Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 3/2 2014 s. 1-12, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 3/2 2014 p. 1-12, TURKEY
KAZAKİSTAN’DA BULUNAN GÖKTÜRK YAZITLARI HAKKINDA
Napil BAZİLHAN
Özet
KazakistКn CumСurТвОtТ Қ99Қ вıХı ӘrКХıФКвınНК ЛКğımsıг oХНu. әКğımsıг
oХНuФtКn sonrК ФОnНТsТвХО ТХРТХТ ЛКгı ФüХtürОХ ФonuХКrı НОvХОt poХТtТФКsı СсХТnО НönüştürНü. әunХКrın ЛКşınНК НТХ, tКrТС vО МoğrКПвК sКСКХКrınНКФТ РТrТşТmХОr вОr КХmКФtКНır. KКгКФТstКn, OrtК ӘsвК’НКФТ Оn РОnТş toprКФХКrК sКСip
üХФОХОrНОn ЛТrТНТr. KКгКФХКrın Лu РОnТş МoğrКПвКвК вОrХОşmТş oХmКsı, tКrТС ЛoвunМК Лu toprКФХКrın ФorunmКsını НКСК НК гorХКştırmıştır. әunНКn НoХКвı KКгКФХКrın öгОХХТФХО Қ7. vО Қ8. вüгвıХХКrНКФТ СКвКtХКrı Лu РОnТş МoğrКПвКвı ФorumК müМКНОХОХОrТвХО РОхmТştТr. ӘvrКsвК ЛoгФırınНК РОnТş ЛТr КХКnı ФКpХКвКn KКгКФ МoğrКПвКsı, tКrТСь oХКrКФ НК ЛТrхoФ НОvХОtТn ФuruХmК vО
yıФıХmК sürОМТnО şКСТt oХmuştur.
DТХ хКХışmКХКrı КхısınНКn TürФ НТХТnТn Оn ОsФТ НönОmТnТ tОmsТХ ОНОn EsФТ TürФхО НönОmТ вКгıХı ОsОrХОrТ Лu МoğrКПвКНК sıФхК РörüХmОФtОНТr. DКСК хoФ GöФtürФХОr DönОmТnНО вКгıХНığı tКСmТn ОНТХОn Лu вКгıХКr РОnОХХТФХО ФКвКХКr üгОrТnНО НКmРК şОФХТnНО РörüХmОФtОНТr. нгОХХТФХО son вıХХКrНК Лu kapsamda
вКpıХКn ТnМОХОmО РОгТХОrТnНО 9 КНОt вОnТ вКгıХı mОtТn ЛuХunmuştur. әunХКr TКюЛКХı, KoвtuЛОФ, ӘФtОrОФ, KuХjКЛКsı I, KuХjКЛКsı II, KОmОr, Kotır II, әКвКnjürОФ vО KКrКtöЛО вКгıtХКrıНır. кКХışmКmıгНК KКгКФТstКn’НК вОnТ ЛuХunКn GöФtürФ вКгıХı mОtТnХОrТ tКnıtıХırФОn ЛТr вКnНКn НК НКСК önМОФТ oФumКХКrНКn ПКrФХı вОnТ oФumК tОФХТПХОrТ üгОrТnНО НuruХКМКФtır.
Anahtar Sözcükler: GöФtürФХОr, GöФtürФ ӘХПКЛОsТ, KКгКФТstКn, EsФТ
TürФхО.
ON THE GOKTURK INSCRIPTIONS DISCOVERED IN KAZAKHSTAN
Abstract
The Republic of Kazakhstan gained independence in 1991. After freedom, they took into account some cultural topics as a government policy. Language, history and geography take place as the pineoring subjects. The Kazakh geography is the one of largest geographies in the Central Asia. Having a very large geography and Kazakhs being settled down in this large region made it hard to guarding the country. Therefore, Kazakhs spent efforts on guarding especially in the 17th and 18th centuries. Kazakh geography, which is located in a large part of the Eurasia steps, has also been a pace for foundation of and collapse of many countries historically.
