THE DIALECTS OF BOLVADIN, ÇAY AND ÇOBANLAR COUNTIES (FONENIK) / BOLVADIN, ÇAY VE ÇOBANLAR ILÇELERI AĞIZLARI (SES BILGISI)

(1)

ĐLÇELERĐ AĞ ĐLÇELERĐ AĞĐLÇELERĐ AĞ

ĐLÇELERĐ AĞIIIIZZZLARZLARLARLARIIII (SES BĐLGĐSĐ)(SES BĐLGĐSĐ)(SES BĐLGĐSĐ)(SES BĐLGĐSĐ)

Erhan SOLMAZ

•• ÖZET

ÖZET ÖZET ÖZET

Afyonkarahisar’a bağlı, çok eski bir geçmi,i olan Bolvadin ve Çay ilçeleri ile 1991 yılında ilçe te,kilatı kurulan Çobanlar ilçesi Türklerin Anadolu’ya göçleriyle birlikte iskân edilmi, yerle,im yerleridir. Ancak bu ilçelerden Bolvadin, Çay ve Çobanlar merkez dı,ındaki yerle,im yerlerinin

Afyonkarahisar ili ile bağlantıları zayıftır. Bölge bu özelliğiyle

Afyonkarahisar geneline göre bazı ağız farklılıkları gösterebilmektedir. Bölgenin bu özellikleri göz önüne alındığında yörenin ağız özellikleri üzerinde, Bovadin Karabağ Türkmenleri ağzı ve Çay Yörük ağzından ba,ka bir çalı,ma yapılmadığı görülmektedir.

Teknolojik geli,meler ve ileti,im araçlarının yaygınla,ması ile kaybolmaya ba,layan ağız özelliklerinin ve mahalli söz varlıklarının bir an önce yerinde tespiti önem arz etmektedir. Yapılan bu çalı,ma Bolvadin, Çay ve Çobanlar ilçelerinin merkez ve köylerinin ağız özelliklerinin belirlenmesine ve bu yolla ağız özellikleri açısından bölgenin Afyonkarahisar ili içerisindeki yerinin tespitine ve ayrıca Türkiye ağız haritasının ortaya çıkarılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler

Anahtar Kelimeler : Türkiye Türkçesi, Ağızlar, Bolvadin, Çay ve Çobanlar.

THE DIALECT THE DIALECT THE DIALECT

THE DIALECTSSSS OF BOF BOF BOF BOLVADOLVADOLVADOLVADĐN, ÇAYĐN, ÇAYĐN, ÇAYĐN, ÇAY AND ÇOBANLAR

AND ÇOBANLAR AND ÇOBANLAR

AND ÇOBANLAR COUNTĐESCOUNTĐESCOUNTĐESCOUNTĐES (FONENĐK)(FONENĐK)(FONENĐK)(FONENĐK)

ABSTRACT ABSTRACT ABSTRACT ABSTRACT

Bolvadin, Çay and Çobanlar ,which are bound to the city and very old counties of Afyonkarahisar, are one of the settlement places where The Anatolian Turkish People came and immigrated .But being the farhest dictrict had made their connection weak. So there may be some different features with them and the city.

It is so cricial to determine apt the words and dialectc that have been

begun disappearing with the common communication tools and the

tecnological development. The study aims to define the dialectcs of the zone with its center and villages and also to determine its position in the Afyonkarahisar.Futhermore, the study aims to give some help revealing Turkish dialect map.

• _{Bu yazı, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve}

Edebiyatı Ana Bilim Dalında çalı,ılmı, ve 2007 yılında savunulmu,“Bolvadin, Çay ve Çobanlar Ağzı”adlı yüksek lisans tezinden yararlanılarak hazırlanmı,tır.

•• _{Afyon Kocatepe Üniversitesi, Rektörlük Türk Dili Bölüm Ba,kanlığı, Türk Dili}

Okutmanı.

(2)

Key Words Key Words Key Words

Key Words : Turkish in Turkey, Dialects, Bolvadin, Çay,

Çobanlar.

GĐRĐK GĐRĐK GĐRĐK GĐRĐK

1071 yılında Selçuklu hükümdarı Sultan Alparslan'ın Anadolu'yu Türkler'e açmasıyla birlikte birçok Oğuz boyu Anadolu'ya gelip yerle,mi,tir.

Anadolu'nun Türklere açılmasından sonra Oğuz boylarının gelip yerle,tikleri önemli yerlerden birisi de Bolvadin Çay ve Çobanlardır.

Daha önce Bolvadin ve Çay üzerine yapılan ağız çalı,malarında gördüğümüz üzere Yörük ve Türkmen nüfusu önemli ölçüdedir. Yaptığımız yüksek lisans çalı,masında gördüğümüz üzere Çobanlar' da da Yörük nüfusu önemli ölçüdedir.

Ara,tırma yaptığımız yöreyle ilgili olarak, yörede ya,ayanlar ve ya,am ,ekilleri dikkate alındığında Bolvadin (Di,li, Özburun, Yörükkaracaören, Dipevler, Kurucuova, Kemerkaya, Ta,lıdere, ) ve Çobanlar'ın (Kocaöz, Göynük, Akkoyun, Kale) köylerinin Yörük, Çay’ın (Eber, Deresenek, Çayırpınar, Pınarkaya, Pazarağaç, Karamıkkaracaören, Đnli, Akkonak) köylerinin ise Türkmen olduğu tespit edilmi,tir.

(3)

DĐL ĐNCELEMESĐ DĐL ĐNCELEMESĐ DĐL ĐNCELEMESĐ DĐL ĐNCELEMESĐ I.SES BĐLGĐSĐ I.SES BĐLGĐSĐ I.SES BĐLGĐSĐ I.SES BĐLGĐSĐ

SESLER SESLER SESLER SESLER 1.1. ÜNLÜLER 1.1. ÜNLÜLER 1.1. ÜNLÜLER 1.1. ÜNLÜLER1 ÜNLÜ ÇEKĐTLERĐ ÜNLÜ ÇEKĐTLERĐ ÜNLÜ ÇEKĐTLERĐ ÜNLÜ ÇEKĐTLERĐ

Bolvadin, Çay ve Çobanlar Ağzı’nda

(bundan sonra

BÇÇA

) Ölçünlü Türkiye Türkçesindeki (

ÖTT

) sekiz ana ünlü (a, e, ı, i, o, ö, u, ü) den ba,ka ,u ünlüler bulunmaktadır: á, à, ů, è, ä, í, ò, ù, ú, ǘ. Kısa ve uzun ünlüler ünlüler bahsinde açıklanacaktır.2

1.1.1.1. á ün 1.1.1.1. á ün 1.1.1.1. á ün

1.1.1.1. á ünlüsü:lüsü:lüsü: aWe arası bir ünlüdür.lüsü: a,çı tutulū, bulá,ikçi tutulur . (IWI.9) 1.1.1.2. à ünlüsü:

1.1.1.2. à ünlüsü: 1.1.1.2. à ünlüsü:

1.1.1.2. à ünlüsü: aWı arası bir ünlüdür.

hocà mendil açarımı,, hocàya varan atıyō oràya paràyı. (IW 19.26)

1.1.1.3. ů ünlüsü: 1.1.1.3. ů ünlüsü: 1.1.1.3. ů ünlüsü:

1.1.1.3. ů ünlüsü: aWu arası bir ünlü, u’ya kayarak yuvarlakla,mı, a ünlüsüdür.

damāt alıyor meselá, genelde gelini eskiden bůbası sāsa bůbası alırdı. (IW2.70)

1.1.1.4. è ünlüsü: 1.1.1.4. è ünlüsü: 1.1.1.4. è ünlüsü:

1.1.1.4. è ünlüsü: eWi arası bir ünlü; daralmı, e, yaygın söyleyi,le kapalı e olarak bilinen bir ünlüdür. Ancak bu ünlüyü iki alt ba,lıkta incelemek gerekecek:

Eskiden beri Eskiden beri Eskiden beri

Eskiden beri devam edegelen ve ilk hecede görülen èdevam edegelen ve ilk hecede görülen èdevam edegelen ve ilk hecede görülen èdevam edegelen ve ilk hecede görülen è āzı açık èderiz āynı ondan èderiz āatāı āatmıyız. (IW12.22) Đlk hecenin dı,ında ve diğer seslere bağlı olarak görülen è Đlk hecenin dı,ında ve diğer seslere bağlı olarak görülen è Đlk hecenin dı,ında ve diğer seslere bağlı olarak görülen è Đlk hecenin dı,ında ve diğer seslere bağlı olarak görülen è bizim yaprāăĭmız var yörèye has. (IW1.12)

1 _{Anadolu Ağızlarındaki ünlüler için bkz. Mukim SAĞIR; “Anadolu Ağızlarında}

Ünlüler”, Türk Dili Ara,tırmaları Yıllığı(Belleten) 1995, TDK Yay., Ankara, 1997, s.377W392.

2_{Geni, bilgi için bkz. Erdoğan BOZ, “Afyon ve Yöresi Ağızlarında Ünlüler}_”_{, Afyon}

(4)

1.1.1.5. ä ünlüsü: 1.1.1.5. ä ünlüsü: 1.1.1.5. ä ünlüsü:

1.1.1.5. ä ünlüsü: açık e; normalden açık, yarı uzun yayvan bir eeee ünlüsüdür.

taėılan∪altınların häpsi ödü, gibidir yāni. (IW2.29)

1.1.1.6. í ünlüsü: 1.1.1.6. í ünlüsü: 1.1.1.6. í ünlüsü:

1.1.1.6. í ünlüsü: ıWi arası bir ünlüdür.

dā öŋceden dā öŋceki senelerde ama ,imdi damāt da gidíyoŕ. (IW2.70)

1.1.1.7. ù ünlüsü: 1.1.1.7. ù ünlüsü: 1.1.1.7. ù ünlüsü:

1.1.1.7. ù ünlüsü: uWı arası bir ünlüdür.

āatmeri hamùrı yo∪ūruS, açarıS, ha,āe,leris saca bıraėırıS ôle

yaparıS. (IW27.11) 1.1.1.8.

1.1.1.8. 1.1.1.8.

