levantamento de Recursos Naturais. Folha SA 20 Manaus. Rio de Janeiro, Departamento Nacional de Produção Mineral.
Revilla, J.D.C. 1981. Aspectos Florísticos e Fitossociológicos da Floresta Inundável (igapó). Praia Grande, Rio Negro, Amazonas, Brasil. Dissertação de Mestrado, INPA/FUA. Manaus, AM. 129 p.
S a i n t - P a u l , U . 1982. Òkologische und Physiologische Untersuchngen an dem Amazonnasflsch Colossoma macropomum (Cuvier 1818) im Hinblick auf seine Eignung für die Tropische Fischzucht (Pi-sces Serrasalmidae). P h . D . T h e s i s . Fachbereiches Biologie der Universitãt Hamburg. Hamburg. 220 p.
Silva, J.A. M o r e i r a da. 1996. Nutrientes, Energia e Digestibilidade Aparente de Frutos e Sementes Consumidos pelo tambaqui (Colossoma macropomum Cuvier) nas florestas inundáveis da Amazônia Central. Tese de doutorado. INPA/FUA. Manaus, AM. 114 p. Sioli, H. 1984. The Amazon and its main
affluentes: Hydrography Morphology of the River Courses and River Types. In: Sioli, H. (Ed.). The Amazon: Limnology and Landscape Ecology of a Mighty Tropical River and its Basin. Dr. W. Junk Publisher, Dordrecht, Netherlands, p. 127-165.
Smith, N.J.H. 1979. A pesca no Rio Amazonas. CNPq/INPA. Manaus-AM. 154 p.
Smith, N.J.H. 1981. Man, fishes and the Ama-zon - Columbia University Press, New York.
Z i m b u s r s k i , A. 1990. Ausbreitungs und Reproduktionsbiologie Einiger Baumarten Der Amazonischen Überschwem-mungswalder. P h . D . T h e s i s . Fachbereiches Biologie der Universitãt Hamburg. Hamburg. 112 p.
Waldhoff, D.; U.Sait-Paul; B.Furch. 1996. Value of fruits and seeds from the flood-plain forests of Central Amazonia as food resource for fish. Ecotropica 2:143- 156.
Waldhoff, D. & Maia, L.M.A. 2000. Production and chemical composition of fruits from trees in floodplain forest of Central Amazônia and their importance for fish. In: Junk, W.J., Ohly, J., Piedade, M.T.F. & Soares, M.G. (eds.): The Central Amazon floodplain: Ac-tual Use and Options for a Sustainable Management. Backhuys Publishers, Leiden, The Netherlands, pp. 393-415.