In view of the language researches, the Ancient Turkish represents the earliest Turkish language periods. The written works belonging to this periods is frequently came a cross in this areas. These works belonging to
GoФturФ’s pОrТoН Тs РОnОrКХХв mКrФОН on roМФs. PКrtТМuХКrХв, Тn ОбpОНТtТons, 9
new written texts are discovered recently. The names of the written texts are the following: TКюЛКХı, KoвtuЛОФ, ӘФtОrОФ, KuХjКЛКsı I, KuХjКЛКsı II, KОmОr,
Kotır II, әКвКnjürОФ КnН KКrКtöЛО. TСО КТm oП tСТs КrtТМХО Тs to ТntroНuМО
these new works and suggest new reading techniques.
Keywords: Gokturks, Gokturk Alphabet, Kazakstan, Ancient Turkish.
İХmь ӘrКştırmКМı;
2 Napil BAZİLHAN
Ø.Giriş
AvrasвК МoğrКПвКsınНК GöФtürФ СКrПХОrТвХО вКгıХКn mОtТnХОrТn sКвısı oХНuФхК ПКгХКНır
(KıгХКsov, 1994; әКгıХСКn, 2005: 244-245; Vasilyev, 2006: 30-43). GöФtürФХОrТn вКгı
РОХОnОğТnО КТt Лu НТХ вКНТРсrХКrınНКФТ вКгı sТstОmТnТn, VI.-IX. yüгвıХХКrНК Лu МoğrКПвКНК вКвРın
ЛТr şОФТХНО ФuХХКnıХНığıРörüХmОФtОНТr. әu вКгıХКr РОnОХХТФХО ФКвК üгОrТnО СКrПХОrТn ФКгınmКsıвХК
vОвК вКгıХmКsıвХК vüМuНК РОtТrТХmТştТr. 1985-2008 вıХХКrında Orta Asya’da vО öгОХХТФХО şТmНТФТ
KКгКФТstКn toprКФХКrınНК GöФtürk DönОmТnО ait üх ayna üгОrТnНО 3, Фüхük bir tКş ОşвК üгОrТnНО 1 ve bir kaya üгОrТnНО Қ adet oХmКФ üгОrО toplam 5 КНОt GöФtürФ harfli metin tОspТt ОНТХmТştТr
(әКгıХСКn, 2008: 117-122).
KКгКФТstКn’НК öгОХХТФХО son НönОmХОrНО Лu НönОmО КТt ОsОrХОrТn ТnМОХОnmОsТnО КğırХıФ
verilmesiyle birlikte arkeoХojТ СОвОtХОrТ tКrКПınНКn KКгКФ ЛoгФırlarınНК ТnМОХОmО vО КrКştırmК
РОгТХОrТ НüгОnХОnmОвО ЛКşХКnmıştır. Son вıХХКrНК РОrхОФХОştТrТХОn Лu КrКştırmКХКr sonuМunНК GöФtürФ вКгı sТstОmТвХО вКгıХКn TКюЛКХı, KoвtuЛОФ, ӘФtОrОФ, KuХjКЛКsı I, KuХjКЛКsı II, KОmОr, Kotır II, әКвКnjürОФ vО KКrКtöЛО oХmКФ üгОrО 9 КНОt вКгıХı mОtТn ЛuХunmuştur. әu вКгıtХКrın
ЛuХunmКsı ОsФТ TürФ НТХi вКНТРсrХКrı КхısınНКn KКгКФТstКn vО ОtrКПınНКФТ МoğrКПвКnın önОmТnТ
КrtırКn ЛТr Нurum oХmuş vО Лu sКСКНКФТ ТnМОХОmО хКХışmКХКrınК НКСК НК önОm vОrТХmОвО ЛКşХКnmıştır. кКХışmКmıгНК GöФtürФ КХПКЛОsТвХО вКгıХКn Лu 9 КНОt вКгıt tКnıtıХКМКФ vО Лu вКгıt
metinleri üгОrТnО вКpıХКn хКХışmКХКr ТХО вorumХu вКгı хОvТrТХОrТ üгОrТnНО НuruХКМКФtır. DКСК önМО
okunan baгı mОtТnХОr ТхТn ТsО вОnТ oФumК tОФХТПХОrТnНО ЛuХunuХКМКФtır.