1.1.1.8. ǘ ünlüsü:ǘ ünlüsü:ǘ ünlüsü:ǘ ünlüsü: üWi arası bir ünlüdür.

mǘsāfirden daăīn ardına āaçarsınız, cenāzelerinizi de yolun üzerine gömersiniz demi,. (IIW7.56)

1.1.1.9. ò ünlüsü: 1.1.1.9. ò ünlüsü: 1.1.1.9. ò ünlüsü:

1.1.1.9. ò ünlüsü: oWu arası bir ünlüdür.

buradan hiç kimsèyi geçirmezimi, yòėarı di,li çoban diye, bunuŋ di,li çoban adı āalmı,. (IW4.4)

1.1.1.10. ú ünlüsü: 1.1.1.10. ú ünlüsü: 1.1.1.10. ú ünlüsü:

1.1.1.10. ú ünlüsü: uWü arası bir ünlüdür.

yā māћalleniŋ∪imāmı ya da emekli imām veya bi imām

(5)

1. TABLO: ÜNLÜLER 1. TABLO: ÜNLÜLER1. TABLO: ÜNLÜLER 1. TABLO: ÜNLÜLER

DÜZ DÜZ DÜZ

DÜZ YUVARLAKYUVARLAKYUVARLAKYUVARLAK

GENĐK GENĐK GENĐK GENĐK YARI YARI YARI YARI GENĐK GENĐK GENĐK GENĐK YARI YARI YARI YARI YUVARLAK YUVARLAK YUVARLAK YUVARLAK D A R D A R D A R D A

R GENĐKGENĐKGENĐKGENĐK _GENĐK_G_G_GYARIYARIYARIYARI_ENĐK_ENĐK_ENĐK DARDARDARDAR

D Ü Z D Ü Z D Ü Z D Ü Z Y U V Y U V Y U V Y U V A RL A K A RL A K A RL A K A RL A K G E N G E N G E N G E N ĐKĐKĐKĐK D A R D A R D A R D A R KALIN KALIN KALIN

KALIN a à ů ù ı o ò u

YARIN YARIN YARIN YARIN KALIN KALIN KALIN KALIN

á í ú

ĐNCE ĐNCE ĐNCE

ĐNCE e è ǜ i ö ü

YARI AÇIK YARI AÇIK YARI AÇIK

YARI AÇIK ä

Kısa ve uzun ünlüler tabloya dahil edilmemi,tir. Kısa ve uzun ünlüler tabloya dahil edilmemi,tir. Kısa ve uzun ünlüler tabloya dahil edilmemi,tir. Kısa ve uzun ünlüler tabloya dahil edilmemi,tir.

1.1.1. 1.1.1. 1.1.1.

1.1.1.UZUN ÜNLÜLERUZUN ÜNLÜLERUZUN ÜNLÜLERUZUN ÜNLÜLER

BÇÇA

’da uzun ünlüler, birincil ve ikincil uzun ünlüler olmak üzere iki ayrı ba,lık altında i,lenecektir.

1.1.2.1. 1.1.2.1. 1.1.2.1.

1.1.2.1.Birincil (Aslî) Ünlü UzunluklarıBirincil (Aslî) Ünlü UzunluklarıBirincil (Aslî) Ünlü UzunluklarıBirincil (Aslî) Ünlü Uzunlukları3333

Eski Türkçe’den beri varlığı bilinen birincil uzun ünlüler, tarihî ve çağda, ,ivelerimizin bir kısmında varlığını devam ettirmekle beraber

ÖTT’

de yoktur. Anadolu ağızları ise, söz konusu uzun ünlüleri sayılı örneklerde koruyor görünümündedir.

BÇÇA

’da birincil uzun ünlülerin görüldüğü bir ağızdır.

BÇÇA

’da birincil uzun ünlü olarak tespit ettiğimiz bazı örnekler:

āldıė (IW19.64), āltın (IW9.42), ārdında (IW35.1), āyrı (IIW4.14), ōrdan (IIW27.1), vārdır (IW14.58)

3 _{Geni, bilgi için bkz. Zeynep KORKMAZ; “Eski Anadolu Türkçesinde Aslî Ünlü}

(6)

1.1.2.2. Đkiz Ünlüler: 1.1.2.2. Đkiz Ünlüler: 1.1.2.2. Đkiz Ünlüler: 1.1.2.2. Đkiz Ünlüler: 1.1.2.2.1. E,it Đkiz Ünlüler 1.1.2.2.1. E,it Đkiz Ünlüler 1.1.2.2.1. E,it Đkiz Ünlüler 1.1.2.2.1. E,it Đkiz Ünlüler a∪a: sa∪at (IW28.40) sa∪a (IW3.17)

o∪u: yo∪urur (IIW6.55)

1.1.2.2.2. Yükselen Đkiz Ünlüler 1.1.2.2.2. Yükselen Đkiz Ünlüler 1.1.2.2.2. Yükselen Đkiz Ünlüler 1.1.2.2.2. Yükselen Đkiz Ünlüler

dö∪ǖlür (IW20.7) sö∪ǖt (IW24.18) bö∪ǖn (IW25.15) dö∪ǖlür (IW

26.15)

1.1.2.2.3. Alçalan Đkiz Ünlüler 1.1.2.2.3. Alçalan Đkiz Ünlüler 1.1.2.2.3. Alçalan Đkiz Ünlüler 1.1.2.2.3. Alçalan Đkiz Ünlüler

mū∪ămmer (IW5.4) mū∪itte (IW6.7) müsā∪it (IW9.40)

yō∪uruyōlar (IW11.10) āurudū∪unda (IW11.12) ayā∪ı (IW22.24) dā∪ut (IW

24.7) dā∪ĭlır (IIW2.23)

1.1.2.3. 1.1.2.3. 1.1.2.3.

1.1.2.3. Đkincil Ünlü UĐkincil Ünlü UĐkincil Ünlü UĐkincil Ünlü Uzunluklarızunluklarızunluklarızunlukları 1.1.2.3.1.

1.1.2.3.1. 1.1.2.3.1.

1.1.2.3.1.Ses Olaylarına Bağlı Ünlü UzunluklarıSes Olaylarına Bağlı Ünlü UzunluklarıSes Olaylarına Bağlı Ünlü UzunluklarıSes Olaylarına Bağlı Ünlü Uzunlukları

Ses olaylarına bağlı ünlü uzunlukları, yalnızca Türkçe asıllı kelimelerde değil, dilimize girmi, alıntı kelimelerde de görülebilmektedir. Bu tür ünlü uzunluklarını üç ayrı ba,lık altında i,leyeceğiz:

1.1.2.3.1.1. Ünsüz Erimesine Bağlı Uzun Ünlüler 1.1.2.3.1.1. Ünsüz Erimesine Bağlı Uzun Ünlüler 1.1.2.3.1.1. Ünsüz Erimesine Bağlı Uzun Ünlüler 1.1.2.3.1.1. Ünsüz Erimesine Bağlı Uzun Ünlüler herkes dı,arı çıkmeyō evinde. (IW1.53) “çıkmıyor”

,indi cumā günü a,çısı olū canım, cumā günü a,çısı olū. (IW 22.2) “olur”

1.1.2.3.1.2. Büzülmeye Bağlı Uzun Ünlüler 1.1.2.3.1.2. Büzülmeye Bağlı Uzun Ünlüler 1.1.2.3.1.2. Büzülmeye Bağlı Uzun Ünlüler 1.1.2.3.1.2. Büzülmeye Bağlı Uzun Ünlüler

dō∪umda vallā hazırlanır∪iki taraf da āayınna da hazırlanır. (IW

1.24) “doğumda”

ā∪īrlıėlı oláraė bunu yapılır. (IW5.56) “ağırlıklı”

1.1.2.3.1.3. Ünlü Kayna,masına Bağlı Uzun Ünlüler 1.1.2.3.1.3. Ünlü Kayna,masına Bağlı Uzun Ünlüler 1.1.2.3.1.3. Ünlü Kayna,masına Bağlı Uzun Ünlüler 1.1.2.3.1.3. Ünlü Kayna,masına Bağlı Uzun Ünlüler kimi cuma, cumārtesi, pazaŕ. (IW1.2) “cumaertesi” ba,ėa nōlcaė yā. (IIW3.4) “ne olacak”

(7)

1.1.2.3.1. 1.1.2.3.1. 1.1.2.3.1.

1.1.2.3.1.Vurgu ve Tonlamaya Bağlı Ünlü UzunluklarıVurgu ve Tonlamaya Bağlı Ünlü UzunluklarıVurgu ve Tonlamaya Bağlı Ünlü UzunluklarıVurgu ve Tonlamaya Bağlı Ünlü Uzunlukları

Bu tür uzunluklar da hem Türkçe asıllı kelimelerde hem de dilimize girmi, alıntı kelimelerde görülebilmektedir. Bu uzunlukların süresi daha çok konu,an ki,inin psikolojisine bağlıdır.4

Pek uyūmazlar yani. (IW2.50) düyünlerimiz de ,ôyledir. (IW4.15)

1.1.2. 1.1.2. 1.1.2.

1.1.2. Kısa ÜnlülerKısa ÜnlülerKısa ÜnlülerKısa Ünlüler

Telaffuz süreleri normalden daha kısa olan ünlülerdir. Türkçede diğer ünlülere göre biraz daha kısa olan “ı” ünlüsünün yanında, ağızlarda sayıları az olmakla beraber diğer ünlülerin de kısa örnekleri vardır.

BÇÇA

’daki örnekler:

ă: zerdăli ho,afı ossun, vi,ne ho,afı ossun meselá onlar āonur. (IW2.44)

ĕ: i,de ,indi bį ĕfendile,di millet de bek āavāa etmeyōS yāni. (IIW7.94)

ĭ: hiç∪āza yapı,mıyōdu bāzĭları yapı,ıyō ėa,ıăā yapı,ıyō o

maėbul de∪įl. (IIW6.44)

Ĩ: izlēýĩp duruyom ben sizi ôyle yā. (IW18.16) ŏ : ėuŕcu∪ŏva da sonradan yerle,medir. (IW5.22)

ŭ: nō∪ut atarıā içine bi,erken tarhānanın no∪ŭtla berāber

bi,iririk ,ôyle āon. (IW13.17)

ǚ : köyǚ ora götürmü, dā yerlerimiS bellidir orda. (IIW7.50) 1.2. ÜNSÜZLER

1.2. ÜNSÜZLER 1.2. ÜNSÜZLER 1.2. ÜNSÜZLER

1.2.1. ÜNSÜZ ÇEKĐTLERĐ 1.2.1. ÜNSÜZ ÇEKĐTLERĐ 1.2.1. ÜNSÜZ ÇEKĐTLERĐ 1.2.1. ÜNSÜZ ÇEKĐTLERĐ

BÇÇA

’da yazı dilimizdeki kullanılan 21 ünsüz (b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ,, t, v, y, z)den ba,ka, ,u ünsüzler bulunmaktadır: F, ă, ћ, ħ, ā, K, ė, ľ, ŋ, ŉ, P, ŕ, S, T, ť, w. Bu ünsüzler, çoğunlukla ortak dildeki temel ünsüzlerin kısmen deği,mi, ,ekilleridir.