1. Kazakistan’da Bulunan Köktürk Harfli Metinler
1.1. Tañbalı TaşYazıtı
TaюЛКХı TКş вКгıХı mОtnТ, ӘХmКtı’вК 170 km uгКФХıФtК, şОСrТn ФuгОвЛКtı вönünНО
ЛuХunmКФtКНır. TКюЛКХı TКş вКгıtı, КНını ФКвКвК ФОnНТsТвХО ЛТrХТФtО ТşХОnОn ЛТr РОвТФ
НКmРКsınНКn КХmКФtКНır. KКвК üгОrТnО ТşХОnmТş oХКn Лu mОtnТ 1991 вıХınНК КrФОoХoР A. .
Rogojinski ФОşПОtmТştТr. әu ФОşПТnТ 2004 yıХınНК I. L. Kızlasov ile ЛТrХТФtО СКгırХКНıФХКrı ЛТr
makalede вКвımХКmıştır (Rogojinski vО KıгХКsov, 2004: 41-4). MОtТn tОФ sКtırНКФТ КХtı КНОt
СКrПtОn oХuşmКФtКНır. Rogojinski vО KıгХКsov’un mКФКХОsТnНО Лu вКгıХКr:
“r tэ(Т) ö(ü)nn > er Кtэ önün Bahadur er ismi Önün” diye oФunmuştur. Burada
СОrСКnРТ unvКn вКгıХmКНığı СсХНО, Лu вКгının ЛТr ТnsКn ОХТnНОn хıФmış oХНuğu НüşünüХОrОФ Лu şОФТХНО ЛТr oФumК вoХunК РТНТХmТştТr. әu mОtnТn 9. vОвК Қ0. вüгвıХХКrК КТt ЛТr mОtТn oХКЛТХОМОğТ
3 Napil BAZİLHAN
______________________________________________
әТг, қ0ҚҚ вıХınНК Лu tКşın ЛuХunНuğu вОrО tОФrКr РТttТФ vО ФКвК üгОrТnНОФТ вКгıХКrı tОФrКr
inceledik.1İnМОХОmОХОrТmТг sonuМunНК Лu mОtnТ önМОФТ oФumКХКrНКn ПКrФХı oХКrКФ:
“ r tэ q nčü > er atэ aq Inčü Bahadur er adı Ak Inçü” şОФХТnНО mОtnТn вОnТНОn
oФunmКsı РОrОФtТğТ РörüşünНОвТг. Metne ait resim vО хТгТmХОr КşКğıНК РöstОrТХmТştТr.
Tañbalı Tas Yazıtı
А.Е. Rogojinski’nin Çizimi (2008 yılı)
Napil Bazilhan’ın Çizimi (2011 yılı)
1.2. KoytübekYazıtı
Doğu KКгКФТstКn’ınKürşТm vТХКвОtТ, Bulgar TКЛıtı ТХхОsТnden 15 kilometre РünОyЛКtıНК
bulunan KoвtüЛОФ ФКвКsınНКФТ вКгıХı mОtТnХОrНТr. әu вКгıХКr önМО “Marka KöХ” vО “Ertis”
КnıtХКrı НТвО КНХКnНırıХmıştır. MКvi renkli bir kaya üгОrТnНО ЛuХunКn mОtТn, tОФ sКtır hсlinde 3
СКrПtОn oХuşmКФtКНır. Metnin sКtır uгunХuğu 50 cm olup harfХОrТnТn вüФsОФХТğТ 5 ile 9 cm
КrКsınНК НОğТşmОФtОНТr. ВКгıХКr 1985 yıХınНК . . RoРojТnsФТ tКrКПТnКn ЛuХunmuştur
(Rogojinski, 2010: 329). ВКгı metni hakkında ТХФ КrКştırmК ТsО Ә. S. Amanjolov’К КТttТr.
Amanjolov bu metni:
“ay elig yurtı > ay elinin durağı, mekânı (RusхК, ‘
( - )’”şОФХТnНО oФumuştur (Amanjolov, 2003: 203).
1
4 Napil BAZİLHAN
A. Amanjolov’un Çizimi (1985 yılı)
Koytübek Yazıtı
А.Е. Rogojinski’nin Fotoğrafı, Estampajı ve Çizimi (2008 yılı)
Bizim bu konudaki РörüşХОrТmТг, Ә. . RoРojТnsФТ’nТn ПotoğrКПı, estampajı ve хТгТmТne
НКвКnmКФtКНır. әТг ЛurКНКФТ “q - t” harflerinТn oФunuşХКrınНК ЛКгı farklɪХıФХКr oХНuğunu
Нüşünüвoruг. Bu kayadaki GöФtürФ mОtnТ 12 harfli oХКrКФ oвuХup вКгıХmıştır. Biz bu metni:
“t э k l g a в u r t э m > Әtэ ФüХüР вurtэm, Adı / ismi / meşhur yurdum, ocağım,
RusхКsını ТsО ‘ , ’”şОФХТnНО oФuНuФ.
1.3. Akterek Yazıtı
JКmЛıХ ТХТnО ЛКğХı ӘФtОrОФ Фöвünün 4 km НoğusunНКФТ ӘФtОrОФ ФКвКsınНК
ЛuХunmКФtКНır. SТвКС-mavi rОnФ ФКrışımı ЛТr ФКвК üгОrТnНО bir sКtır oХКrКФ вКгıХmıştır. Metnin
uгunХuğu 26 cm olup damga harflerinin вüФsОФХТğТ 5-10 cm’НТr.
Bu вКгıt 2009 yıХınНК . . RoРojТnsФТ tКrКПındКn ЛuХunmuştur (Rogojinski, 2010).Bu
metni I. L. Kızlasov, “r tэm n > er Кtэm en Benim adım er-günahkâr, RusхК ‘
-- ’ // ‘Yücem beni dinle!’, RusхК, ‘ , !’” şОФХТnНО oФumuştur
(KıгХКsov, 2010: 345-346).
Biz ise bu metni, sondaki harПХОrТn oФunКmКmКsınНКn НoХКвı “Er Кtım, bahadur benim
5 Napil BAZİLHAN
______________________________________________
Akterek Yazıtı
А.Е. Rogojinski’nin Fotoğrafı ve Çizimi (2008 yılı)
1.4. Kuljabası I Yazıtı
JКmЛıХ ilinin Korday ТХхОsТnО ЛКğХı Otar istasyonundan 30 km kuzeyЛКtıНК ЛuХunКn
KuХjКЛКsı НКğınНКФТ JКФsıХıФ ФКвКsınНК ЛuХunmКФtКНır. Kayada tОФ sКtır oХКrКФ вКгıХКn Лu
mОtТnНО ТФТ СКrП vКrНır. MОtnТn вКгı uгunХuğu қ6 cm olup harf вüФsОФХТğТ 5-10 cm’НТr. Bu вКгıt
2009 yıХınНК . . RoРojinski tКrКПından ЛuХunmuştur (Rogojinski, 2010).
Söг Фonusu mОtТn üгОrТnНО şТmНТвО ФКНКr СОrСКnРТ ЛТr oФumК хКХışmКsı вКpıХКmКmıştır.
әu mОtТn üгОrТnНОФТ ТХФ oФumК РТrТşТmХОrТ ЛТгО КТttТr. Biz bu metni,
1. er Кtэ aq ФТšТ“Erbahadır adı ismi Ak kişi”,
қ. эšэt tКšγК qКrКγ üčün“ılık taşa hatıra görüntü için” ve
3. ed er“edildi, yazıldı”şОФХТnНО oФuНuФ.
MОtnТ RusхКвК ТsО “ , , ,
6 Napil BAZİLHAN
KuljabasıI Yazıtı
7 Napil BAZİLHAN
______________________________________________
1.5. Kemer Yazıtı
JКmЛıХ ТХТnО ЛКğХı Talas ilхОsТnТn KaratavФöвünden 20 km kuzeyНoğuНК ЛuХunКn KıгıХ
DКğı’nНКФТ KОmОr ФКвКsınНК ЛuХunmКФtКНır. Mavi granit kaya tКş üгОrТnНОҚ sКtırХıФ metinden
ibarettir. Metnin sКtır uгunХuğu 114 cm olup, hКrПХОrТnТn вüФsОФХТğТ қ-5 cm’НТr.
Bu вКгıt 2009 yıХınНК . . RoРojТnsФТ tКrКПınКn ЛuХunmuştur (Rogojinski, 2010:
332-333). Metin üгОrТnНО СОrСКnРТ ЛТr oФumК önОrТsТСОnüг mОvМut НОğТХНТr2.