1.2.1.1. F ünsüzü: 1.2.1.1. F ünsüzü: 1.2.1.1. F ünsüzü:

1.2.1.1. F ünsüzü: fWv arası ünsüzdür reçel yapılır, ho,aF∪olur bu ėadar. (IW1.35)

(8)

1.2.1.2. ă ünsüzü: 1.2.1.2. ă ünsüzü: 1.2.1.2. ă ünsüzü:

1.2.1.2. ă ünsüzü: yarı belirsiz ğ ünsüzüdür. bizim yaprāăĭmız var yörèye has. (IW1.12) 1.2.1.3.

1.2.1.3. 1.2.1.3.

1.2.1.3. ā ünsüzü:ā ünsüzü:ā ünsüzü:ā ünsüzü: Art damak g’si. āızıŋ∪anası da hazırlanır. (IW1.24)

1.2.1.4. ћ 1.2.1.4. ћ 1.2.1.4. ћ

1.2.1.4. ћ ünsüzü:ünsüzü:ünsüzü:ünsüzü: yarı belirsiz h ünsüzüdür.

,imdi dāmat gidip gelini filánı alīyō konyo ћālinde. (IW2.96) 1.2.1.5.

1.2.1.5. 1.2.1.5.

1.2.1.5. ħ ünsüzü:ħ ünsüzü:ħ ünsüzü: hırıltılı h(a); sızıcı, ötümsüz bir arka damakħ ünsüzü: ünsüzüdür.

on adet māћālle muħtarlı∪ī vardır (IW5.54)

1.2.1.6. K ünsüzü: 1.2.1.6. K ünsüzü: 1.2.1.6. K ünsüzü:

1.2.1.6. K ünsüzü: kWg ve k(a)Wg(a) arası ünsüz; yarı ötümlü, patlamasını kaybetmi, bir ünsüzdür.

āı, sezonunda dā çoK∪olur. (IIW1.18)

1.2.1.7. ė ünsüzü: 1.2.1.7. ė ünsüzü: 1.2.1.7. ė ünsüzü:

1.2.1.7. ė ünsüzü: art damak k’si.

eskiden ėavǔrulmazdı ėavurma yeni ōldu. (IW1.6) 1.2.1.8. ľ ünsüzü:

1.2.1.8. ľ ünsüzü: 1.2.1.8. ľ ünsüzü:

1.2.1.8. ľ ünsüzü: yarı belirsiz l, ünsüzüdür.

onuŋ üzerine biŕ paŕça baėlawa kesip baėlawa oľuŕ yā. (IW 2.128)

1.2.1.9. 1.2.1.9. 1.2.1.9.

1.2.1.9. ŋ ünsüzü:ŋ ünsüzü:ŋ ünsüzü:ŋ ünsüzü: nazal g ünsüzü; genzel art damak g’sidir, bir çok Anadolu ağızlarında görülebilen bir ünsüzdür.

al birip bālardıė basmasıŋ diye. (1W18.27) 1.2.1.10.

1.2.1.10. 1.2.1.10.

1.2.1.10. ŉ ünsüzü:ŉ ünsüzü:ŉ ünsüzü:ŉ ünsüzü: yarı belirsiz n, ünsüzüdür.

hocam ,indi yuvasını yıėsam nēyden iki geŉ, birbirini sēvmi,. (IW9.44)

1.2.1.11. P ünsüzü: 1.2.1.11. P ünsüzü: 1.2.1.11. P ünsüzü:

1.2.1.11. P ünsüzü: pWb arası ünsüz; yarı ötümlü, patlamasını kaybetmi, bir ünsüzdür.

Pazar gün sekizde doėuzda çalāıcı çalar. (IW14.17) 1.2.1.12. ŕ ünsüzü:

1.2.1.12. ŕ ünsüzü: 1.2.1.12. ŕ ünsüzü:

1.2.1.12. ŕ ünsüzü: yarı belirsiz r ünsüzüdür. bizde sarı tülbent∪örteŕler. (IW1.25)

1.2.1.13. S ünsüzü: 1.2.1.13. S ünsüzü: 1.2.1.13. S ünsüzü:

(9)

1.2.1.14. T ünsüzü: 1.2.1.14. T ünsüzü: 1.2.1.14. T ünsüzü:

1.2.1.14. T ünsüzü: tWd arası ünsüz; yarı ötümlü, patlamasını kaybetmi, bir ünsüzdür.

Toėdur ne gerēiyosa yapıyo. ėazaıyna oŋa göre bi,iyler yapıyo dē mi. (IW14.32)

1.2.1.15. ť ünsüzü: 1.2.1.15. ť ünsüzü: 1.2.1.15. ť ünsüzü:

1.2.1.15. ť ünsüzü: yarı belirsiz t, ünsüzüdür.

benim ya,ım hemen hemene oťŭS iki de ôle bi,iynen. (IW 29.51)

1.2.1.16. 1.2.1.16. 1.2.1.16.

1.2.1.16. w ünsüzü:w ünsüzü:w ünsüzü:w ünsüzü: çift dudak v’si; ötümlü, sızıcı ve çift dudakta boğumlanan bir ünsüzdür.

yı

ė

ılmadı da ço

ė

ew v

ā

ba

ŋ

a ba

ė

ôle duv

ā

dan ayrıldı.

(I-33.34)

2. TABLO: ÜNSÜZLER

SÜREKSĐ Z SÜREKLĐ Ö tü m lü öt üm sü z ya rı öt üm lü öt üm lü öt üm sü z ya rı öt üm lü na za l ya na kl ı tit re k ya rı ün lü D ud

ak b p P m

D

i,

W

D

ud

ak v, w f F

D

i, d t T z s S n

D

i,

D

am

ak

c ç j ,

Ö

n

D

am

ak

g k K ğ h r _y

A

rt

D

am

ak

(10)

Yarı belirsiz ünsüzler tabloya alınmam,tır. Yarı belirsiz ünsüzler tabloya alınmam,tır. Yarı belirsiz ünsüzler tabloya alınmam,tır. Yarı belirsiz ünsüzler tabloya alınmam,tır. 2.1

2.1 2.1

2.1 S E S D E Ğ Đ K M E L E R ĐS E S D E Ğ Đ K M E L E R ĐS E S D E Ğ Đ K M E L E R ĐS E S D E Ğ Đ K M E L E R Đ 2.

2. 2.

2.1. ÜNLÜ DEĞĐKMELERĐ1. ÜNLÜ DEĞĐKMELERĐ1. ÜNLÜ DEĞĐKMELERĐ1. ÜNLÜ DEĞĐKMELERĐ 2.1.1. Ü n l ü U y u m l a r ı 2.1.1. Ü n l ü U y u m l a r ı 2.1.1. Ü n l ü U y u m l a r ı 2.1.1. Ü n l ü U y u m l a r ı 2.1.1.1. Damak Uyumu: 2.1.1.1. Damak Uyumu: 2.1.1.1. Damak Uyumu:

2.1.1.1. Damak Uyumu:

ÖTT’

de çok ileri durumda olan kalınlıkWincelik uyumu; Anadolu ağızlarında yörelere göre farklılık gösterebilmektedir. Hem

BÇÇA

’da hem de kom,u ağızlarda söz konusu uyum ileri safhadadır. Ancak bu uyumun iki farklı yönünü belirtmekte fayda var:

2.1.1.1.1. Ölçünlü Türkiye Türkçesine Göre Damak Uyumunun 2.1.1.1.1. Ölçünlü Türkiye Türkçesine Göre Damak Uyumunun 2.1.1.1.1. Ölçünlü Türkiye Türkçesine Göre Damak Uyumunun 2.1.1.1.1. Ölçünlü Türkiye Türkçesine Göre Damak Uyumunun Đleri Olduğu Durumlar

Đleri Olduğu Durumlar Đleri Olduğu Durumlar Đleri Olduğu Durumlar

Kök ve tabanlarda uyum oldukça ileridir. 2.1.1.1.1.1.

2.1.1.1.1.1. 2.1.1.1.1.1.

2.1.1.1.1.1. Kök ve TabanlardaKök ve TabanlardaKök ve TabanlardaKök ve Tabanlarda 2.1.1.1.1.1.1. Đlerleyici Benze,me Đl 2.1.1.1.1.1.1. Đlerleyici Benze,me Đl 2.1.1.1.1.1.1. Đlerleyici Benze,me Đl 2.1.1.1.1.1.1. Đlerleyici Benze,me Đle:e:e:e: Kalınlık:

Kalınlık: Kalınlık: Kalınlık:

davāt (IW2.3) habarı (IW17.11)

Đncelik: Đncelik: Đncelik: Đncelik:

mezere (IW7.13) birez (IIW6.53)

2.1.1.1.1.2. Gerileyici Benze,me Đle: 2.1.1.1.1.2. Gerileyici Benze,me Đle: 2.1.1.1.1.2. Gerileyici Benze,me Đle: 2.1.1.1.1.2. Gerileyici Benze,me Đle: Kalınlık:

Kalınlık: Kalınlık: Kalınlık:

nı,anlılık (IW2.79) musāfır (IIW7.57)

Đncelik: Đncelik: Đncelik: Đncelik:

tene (IW2.146) āudüretine (IW24.111)

2.1.1.1.2. Đki Yönlü Benze,me Đle: 2.1.1.1.2. Đki Yönlü Benze,me Đle: 2.1.1.1.2. Đki Yönlü Benze,me Đle: 2.1.1.1.2. Đki Yönlü Benze,me Đle:

(11)

2.1.1.2. Ek, Bağlaç ve Edatlarda: 2.1.1.2. Ek, Bağlaç ve Edatlarda: 2.1.1.2. Ek, Bağlaç ve Edatlarda: 2.1.1.2. Ek, Bağlaç ve Edatlarda: iiiiWWWW fiili çekimlerifiili çekimlerifiili çekimlerifiili çekimleri

varımı, (IW4.2) yaparlardın (IIW10.24)

+i +i +i

+iWWWWken+ (zarfken+ (zarfken+ (zarfken+ (zarfWWWWfiil)fiil)fiil)fiil)

yaėılırėan (IW2.23) sāāıėan (IW5.10)

+ki+ +ki+ +ki+

+ki+ (aitlik)(aitlik)(aitlik)(aitlik)

yüzyıldaėı (IW16.7) adamlarınėı (IIW10.35)

ile(n) (bağlaç) ile(n) (bağlaç) ile(n) (bağlaç) ile(n) (bağlaç)

āăacınan (IW8.7) ħalėınan (IW14.14)

2.1.1.1.2.1. Ölçünlü Türkiye Türkçesine Göre Damak 2.1.1.1.2.1. Ölçünlü Türkiye Türkçesine Göre Damak 2.1.1.1.2.1. Ölçünlü Türkiye Türkçesine Göre Damak 2.1.1.1.2.1. Ölçünlü Türkiye Türkçesine Göre Damak Uyumunun Geri Olduğu Durumlar

Uyumunun Geri Olduğu Durumlar Uyumunun Geri Olduğu Durumlar Uyumunun Geri Olduğu Durumlar

ÖTT’

de kalınlıkWincelik uyumunun var olduğu bazı kök ve tabanlarda,

BÇÇA

itibarıyla uyumsuzluk görülebilir. Bunlar sınırlı sayıda kelimelerdir. Ancak ekle,me sırasında özellikle inceltici ünsüzler (c, ç, n, s, ,, y) kom,uluğunda kalın sıradan kelimelerde uyum bozulabilmektedir. Bunun yanında birkaç ekin de çoğu kere ince ünlülü ,ekillerinin kullanılması uyumu bozmaktadır.