Kemer Yazıtı
А.Е. Rogojinski’nin Fotoğrafı ve Çizimi (2009 yılı) 1.6. KotırII Yazıtı
JКmЛıХ ilinin Talas ТХхОsТnО ЛКğХı Karatav ФöвünНОФТ “Kotır-II” ФКвКsınНК
ЛuХunmКФtКНır. әu Кnıt, 2012 yıХınНК . . RoРojТnsФТ tКrКПınКn ЛuХunmuştur. HОnüг metin
üгОrТnНО СОrСКnРТ ЛТr ТnМОХОmО ЛuХunmКmКФtКНır. Әвnı mОtТn ТФТ ФКвК üгОrТnО НО вКгıХmıştır.
Metinler 5 harftОn oХuşmКФtКНır. ВКгıЛТхТmХОrТ TКХКs vО ВОnТsОв вКгıtХКrınК ЛОnгОmОФtОНТr.
MОtТn trКnsФrТpsТвonu: “q č γ a b u - aq čКγa bu Ak Çaga bu / dur / şОФХТnНО oХup
RusхКsı: ‘ - Ч ( ?.)’” ЛТхТmТnНОНТr.
2
8 Napil BAZİLHAN
Kotır II Yazıtı
А. E. Rogojinski’nin Fotoğrafı, Estampajı ve Çizimi (2012 yılı)
1.7. Kuljabası II Yazıtı
JКmЛıХ ili, Korday ilхОsТnО ЛКğХı Otar istasyonundan 30 km kuzeyЛКtıНКФТ KuХjКЛКsı
DКğı’nНКФТ ФКвКХКrın ЛТrТnНО tОФ sКtırХıФ mОtТn СсХТnНО ЛuХunmКФtКНır. MetnТn uгunХuğu 78 cm
olup, harflerin вüФsОФХТğТ 10-11 cm’НТr. Bu вКгıt 2012 yıХınНК Kazakistan İlimler Akademisi .
H. Margulan ArkОoХojТ EnstТtüsü hОвОtТ tКrКПınКn вКpıХКn ilmi КrКştırmК sonuМunНК ЛuХunmuştur
(әКгıХСКn, Jeleznyakov, Herman ve Janbulatov, 2013).
Biz bu metni:
“…iРТНmТš: yer: el: yТčО : Фű: yОРОn: ОrmТš: nОnčТР? İyi olan yer, ünlü meşhur yegen
imiş. Ne yazık ki!, RusхКsını ТsО ‘ , Э - ,
( ) , !’”oХКrКФ oФumКФtКвıг.
9 Napil BAZİLHAN
______________________________________________ B. Jelezniyakov’un Fotoğrafı ve N. Bazilhan’ın Çizimi (2013 yılı)
1.8. Bayanjürek Yazıtı
әu mОtТn қ009 вıХınНК Z. SКmКşОv tКrКПınНКn ӘХmКtı ТХТ, KКpКХ ТХхОsТ, әКвКnjürОФ ФırsКХınНК ЛuХunmuştur. әu mОtТn ОХНОФТ ПotoğrКПХКr vО хТгТmХОrНОn СКrОФОtХО:
“Оr Кtım oq” şОФХТnНО oФunКЛТХТr. RusхКsı НК “ ” şОФХТnНО oХmКХıНır.
(SКmКşОv, 2013. 14, 17).
10 Napil BAZİLHAN
1.9. Karatöbe Yazıtı
қ008 вıХınНК E. Ә. SmКРuХov вönОtТmТnНО GünОв KКгКФТstКn’ın KКrКtöЛО (SКvrКn)
ЛöХРОsТnО НüгОnХОnОn КrФОoХojТФ ФКгıХКrНК ЛuХunmuştur. 3 pКrхКХıФ ЛТr ФКp üгОrТnНО, ЛТrОr
sКtırХıФ 3 mОtТnНОn oХuşmaФtКНır (Smagulov, 2009).
Karatöbe (Savran) Yazıtı
E. A. Smagulova’nın fotoğrafı ve çizimi (2008 yılı)
әТхТm oХКrКФ ӘхıФtКşvО HКгКr НönОmТ вКгıtХКrınК НК ЛОnгОвОn Лu mОtТnХОr ЛТгО РörО:
... m...uluq: ergin..y…şОФХТnНО oФunmКХıНır.
2. Sonuç
KКгКФТstКn МoğrКПТ КхıНКn TürФ CumСurТвОtХОrТ ТхОrТsТnНО Оn РОnТş toprКФХКrК sКСТp üХФОНТr. OrtК ӘsвК ЛoгФırınНК Лu НОnХТ РОnТş toprКФХКrın ФКгКnıХmКsı vО muСКПКгК ОНТХmОsТ ОХЛОttО ФoХКв oХmКmıştır. әu РОnТş МoğrКПвК, ОХЛОttО СТхЛТr НОvХОt vОвК mТХХОt tКrКПınНКn KКгКФХКrК СОНТвО ОНТХmОmТştТr. KКгКФХКrın öгОХХТФХО son üх Кsrı Лu toprКФХКrı ФorumК müМКНОХОХОrТвХО РОхmТş vО ТnsКnХıФ tКrТСТnНО вКpıХКn ortКХКmК ЛОş ЛТn sКvКşın вКФХКşıФ ЛТn ЛОş вüгü KКгКФ вОrТnНО oХmuştur.
CoğrКПвКsı Лu ФКНКr РОnТş, tКrТСТ ТsО хoФ ОsФТХОrО НКвКnКn Лu mОФсnХКr, GöФtürФ
DönОmТ ОsФТ TürФ НТХТ вКНТРсrХКrı КхısınНКn НК oХНuФхК гОnРТnНТr. KКгКФТstКn МoğrКПвКsında
11 Napil BAZİLHAN
______________________________________________
Son НönОmХОrНО KКгКФ вОrТnНО ЛuХunКn Лu mОtТnХОrТn oФunuş ЛТхТmХОrТвХО ТХРТХТ ПКrФХı РörüşХОr НО ortКвК КtıХmКФtКНır. HКttК ЛКгı mОtТnХОrТn oФunmКsı СсХс mümФün oХКmКmıştır.
қ009 ТХО қ0Ққ вıХХКrı КrКsınНК KКгКФТstКn МoğrКПвКsınНК ЛuХunКn 9 КНОt GöФtürФ СКrПХТ mОtТn, РОХОМОФtО НО Лu хКХışmКХКrın Лu МoğrКПвКНК sürНürüХmОsТ РОrОğТnТ ortКвК ФoвmКФtКНır.
әu КnХКmНК KКгКФТstКn МoğrКПвКsı ОsФТ TürФ НТХТ КХКnınНКФТ КrКştırmКМıХКrı ЛОФlemektedir.
Kaynaklar
. . (қ003) - //
. – : «
« », қ003. - . қ03-204.
. (қ003) - , -
//
« ». ,
ҚҚ0- - Қ00
. . «
» Қ4-Қ7 қ003 . . – . 2003. – .3Қ-35
. (қ005) - ө ү і і і і і ( , , ) //
:« ү і і» -II . – :
-, қ005. -252 +144- . -245-245.
. (2008) -
//« ү ».- №5-6 (37-38), ү - .- ү і , қ008.
-117-122-.
., . ., ., . (қ0Қ3) -
( ) //
V. ү і.» ө
і і і» ғ . - ү і ,: . . ғ
- ү і і, қ0Қ3.- 664-669.
. . (қ006) -
//
/ . . . . ; - .- .: . .; қ006,
-3ҚҚ .-30-43.
. . (Қ994) - . – ;
« » , Қ994. -3қ7 .: .
. . (қ0Қ0) - //
. .Э.
: . - . . .- :Print-S, 2010.- .345-346
(-544 .+4қ .)
. . (қ0Қ0) -
//
. .Э. :
. - . . .- :Print-S, 2010.- .3қ9-344
. . (қ0Қ0) -
//
. .Э. :
12 Napil BAZİLHAN
. ., . . (қ004) -
( ) // .
. – ., . қҚ6. қ004 .- .4Қ-46.
. і і. - ү . . . ғұ ғ
ң ғ . – , қ0Ққ. -қ40 .
. . //
і « ұ » ғ қ008 ғ
. – , қ009. і і . -204-қ09 .
., . . - , қ008.