2.1.1.1.2.1.1. Kök ve Tabanlarda: 2.1.1.1.2.1.1. Kök ve Tabanlarda: 2.1.1.1.2.1.1. Kök ve Tabanlarda: 2.1.1.1.2.1.1. Kök ve Tabanlarda:

bulá,ikçi (IW1.10) būdeyi (IIW3.1)

2.1.1.1.2.1.2. Eklerde: 2.1.1.1.2.1.2. Eklerde: 2.1.1.1.2.1.2. Eklerde:

2.1.1.1.2.1.2. Eklerde:

BÇÇA

’da çoğu kere ince ünlülü kullanılarak kalın sıradan kelimelerde uyum bozan ekler ,unlardır:

WWWWce(K)+ (gelecek zaman eki)ce(K)+ (gelecek zaman eki)ce(K)+ (gelecek zaman eki)ce(K)+ (gelecek zaman eki)

(12)

WWWWmememeWWWW////WWWWmime mimimiWWWW (fiilden fiil yapan ek)(fiilden fiil yapan ek)(fiilden fiil yapan ek)(fiilden fiil yapan ek)

durmeyōla (IW1.3) baėmeyōn (IW35.46)

+lA, +lA, +lA,

+lA,WWWW (isimden fiil yapan ek)(isimden fiil yapan ek)(isimden fiil yapan ek)(isimden fiil yapan ek)

yozle,tik (IW2.114) bayrámle,ir (IIW21.20)

Kimdiki zaman eki de

ÖTT’

de olduğu gibi ince sıradan kelimelerde uyum bozar:

WWWWyo+ (,imdiki zaman eki)yo+ (,imdiki zaman eki)yo+ (,imdiki zaman eki)yo+ (,imdiki zaman eki) çıkmeyō (IW1.53)

2.1.1.2. 2.1.1.2. 2.1.1.2.

2.1.1.2. Dudak Uyumu:Dudak Uyumu:Dudak Uyumu: DüzlükWyuvarlaklık uyumuDudak Uyumu:

ÖTT’

e göre ileri durumdadır. Bu uyum, özellikle

BÇÇA

’ ile kom,u ağızlar arasında paralellik gösterirken diğer Anadolu ağızlarında da benzer durumlar söz konusudur.

ÖTT

’inde düzlükWyuvarlık uyumunu bozan hem “çamur, hamur” gibi kelimeler hem de alıntı kelimeler

BÇÇA

’da uyuma girmi,tir:

Toėdurlar (IW17.29) yavrım (IIW16.2)

Yukarıda verdiğimiz bazı örneklerin

ÖTT’

de olduğu gibi uyumu bozan ,ekilleri,

BÇÇA

’da ikili ,ekil bulunmaktadır:

hamur (IW1.37) āabul (IIW7.67)

2.1.2 Ünlü Türemeleri: 2.1.2 Ünlü Türemeleri: 2.1.2 Ünlü Türemeleri: 2.1.2 Ünlü Türemeleri:

2.1.2.1. Ön Seste Ünlü Türemesi: 2.1.2.1. Ön Seste Ünlü Türemesi: 2.1.2.1. Ön Seste Ünlü Türemesi:

(13)

llllWWWW ünsüzü önünde türeme:ünsüzü önünde türeme:ünsüzü önünde türeme:ünsüzü önünde türeme:

ilimon (IW13.11) ili∪ēni (IIW10.25)

rrrrWWWW ünsüzü önünde türeme:ünsüzü önünde türeme:ünsüzü önünde türeme:ünsüzü önünde türeme:

ırāmetlik (IW8.18) ire,berlik (IW30.29) 2.1.2.2. Đç Seste Ünlü Türemesi:

2.1.2.2. Đç Seste Ünlü Türemesi: 2.1.2.2. Đç Seste Ünlü Türemesi:

2.1.2.2. Đç Seste Ünlü Türemesi: Đç seste, kelimeyle hiçbir organik bağı olmayan düzWdar ünlülerin türemesi olayıdır.

tepisiye (IW12.27) ücüretini (IW17.18)

2.1.3. Ünlü Dü,mesi: 2.1.3. Ünlü Dü,mesi: 2.1.3. Ünlü Dü,mesi:

2.1.3. Ünlü Dü,mesi:

BÇ

BÇÇA

ÇA

’da daha çok iç seste düzWdar ünlüler dü,ebilmektedir. Ön seste ünlü dü,mesi etspit edilememi,tir.

2.1.3.1. Đç Seste Ünlü Dü,mesi: 2.1.3.1. Đç Seste Ünlü Dü,mesi: 2.1.3.1. Đç Seste Ünlü Dü,mesi:

2.1.3.1. Đç Seste Ünlü Dü,mesi: Bu olay hem tabanlarda hem de ekle,me sonucu vurgusuz orta hecede genellikle düzWdar ünlülerin dü,mesi ,ekliyle görülmektedir.

WWWWøøøøWWWW <<<< WWWWeeeeWWWW //// WWWWaaaaWWWW

olcák (IW1.39) āaynanama (IW28.71)

WWWWøøøøWWWW <<<<WWWWııııWWWW //// WWWWiiiiWWWW

kısmına (IW2.8) fikrimce (IIW15.79) WWWWøøøøWWWW <<<<WWWWuuuuWWWW //// WWWWüüüüWWWW

gôăsü (IW1.41) gönlü (IIW5.2)

2.1.3.2. Son Seste Ünlü Dü,mesi: 2.1.3.2. Son Seste Ünlü Dü,mesi: 2.1.3.2. Son Seste Ünlü Dü,mesi:

2.1.3.2. Son Seste Ünlü Dü,mesi: Kök ve tabanlardan ziyade eklerde daha çok görülen bir ses olayıdır.

ney (IW37.25) “neyi” 2.1.4. Yuvarlakla,ma: 2.1.4. Yuvarlakla,ma: 2.1.4. Yuvarlakla,ma:

2.1.4. Yuvarlakla,ma: Bazı dudak ünsüzleri kom,uluğundaki düz ünlüler, söz konusu ünsüzler etkisiyle yuvarlakla,ırlar.

BÇÇA

’da,

ÖTT’

de damak uyumunu bozan yuvarlak ünlülü örneklerin düz ünlülü olarak kullanıldığını yukarıda görmü,tük. (bkz. 2.1.1.2.)

Yuvarlakla,ma örnekleri: Yuvarlakla,ma örnekleri: Yuvarlakla,ma örnekleri: Yuvarlakla,ma örnekleri:

bůbası (IW2.76) “baba” yürmi (IIW7.52) “yirmi”

2.1.5. Geçi,me: 2.1.5. Geçi,me: 2.1.5. Geçi,me:

(14)

yardımcı fiilleriyle kurulan birle,ik fiillerde görülür. Bu birle,ik kelimelerden kalıpla,mı, olanları biti,ik yazılırken diğerleri ulama “B∪B” i,areti ile ayrı yazılmı,lardır:

sütla, (IW1.4) “sütlü a,” cumartesi (IIW1.22) “cuma ertesi”

2.1.6. Đncelme: 2.1.6. Đncelme: 2.1.6. Đncelme:

2.1.6. Đncelme: Çe,itli sebeplerle bir kelimedeki kalın sıradan ünlülerin ince sıraya geçmesi olayıdır.

BÇÇA

’daki ünlü incelmelerini Ölçünlü Türkiye Türkçesine Göre Damak Uyumunun Geri Olduğu Ölçünlü Türkiye Türkçesine Göre Damak Uyumunun Geri Olduğu Ölçünlü Türkiye Türkçesine Göre Damak Uyumunun Geri Olduğu Ölçünlü Türkiye Türkçesine Göre Damak Uyumunun Geri Olduğu Durumlar

Durumlar Durumlar

Durumlar bahsinde geni,çe i,lemi,tik (bkz. 2.1.1.1.2.1.) Burada ise; kalın ünlülü iken bir nevi sıra deği,tirerek ince ünlülü hâle gelen ancak damak uyumunu bozmayan örnekler verilecektir. Bu örneklerin bir kısmı ikili ,ekle sahiptir.

emme (IW4.20) “amma” ecik (IIW19.8) “azıcık” 2.1.7. Kalınla,ma:

2.1.7. Kalınla,ma: 2.1.7. Kalınla,ma:

2.1.7. Kalınla,ma: Çe,itli sebeplerle bir kelimedeki ince sıradan ünlülerin kalın sıraya geçmesi olayıdır. Yukarıda i,lediğimiz incelme olayında olduğu gibi, burada ince ünlülü iken bir nevi sıra deği,tirerek kalın ünlülü hâle gelen ancak damak uyumunu bozmayan örnekler verilecektir.

çızma (IW5.70) “çizme” çīynarlar (IW14.71) “çiğneW”

2.1.8. Daralma: 2.1.8. Daralma: 2.1.8. Daralma:

2.1.8. Daralma: Çoğu kere daraltıcı etkisi olan “c,ç,n,s,,,y” ünsüzleri kom,uluğundaki geni, ünlülerin yerlerini dar ünlülere bırakmasıdır.

2.1.8.1. Đlk 2.1.8.1. Đlk 2.1.8.1. Đlk

2.1.8.1. Đlk Hecede Daralma:Hecede Daralma:Hecede Daralma:Hecede Daralma: Eski Türkçe’de (bundan sonra

ET

), kapalı e olarak kabul edilen ancak Eski Anadolu Türkçesi (bundan sonra

EAT

) metinlerinde varlığını bilmemize rağmen imlâ olarak tespit edemediğimiz söz konusu ünlünün

BÇÇA

’da yerini i’ye bırakmasıdır.5 _{Bu olay hem kom,u ağızlarda hem de diğer Anadolu} ağızlarında sıkça görülür.

i < è i < è i < è i < è

nirde (IW24.45) didiăįni (IW38.7)

5_{Geni, bilgi için bkz.Gürer GÜLSEVĐNWErdoğan BOZ,}_{Eski Anadolu Türkçesi}_{, Gazi}

(15)

i < e i < e i < e i < e

kiri (IIW25.10) defnidiyoS (IW24.86)

è <e è <e è <e è <e

èћtiyarladıė (IW2.41) kèri (IW8.22)

à < a à < a à < a à < a

tàhtā (IW24.87) yàyār (IIW27.24)

u <o u <o u <o u <o

āuyması (IW2.101) āuyduė mūdu (IW31.7)

2.1.8.2. Đç Seste Daralma: 2.1.8.2. Đç Seste Daralma: 2.1.8.2. Đç Seste Daralma: 2.1.8.2. Đç Seste Daralma:

Bu ilk hecede kapalı e’ye mahsus ünlü daralması dı,ında, kelime içinde çoğu kere daraltıcı etkisi olan “c,ç,n,s,,,y” ünsüzleri kom,uluğunda daralmalar da vardır. Bu daralmalar hem

SST

’de hem de diğer Anadolu ağızlarında oldukça sık görülmektedir.

à < a à < a à < a à < a

paràyı (IW2.124) artmàya (IIW4.19) i < e

i < e i < e i < e

yidiriceksen (IW1.18) gelincik (IW24.7) è < e

è < e è < e è < e

kimsèyi (IW4.3) istèmiyen (IIW5.37) u <o

u <o u <o u <o

motur (IW28.50)

2.1.8.3. So 2.1.8.3. So 2.1.8.3. So

2.1.8.3. Son Seste Daralma:n Seste Daralma:n Seste Daralma: Belirli bir sebebe bağlanamayann Seste Daralma: ve sınırlı sayıda örnekleri bulunan bir daralmadır:

ı < a ı < a ı < a ı < a

(16)

à < a à < a à < a à < a

meselà (IW15.39) yanà (IIW14.38

2.1.9. Geni,leme: 2.1.9. Geni,leme: 2.1.9. Geni,leme:

2.1.9. Geni,leme: Đç veya son sesteki dar ünlülerin çe,itli sebeplerle geni,lemesidir.

ä<e ä<e ä<e ä<e

mävlit (IW2.16) ävi (IW9.33)

e<i e<i e<i e<i

heç (IW8.25) ,eћēr (IW31.20)

ŏ, o < ŏ, o < ŏ, o < ŏ, o <ū, uū, uū, uū, u

do∪a (IW9.7) “dua” āordelasını (IIW1.11) “kurdela”

ö<ü ö<ü ö<ü ö<ü

öfeleriS (IW20.15) “üfeleW” ћôrmeti (IIW22.25) “hürmet”

ö<u ö<u ö<u ö<u

bögün (IIW4.2) “bugün”

2.1.10. 2.1.10. 2.1.10.

2.1.10. Düzle,me:Düzle,me:Düzle,me:Düzle,me: Çe,itli fonetik sebeplere bağlı olarak yuvarlak ünlülerin, yerlerini düz ünlülere bırakmasıdır.

BÇÇA

’da birkaç örneği tespit edilmi,tir. Bu konuda daha çok örnek için bk. (2.1.1.2)

ı<u ı<u ı<u ı<u

tavıK (IW3.13) hamırı (IW25.5)

2.1.11. Alıntı Kelimele 2.1.11. Alıntı Kelimele 2.1.11. Alıntı Kelimele

2.1.11. Alıntı Kelimelerdeki Uzun Ünlülerin Kısalmasırdeki Uzun Ünlülerin Kısalmasırdeki Uzun Ünlülerin Kısalmasırdeki Uzun Ünlülerin Kısalması

BÇÇA

(17)

ile paralellik göstermektedir. Normal süreli ünlü olarak telaffuz edilen örneklerden bazıları a,ağıda sıralanmı,tır:

adetimiz (IW2.46) hatta (IIW4.20)

ÖTT’

den farklı olarak kısa telaffuz edilen örnekler:

yăni (IW5.26) ădet (IW5.54)

2.2. ÜNSÜZ DEĞĐKMELERĐ 2.2. ÜNSÜZ DEĞĐKMELERĐ 2.2. ÜNSÜZ DEĞĐKMELERĐ 2.2. ÜNSÜZ DEĞĐKMELERĐ 2.2.1. Ötümlüle,me:

2.2.1. Ötümlüle,me: 2.2.1. Ötümlüle,me:

2.2.1. Ötümlüle,me: Ötümsüz ünsüzlerin yerlerini ötümlü kar,ılıklarına bırakmasıdır.... Ötümlüle,me, hem

ÖTT’

de hem de bütün Anadolu ağızlarında çok yaygın olarak görülen bir deği,medir. Bu deği,melerin bir kısmı yarı ötümlüle,melerdir.

Ötümlüle,meyi üç ba,lık altında i,leyeceğiz: 2.2.1.1. Ön seste Ötümlüle,me:

2.2.1.1. Ön seste Ötümlüle,me: 2.2.1.1. Ön seste Ötümlüle,me: 2.2.1.1. Ön seste Ötümlüle,me: #g < #k

#g < #k #g < #k #g < #k

ET

’deki #k’lerin Oğuz lehçelerinde #g’ye deği,mesi yaygın bir fonetik eğilimdir.

ÖTT

’de de gördüğümüz bu deği,me Anadolu ağızlarının bir kısmında oldukça ileri durumdadır. Kom,u ağızlar (

KYA, UĐA, AMA)

da söz konusu deği,me için güzel bir örnek te,kil etmektedir.

BÇÇA

’da ise bir iki örnek dı,ında

ÖTT

ile bir paralellik söz konusudur.

göce (IW1.17) gecesi (IIW1.23)

ÖTT’

de ötümlüle,meyip #k’li kalan kelimelerden birkaçı,

BÇÇA

’da hem ötümsüz hem de ötümlü ,ekilde kullanılmaktadır: #g(a) < #k(a)

#g(a) < #k(a) #g(a) < #k(a)

#g(a) < #k(a) (Listeye alıntı kelimeler de dahil edilmi,tir):

āızın (IW1.24) āaydı (IW15.9)

ÖTT’

de ötümlüle,meyip #k(a)’lı kalan kelimelerin büyük bir kısmı

BÇÇA

’da ötümlüle,irken, bazı örneklerde ya ötümlüle,me olmamı, ya da ikili ,ekiller ortaya çıkmı,tır:

(18)

#d < #t #d < #t #d < #t #d < #t

ET

’deki #t’lerin Oğuz lehçelerinde #d’ye deği,mesi yaygın bir fonetik eğilimdir.

ÖTT

de de gördüğümüz bu deği,me Anadolu ağızlarında da ileri durumdadır. Söz konusu deği,me,

BÇÇA

ile kom,u ağızlar ve

ÖTT

arasında bir paralellik göstermektedir.

BÇÇA

ile

ÖTT

arasında bir paralellik söz konusudur.

deW (IW1.15) dinlemi, (IIW7.44)

A,ağıya

ÖTT’

de ötümlüle,meyip #t’li kalan örneklerin

BÇÇA

’da ötümlüle,erek #d’li olanları alınmı,tır:

dakcam (IW2.89) datlı (IW1.25)

BÇÇA

’da ötümlü #d’li ,ekillerinin yanında ötümsüz #t’li ,ekilleri de olan örnekler ,unlardır:

tuzlu (IW1.31) tutāun (IIW18.27)

ÖTT’

de ötümlü olan alıntı bir kelimede

BÇÇA

’nın genel fonetik eğiliminin aksine ötümsüzdür:

tomatisi (IW13.3)

#c < #ç #c < #ç #c < #ç #c < #ç

coė (IW11.32) cizerler (IW31.106)

#z < #s #z < #s #z < #s #z < #s

zabāћīnan (IW25.11) zebzecilik (IIW23.16)

(19)

Ön Seste Yarı Ötümlülük Ön Seste Yarı Ötümlülük Ön Seste Yarı Ötümlülük Ön Seste Yarı Ötümlülük #F < #f

#F < #f #F < #f #F < #f

Filān (IW18.8) Faėat (IIW7.63)

#P < #p #P < #p #P < #p #P < #p Pek (IIW16.9)

#T < #t #T < #t #T < #t #T < #t

Tutar (IW5.31) Tepsiye (IW25.6)

2.2.1.2. Đç 2.2.1.2. Đç 2.2.1.2. Đç

2.2.1.2. Đç Seste Ötümlüle,meSeste Ötümlüle,meSeste Ötümlüle,meSeste Ötümlüle,me 2.2.1.2.1. Tabanlarda: 2.2.1.2.1. Tabanlarda: 2.2.1.2.1. Tabanlarda:

2.2.1.2.1. Tabanlarda:

ET

’de ötümsüz olan bazı örneklerin

EAT

ve

ÖTT

’de ötümlüle,tiğini biliyoruz. Söz konusu deği,me hem

BÇÇA

hem de diğer Anadolu ağızlarında da görülebilmektedir. Bununla birlikte

ÖTT’

de ötümsüz olan bazı alıntı kelimeler

BÇÇA

’da ötümlüle,mi,tir:

WWWWggggWWWW <<<< WWWWkkkkWWWW

deliāanlı (IW2.39) ayaāçı (IW27.17)

WWWWKKKWWWW <K <<< WWWWkkkkWWWW (Yarı ötümlüle,me)(Yarı ötümlüle,me)(Yarı ötümlüle,me)(Yarı ötümlüle,me)

ėaKtı (IW1.4) āopuKluā (IW24.26)

WWWWccccWWWW <<<< WWWWççççWWWW

bütcemiS (IIW15.62) güçcükden (IIW28.4)

WWWWddddWWWW <<<< WWWWttttWWWW

i,de (IW13.6) i,de (IIW1.5)

(20)

WWWWFFFFWWWW <<<< WWWWffffWWWW (Yarı ötümlüle,me)(Yarı ötümlüle,me)(Yarı ötümlüle,me)(Yarı ötümlüle,me)

soFrada (IW5.20) ћāFtadan (IIW1.21)

2.2.1.2.2. Ekle,me Sırasında Ötümlüle,me: 2.2.1.2.2. Ekle,me Sırasında Ötümlüle,me: 2.2.1.2.2. Ekle,me Sırasında Ötümlüle,me:

2.2.1.2.2. Ekle,me Sırasında Ötümlüle,me: Đki ,ekilde olmaktadır. Birinci ,ekil; sonu ötümsüz bir ünsüz ile biten bir kelimeye, ünlü ile ba,layan bir ek getirilmesi (VK#+V(VK#+V(VK#+V(VK#+V≠)≠)≠)≠). Đkinci ,ekil ise; ötümsüz bir ünsüzle biten bir kelimeye ünsüz ile ba,layan bir ek getirilmesi (VK#+K(VK#+K(VK#+K(VK#+K≠)≠)≠)≠)

VK#+V VK#+V VK#+V

VK#+V≠ :≠ :≠ :≠ :

ÖTT’

de olduğu gibi hemen bütün Anadolu ağızlarında görülen bir deği,medir. Bu deği,me

BÇÇA

’da oldukça ileri ve yaygın durumdadır.

Vğ#+V Vğ#+V Vğ#+V

Vğ#+V≠ < Vg#+V≠ < Vk#+V≠≠ < Vg#+V≠ < Vk#+V≠≠ < Vg#+V≠ < Vk#+V≠≠ < Vg#+V≠ < Vk#+V≠ : Deği,menin seyri bize kkkk’lerin ötümlüle,ip önce gggg, sonra da gggg’lerin süreklile,ip ğğğğ olduğunu gösteriyor.

BÇÇA

’da bir sonraki safhada ğğğğ’ler çoğu kere kom,u ünlülerin açıklığında uzayarak kaybolmaktadırlar:

çocuăā (IW2.135) çocuăūn (IIW

11.18)

KK#+V KK#+V KK#+V

KK#+V≠ < Kk#+V≠ (Yar≠ < Kk#+V≠ (Yar≠ < Kk#+V≠ (Yarı Ötümlüle,me)≠ < Kk#+V≠ (Yarı Ötümlüle,me)ı Ötümlüle,me)ı Ötümlüle,me) ėaKan (IW24.113)

Vd#+V Vd#+V Vd#+V

Vd#+V≠ < Vt#+V≠≠ < Vt#+V≠≠ < Vt#+V≠≠ < Vt#+V≠

südüynen (IW19.33) milledin (IW32.15)

VKd#+V VKd#+V VKd#+V

VKd#+V≠ < VKt#+V≠≠ < VKt#+V≠≠ < VKt#+V≠≠ < VKt#+V≠

üsdüne (IW13.10) üsdüne (IIW2.17)

VF#+V VF#+V VF#+V

VF#+V≠≠≠≠ < Vf#+V< Vf#+V< Vf#+V< Vf#+V≠(Yar≠(Yar≠(Yar≠(Yarı Ötümlüle,me)ı Ötümlüle,me)ı Ötümlüle,me)ı Ötümlüle,me)

(21)

ÖTT’

de olduğu gibi kök ünsüzlerinden sonra çoğu kere ötümlüle,me olmamı,tır:6

getiriyorsuŋ (IW1.36) dutāŕlar (IIW1.21)

2.2.1.2.2.2. Bazı Ek Ba,ındaki Ünsüzlerin Sürekli Ötümlü 2.2.1.2.2.2. Bazı Ek Ba,ındaki Ünsüzlerin Sürekli Ötümlü 2.2.1.2.2.2. Bazı Ek Ba,ındaki Ünsüzlerin Sürekli Ötümlü 2.2.1.2.2.2. Bazı Ek Ba,ındaki Ünsüzlerin Sürekli Ötümlü Bulunması:

Bulunması: Bulunması:

Bulunması:

ÖTT’

de ünsüz uyumu sebebiyle ötümsüzWötümlü ünsüz çifti yan yana bulunamazlar. Ancak hem

BÇÇA

’da hem de Anadolu ağızlarının birçoğunda böyle bir uyum yaygın bir ,ekilde söz konusu değildir. Ek ba,ındaki sürekli ötümlü ünsüzler dolayısıyla, ötümsüzW ötümlü ünsüz çiftlerini görmek mümkündür:

t#+d t#+d t#+d t#+d≠≠≠≠

gitdim (IW18.42) bitdikden (IW30.12)

g#+d g#+d g#+d g#+d≠≠≠≠

yapıldıāda (IW4.16) azınlıādadır (IW32.22)

ė#+d≠ ė#+d≠ ė#+d≠ ė#+d≠

çıėdıktan (IW2.52) çıėdı (IIW4.11)

K#+c K#+c K#+c K#+c≠≠≠≠

ôlelikce (IW35.11)

f#+d f#+d f#+d f#+d≠≠≠≠

ћērifde (IW19.66) etirafda (IIW20.49)

6 _{Geni, bilgi için bkz. Erdoğan BOZ, “Türkçe Asıllı Kelimelerde Son Ses Ç,K,P,T}

Ünsüzlerinin Ötümlüle,me veya Ötümsüz Kalma Sorunu”Türk Dili Dergisi, S. 605, Ankara, 2002, s.447W455.; Erdoğan BOZ, “Doğu Kökenli Kelimelerdeki Kelime Sonu (B,C,D,G) Ünsüzlerinin Türkiye Türkçesinde Ötümsüzle,me Meselesi”

(22)

s#+g s#+g s#+g s#+g≠≠≠≠

basāın (IIW20.54)

,#+d ,#+d ,#+d ,#+d≠≠≠≠

ödü,dür (IW2.28) bitmi,dir (IIW2.17)

,#+g, ,#+g, ,#+g, ,#+g, ā≠ā≠ā≠ā≠

yeti,gin (IW2.135) i,gi (IIW8.17)

p#+d p#+d p#+d p#+d≠≠≠≠

yapdırmaSlar (IW19.15) yapdım (IIW7.11)

p#+c p#+c p#+c p#+c≠≠≠≠

yapcáksın (IW28.39) yapcān (IIW10.18)

s#+d s#+d s#+d s#+d≠≠≠≠

isdedi (IW19.92) dosdu (IIW7.12)

k#+d k#+d k#+d k#+d≠≠≠≠

pi,irdikden (IW1.39) geldikden (IIW5.5)

2.2.1.3. Son Seste Ötümlüle,me: 2.2.1.3. Son Seste Ötümlüle,me: 2.2.1.3. Son Seste Ötümlüle,me: 2.2.1.3. Son Seste Ötümlüle,me: 2.2.1.3.1. Son Seste Yarı Ötümlüle,me: 2.2.1.3.1. Son Seste Yarı Ötümlüle,me: 2.2.1.3.1. Son Seste Yarı Ötümlüle,me: 2.2.1.3.1. Son Seste Yarı Ötümlüle,me:

K# < k# K# < k# K# < k# K# < k#

çoK (IW1.29) yöruK (IW24.153)

g, g, g,

g, ā# < k#ā# < k#ā# < k#ā# < k#

(23)

dddd# < t## < t## < t## < t#

milled (IW24.54) dörd (IW29.10)

T# < t# T# < t# T# < t# T# < t#

dāmaT (IW2.99) dosT (IIW8.2)

Ç, c# < ç# Ç, c# < ç# Ç, c# < ç# Ç, c# < ç#

sāc (IW14.49) ondüc (IIW14.28)

F# < f# F# < f# F# < f# F# < f#

zivāF (IW2.64) āadāyiF (IW27.31)

2.2.1.4. Kelime Sonunda Ulanmaya Bağlı Ötümlüle,meler: 2.2.1.4. Kelime Sonunda Ulanmaya Bağlı Ötümlüle,meler: 2.2.1.4. Kelime Sonunda Ulanmaya Bağlı Ötümlüle,meler: 2.2.1.4. Kelime Sonunda Ulanmaya Bağlı Ötümlüle,meler: Sonu ötümsüz bir ünsüz ile biten bir kelimeyi, ünlü ile ba,layan bir kelime takip ettiğinde (K#+#V),(K#+#V),(K#+#V),(K#+#V), ilk kelimenin sonundaki ötümsüz ünsüz ötümlüle,ir. Anadolu ağızlarının birçoğunda olan bu deği,me,

ÖTT’

de de olmakla beraber imlâda gösterilmez.

c# c#c#

c#B∪∪∪∪B#V < ç##V < ç#B#V < ç##V < ç# ∪∪∪∪B####VVVV

sādıc∪anası (IW31.99) ondüc∪eden (IIW14.29)

d# d# d#

d#B∪∪∪∪B#V < t#B#V < t##V < t##V < t# ∪∪∪∪B#V#V#V#V

süd∪inekçiliklerle (IW28.3) memēd∪alinin (IW34.14)

F# F# F#

F#B∪∪∪∪B#V < f#B#V < f##V < f##V < f# ∪∪∪∪B#V#V#V#V

etraF∪odanıŋ (IW2.122) sırF∪onunla (IIW4.41)

T# T# T#

T#B∪∪∪∪B#V < t##V < t#B#V < t##V < t# ∪∪∪∪B#V#V#V#V

(24)

g# g# g#

g#B∪∪∪∪B#V < k#B#V < k##V < k##V < k# ∪∪∪∪B#V#V#V#V

ėalabalıā∪olur. (IW1.30) atarıā∪içine (IW13.17)

K# K# K#

K#B∪∪∪∪B#V < k##V < k#B#V < k##V < k# ∪∪∪∪B#V#V#V#V

zevK∪alcam (IW9.44) bôreK∪ardından (IIW3.8)

b# b# b#

b#B∪∪∪∪B#V < p#B#V < p##V < p##V < p# ∪∪∪∪B#V#V#V#V

nāsib∪itsin (IW31.146) āarib∪ise (IIW13.9)

P# P# P#

P#B∪∪∪∪B#V < p#B#V < p##V < p##V < p# ∪∪∪∪B#V#V#V#V

hesăP∪it (IW24.46) āırıP∪atarlārdı (IIW14.26)

2.2.2. Ötümsüzle,me: 2.2.2. Ötümsüzle,me: 2.2.2. Ötümsüzle,me:

2.2.2. Ötümsüzle,me: Ötümlü ünsüzlerin yerlerini ötümsüz kar,ılıklarına bırakmasıdır. Anadolu ağızlarında çok yaygın görülen bir deği,medir. Bu deği,melerin bir kısmı yarı ötümsüzle,medir:

2.2.2.1. Ön Seste Ötümsüzle,me 2.2.2.1. Ön Seste Ötümsüzle,me 2.2.2.1. Ön Seste Ötümsüzle,me 2.2.2.1. Ön Seste Ötümsüzle,me #p <

#p < #p < #p < #b#b#b#b

pakla (IW7.21) pıçak (IW27.38)

#t < #d #t < #d #t < #d #t < #d

tomātis (IW11.9) Toėdur (IIW14.3)

#f < #v #f < #v #f < #v #f < #v

fi,nenin (IW30.36) fi,nelik (IIW7.37)

2.2.2.2. Đç Seste Ötümsüzle,me 2.2.2.2. Đç Seste Ötümsüzle,me 2.2.2.2. Đç Seste Ötümsüzle,me 2.2.2.2. Đç Seste Ötümsüzle,me

WWWWppppWWWW <<<< WWWWbbbbWWWW

(25)

WWWWT,T,T,WWWWttttWWWW <T, <<< WWWWddddWWWW

atnan (IW15.13) “Adnan ile”

WWWWÇÇÇWWWW <Ç <<< WWWWccccWWWW

davulçularnan (IW14.10) pençireye (IIW7.47)

WWWWssssWWWW <<<< WWWWzzzzWWWW

çerkesler (IIW31.1)

2.2.2.3. Son Seste Ötümsüzle,me 2.2.2.3. Son Seste Ötümsüzle,me 2.2.2.3. Son Seste Ötümsüzle,me 2.2.2.3. Son Seste Ötümsüzle,me S # < z#

S # < z# S # < z# S # < z#

ōlmaS (IW1.5) aslımıS (IIW7.35)

2.2.3. Ünsüz Kaybolmaları: 2.2.3. Ünsüz Kaybolmaları: 2.2.3. Ünsüz Kaybolmaları:

2.2.3. Ünsüz Kaybolmaları:

BÇÇA

’da çoğunlukla “ğ, h, l, r, v, y” ünsüzlerinin kom,u ünlülerdeki açıklık7 _{sebebiyle kaybolmaları} çok yaygın ve ileri durumdadır. Bu kaybolma

BÇÇA

’da olduğu kadar kom,u ağızlar ve

BDYA

’da da çok yaygındır. Bunların dı,ında çe,itli sebeplerle ünsüz kaybolmaları olabilmektedir.8

Ünlülerin açıklığı sebebiyle be, ,ekilde olu,maktadır:9

2.2.3.1. Erime: 2.2.3.1. Erime: 2.2.3.1. Erime:

2.2.3.1. Erime: Kelime içinde veya sonunda “ğ, h, l, r, v, y” ünsüzlerin, kom,u ünlülerdeki açıklık sebebiyle kaybolmasıdır. Bu esnada kom,u ünlü çoğu kere uzar. Ancak yer yer ünlünün uzamadığı örnekler de tespit edilmi,tir.

7_{Ünlülerde açıklık için bkz. Zeynep KORKMAZ;Gramer Terimleri Sözlüğü,} _GTS_GTS_GTS_GTS_,

TDK Yayınları, Ankara, 1992, s. 3.

8_{Erdoğan BOZ; “Ünsüz Dü,me ve Kaybolmalarında Terim ve Tasnif Sorunu”}_Türk Dili Dergisi, S.600, Ankara, 2001, s. 856W864.

9_{Ünsüz kaybolmaları ünlülerin açıklığı sebebiyle “erime, büzülme, derilme, yutulma}_{erime, büzülme, derilme, yutulma}_{erime, büzülme, derilme, yutulma}_{erime, büzülme, derilme, yutulma}

ve ve ve

(26)

2.2.3.1.1 Kel 2.2.3.1.1 Kel 2.2.3.1.1 Kel

2.2.3.1.1 Kelime Đçindeime Đçindeime Đçindeime Đçinde WWWWVKVKVKWWWW <VK <<< WWWWVğKVğKVğKVğKWWWW

ėānısı (IW2.58) ōlu (IIW4.21)

WWWWVKVKVKWWWW <VK <<< WWWWVhKVhKVhKVhKWWWW

ırāmetlik (IW8.18) āmetten (IIW4.26) WWWWVKVKVKWWWW < VğKVK < VğK< VğKWWWW << VğK <<< WWWWVkKVkKVkKVkKWWWW

ā,amınan (IW18.27 ēsik (IIW7.21)

WWWWVKVKVKWWWW <VK <<< WWWWVlKVlKVlKVlKWWWW

ėaKtı (IW1.4) atmı, (IIW7.81)

WWWWVKVKVKWWWW <VK <<< WWWWVVVVŋŋŋŋKKKKWWWW

sōra (IW18.25) sōra (IIW15.21)

WWWWVKVKVKWWWW <VK <<< WWWWVnKVnKVnKVnKWWWW dek (IW30.56)

WWWWVKVKVKWWWW <VK <<< WWWWVrKVrKVrKVrKWWWW

eziyōsun (IW1.40) pē,embe (IIW5.11)

WWWWVKVKVKWWWW <VK <<< WWWWVfKVfKVfKVfKWWWW

yukūyu (IW13.11) yūėa (IIW16.12)

WWWWVKVKVKWWWW <VK <<< WWWWVvKVvKVvKVvKWWWW

yômiye (IW19.107) mēzilerin (IIW14.39)

WWWWVKVKVKWWWW <VK <<< WWWWVyKVyKVyKVyKWWWW

(27)

WWWWVKVKVKWWWW <VK <<< WWWWV’KV’KV’KV’KWWWW

yāni (IW12.29) “ya’ni” bazı (IIW12.13) “ba’zı”

2.2.3.1.2. Kelime Sonunda 2.2.3.1.2. Kelime Sonunda 2.2.3.1.2. Kelime Sonunda 2.2.3.1.2. Kelime Sonunda KV# <

KV# < KV# < KV# < WWWWKVğ#KVğ#KVğ#KVğ# dā (IW9.29)

KV# < KV# < KV# < KV# < WWWWKVh#KVh#KVh#KVh#

allā (IW29.44) allā (IIW20.65)

KV# < KV# < KV# < KV# < WWWWKVl#KVl#KVl#KVl#

nası (IW1.3) nası (IIW27.16)

KV# < KV# < KV# < KV# < WWWWKVr#KVr#KVr#KVr#

vā (IW9.2) veriyō (IIW6.13)

KV# < KV# < KV# < KV# < WWWWKVy#KVy#KVy#KVy#

,é (IW2.27) ,ē (IIW9.10)

2.2.3.2. Büzülme: 2.2.3.2. Büzülme: 2.2.3.2. Büzülme:

2.2.3.2. Büzülme: Kelime içinde iki ünlü arasındaki bir ünsüzün, ünlülerin açıklığı sebebiyle kaybolup, kom,u ünlülerle birlikte çoğu kere tek bir uzun ünlü hâline gelmesidir. Bazen uzun ünlü yerine ikiz ünlü de görülebilir.

WWWWV / VV / VV / VV / V∪∪∪∪VWWWW <VVV <<< WWWWVğVVğVVğVWWWWVğV

dō∪umda (IW1.24) yemēmiz (IIW3.9)

WWWWV / VV / VV / VV / V∪∪∪∪VWWWW <VVV <<< WWWWVhVVhVVhVWWWWVhV

(28)

WWWWV / VV / VV / VV / V∪∪∪∪VWWWW <VVV <<< WWWWVrVVrVVrVWWWWVrV

üzülülēdi (IW13.31) gelilēdin (IIW22.9)

WWWWV / VV / VV / VV / V∪∪∪∪VWWWW <VVV <<< WWWWVnVVnVVnVWWWWVnV

ba∪ā (IW9.22)

WWWWV / VV / VV / VV / V∪∪∪∪VWWWW <VVV <<< WWWWVvVVvVVvVWWWWVvV

ē∪imizde (IW12.30) dā∪ūt (IW24.7)

2.2.3.3. Derilme: 2.2.3.3. Derilme: 2.2.3.3. Derilme:

2.2.3.3. Derilme: Kelime sonunda iki ünlü arasındaki bir ünsüzün, ünlülerin açıklığı sebebiyle kaybolup, kom,u ünlülerle birlikte çoğu kere tek bir uzun ünlü haline gelmesidir. Bazen uzun ünlü yerine ikiz ünlü de görülebilir:

V# / V V# / V V# / V

V# / V∪∪∪∪V < VğV#V < VğV#V < VğV#V < VğV#

bayā (IW1.30) yüzǖ (IIW1.7)

V# / V V# / V V# / V

V# / V∪∪∪∪V < VhV#V < VhV#V < VhV#V < VhV#

sabā (IW2.48) wallā (IW2.113)

V# / V V# / V V# / V

V# / V∪∪∪∪V < VyV#V < VyV#V < VyV#V < VyV#

ora (IW18.20) “oraya” izlē (IW24.38) “izleye”

2.2.3 2.2.3 2.2.3

2.2.3.4. Yutulma:.4. Yutulma:.4. Yutulma:.4. Yutulma: Đç seste kapalı hece kom,uluğundaki bir ünsüzün, kom,u bir ünlünün açıklığında kaybolmasıdır. Bilindiği gibi

ET

’de aynı durumdaki g’lerin yutulması Oğuz lehçelerinde yaygın bir deği,medir.

BÇÇA

’da çoğunlukla “h” yutulmaları tespit edilmi,tir:

WWWWKVKVKVWWWW <KV <<< WWWWKKKK’VVVVWWWW

(29)

WWWWKVKVKVWWWW <KV <<< WWWWKhVKhVKhVKhVWWWW

herālda (IW1.27) “herhalde” me,ur (IIW3.8) “me,hur”

2.2.3.5. Ünsüz Yitimi: 2.2.3.5. Ünsüz Yitimi: 2.2.3.5. Ünsüz Yitimi:

2.2.3.5. Ünsüz Yitimi: Ünsüzün bulunduğu çevre ,artı bakımından “yutulma” ya, kaybolurken ünlülerden birini uzatması bakımından da (nispeten) “erime” ye benzemektedir.“Ünsüz yitimi” olayının örnekleri incelendiğinde, özellikle, “r”, “l”, “n”den sonra gelen “h” ünsüzünün kaybolduğu görülür. arapçadaki “ayın” ünsüzü de “l” sesinden sonra kaybolabilir. “h”den önceki ünsüzler “r”, “l”, “n”değilse, ortaya çıkan olay “ünsüz yitimi” değil, “yutulma” olmaktadır.10

WWWWKVKVKVWWWW <KV <<< WWWWKlVKlVKlVKlVWWWW

tāranamıS (IW11.18) “tarhanamız” anādın mı (IIW7.54) “anladın mı”

WWWWKVKVKVWWWW <KV <<< WWWWKrVKrVKrVKrVWWWW sōna (IW5.13)

WWWWKVKVKVKVWWWW <<<< WWWWKhVKhVKhVKhVWWWW tārana (IW26.9)

2.2.3.6. Ünsüz Dü,mesi 2.2.3.6. Ünsüz Dü,mesi 2.2.3.6. Ünsüz Dü,mesi 2.2.3.6. Ünsüz Dü,mesi 2.2.3.6.1. Kelime Đçinde 2.2.3.6.1. Kelime Đçinde 2.2.3.6.1. Kelime Đçinde 2.2.3.6.1. Kelime Đçinde WWWWφφφφWWWW <<<< WWWWkkkkWWWW

yumu,acıė (IIW16.15) WWWWφφφφWWWW <<<< WWWWttttWWWW

abdáslādım (IW7.12) çifçilik (IIW18.10)

10_{Geni, bilgi için bkz. Gürer GÜLSEVĐN, “Bir Ünsüz dü,mesi Tipi Daha: Ünsüz}

(30)

2.2.3.6.2. Kelime Sonunda 2.2.3.6.2. Kelime Sonunda 2.2.3.6.2. Kelime Sonunda 2.2.3.6.2. Kelime Sonunda ø # < t #

ø # < t # ø # < t # ø # < t # dos (IIW1.8)

2.2.3.6.3. Grup Dü,mesi: 2.2.3.6.3. Grup Dü,mesi: 2.2.3.6.3. Grup Dü,mesi:

2.2.3.6.3. Grup Dü,mesi: Bir ünlü ve bir ünsüzden olu,an birden fazla sesin dü,mesidir. Çok az görülür:

ıcıė (IW25.15) “azıcık” bitdin (IIW7.10) “bitirdin”

2.2.3.7. Hece Tekle,mesi: 2.2.3.7. Hece Tekle,mesi: 2.2.3.7. Hece Tekle,mesi:

2.2.3.7. Hece Tekle,mesi: Bir kelimede benzer sesleri ta,ıyan iki hecenin kayna,ması ve dolayısıyla hece sayısının azalmasıdır.

WWWWøøøøWWWW <<<< WWWW(I(I(I(I4444_)r_)r_)r_)rWWWW

yūruS < yoğururuz (IW7.12) āavırıS < ėavururuz (IW11.26)

WWWWøøøøWWWW <<<< WWWW(I(I(I(I4444_)n_)n_)n_)nWWWW

onna< onunla (IW27.23)

2.2.3.8. Ünsüz Tekle,mesi: 2.2.3.8. Ünsüz Tekle,mesi: 2.2.3.8. Ünsüz Tekle,mesi:

2.2.3.8. Ünsüz Tekle,mesi: Đç seste, çoğu kere alıntı kelimelerde aslî ikiz ünsüzden birinin kaybolmasıdır.

BÇÇA

’da örnekleri fazla değildir:

WWWWllllWWWW <<<< WWWWllllllllWWWW

valā (IW6.4) “vallahi ”

WWWWnnnnWWWW <<<< WWWWnnnnnnnnWWWW

sünet (IW18.41) “sünnet”

WWWWssssWWWW <<<< WWWWssssssssWWWW

(31)

WWWWvvvvWWWW <<<< WWWWvvvvvvWWWWvv

evelā (IW4.15) “evvela” āuvatı (IW19.30) “kuvveti”

WWWWyyyyWWWW <<<< WWWWyyyyyyyyWWWW

āatiyēn (IW19.66) “katiyyen”

2.2.4. Ünsüz Benze,meleri: 2.2.4. Ünsüz Benze,meleri: 2.2.4. Ünsüz Benze,meleri:

2.2.4. Ünsüz Benze,meleri: Bir ünsüzün yakın veya uzaktaki bir ba,ka ünsüze etki ederek onu kendine benze,tirmesi olayıdır. Hem

BÇÇA

’da hem de diğer Anadolu ağızlarında çok yaygın ve ileri durumda görülen bir deği,medir. Ünsüz benze,melerini, eklenme ve ulanmaya bağlı benze,meler ile tabanlardaki benze,meler olarak üç ana ba,lık alında i,leyeceğiz.

2.2.4.1. Eklenmeye Bağlı Benze,meler: 2.2.4.1. Eklenmeye Bağlı Benze,meler: 2.2.4.1. Eklenmeye Bağlı Benze,meler:

2.2.4.1. Eklenmeye Bağlı Benze,meler: Bu benze,me ,ekli, benze,menin yönüne göre ilerleyici ve gerileyici olmak üzere iki ,ekilde olu,maktadır.

2.2.4.1.1. Đlerleyici Benze,me: 2.2.4.1.1. Đlerleyici Benze,me: 2.2.4.1.1. Đlerleyici Benze,me: 2.2.4.1.1. Đlerleyici Benze,me: WWWWn +n +n + ≠n <n +≠n <≠n <≠n < WWWWn +n +n + ≠ln +≠l≠l≠l

+lAr +lAr +lAr +lAr

düyünnerde (IW1.1) ėadınnarınėı (IIW4.36)

+ ++ +lIlIlIlI

yannı, (IW15.34) yonannırana (IIW7.76)

+lA +lA +lA +lAWWWW

cannandır (IW1.21) annamadan (IW16.13)

+lIK +lIK +lIK +lIK

(32)

+(i)lA(n) edatı +(i)lA(n) edatı +(i)lA(n) edatı +(i)lA(n) edatı

,eylerinnen (IW2.37) ћāparlesinnen (IIW2.6)

+n + +n + +n +

+n + ≠n < +n + ≠d≠n < +n + ≠d≠n < +n + ≠d≠n < +n + ≠d +dAn

+dAn +dAn +dAn

ikinniden (IW2.16) onnan (IIW4.30)

2.2.4.1.2. Gerileyici Benze,me: 2.2.4.1.2. Gerileyici Benze,me: 2.2.4.1.2. Gerileyici Benze,me: 2.2.4.1.2. Gerileyici Benze,me:

WWWWs +s +s + ≠s <s +≠s <≠s <≠s < WWWWl +l +l +l + ≠s≠s≠s≠s

ossun (IW5.77) ossa (IIW31.35)

WWWWl +l +l + ≠l <l +≠l <≠l < WWWWr +≠l < r +r + ≠lr +≠l≠l≠l

,ullarda (IW6.7) geliller (IIW1.4)

S + S +S +

S + ≠s <≠s <≠s < WWWWz +≠s < z +z + ≠sz +≠s≠s≠s

veremeSsiniz (IW19.96) gitmeSse (IIW15.29) 2.2.4.2. Ulanmaya Bağlı Benze,mel

2.2.4.2. Ulanmaya Bağlı Benze,mel 2.2.4.2. Ulanmaya Bağlı Benze,mel

2.2.4.2. Ulanmaya Bağlı Benze,meler:er:er:er: Bu benze,me ,ekli de, benze,menin yönüne göre ilerleyici ve gerileyici olmak üzere iki ,ekilde olu,maktadır.

2.2.4.2.1. Gerileyici Benze,me: 2.2.4.2.1. Gerileyici Benze,me: 2.2.4.2.1. Gerileyici Benze,me: 2.2.4.2.1. Gerileyici Benze,me:

K# K# K#

K#∪####ā < k#ā < k#ā < k#ā < k#∪####āāāā

āa,ıK∪āullanan (IW1.54)

s# s# s#

s#∪#s < z##s < z##s < z##s < z#∪B#s#s#s#s

(33)

2.2.4.3. Kök ve Tabanlardaki Benze,meler 2.2.4.3. Kök ve Tabanlardaki Benze,meler 2.2.4.3. Kök ve Tabanlardaki Benze,meler 2.2.4.3. Kök ve Tabanlardaki Benze,meler 2.2.4.3.1. Ünsüz

2.2.4.3.1. Ünsüz 2.2.4.3.1. Ünsüz

2.2.4.3.1. ÜnsüzWWWWünsüz Benze,mesiünsüz Benze,mesiünsüz Benze,mesiünsüz Benze,mesi 2.2.4.3.1.1. Đlerleyici Benze,me 2.2.4.3.1.1. Đlerleyici Benze,me 2.2.4.3.1.1. Đlerleyici Benze,me 2.2.4.3.1.1. Đlerleyici Benze,me nnnnWWWWn < nn < nn < nWWWWlllln < n

yannı, (IW15.34) annāden (IIW7.18)

nnnnWWWWn < nn < nn < nWWWWrrrrn < n sonna (IW15.31)

llllWWWWl < ll < ll < ll < lWWWWyyyy

fasılle (IW18.23) millon (IIW17.8)

2.2.4.3.1.2. Gerileyici Benze me

ccccWWWWc < zc < zc < zc < zWWWWcccc accıā (IW1.20)

nnnnWWWWd < md < md < md < mWWWWdddd

,indi (IW2.1) ,indi (IIW15.21)

ttttWWWWt < pt < pt < pt < pWWWWtttt

müttelāsı (IW3.18)

2.2.4.3.2. Ünlü 2.2.4.3.2. Ünlü 2.2.4.3.2. Ünlü

2.2.4.3.2. ÜnlüWWWWünsüz Benze,mesiünsüz Benze,mesiünsüz Benze,mesiünsüz Benze,mesi

Ünsüz deği,melerinin bir kısmında, kom,u ünlülerin etkisi olmaktadır.

2.2.4.3.2.1. Dudaklıla,ma 2.2.4.3.2.1. Dudaklıla,ma 2.2.4.3.2.1. Dudaklıla,ma

2.2.4.3.2.1. Dudaklıla,ma:::: Yuvarlak ünlüler kom,uluğundaki ünsüzlerin dudak ünsüzlerine deği,mesidir.

WWWWvvvvWWWW <<<< WWWWğğğğWWWW

(34)

WWWWvvvvWWWW <<<< WWWWyyyyWWWW

köv (IW33.37) “köy”

WWWWvvvvWWWW <<<< WWWW’W

duvalàr (IW2.9) duvaynan (IIW20.25)

2.2.4.3.2.2. Nazalla,ma: 2.2.4.3.2.2. Nazalla,ma: 2.2.4.3.2.2. Nazalla,ma:

2.2.4.3.2.2. Nazalla,ma: Geniz ünsüzlerinin benze,tirme yolu ile yakınındaki ünsüzleri kendi boğumlanma noktasına çekmesi olayı. Türk dilinin eski metinlerinde, bugünkü lehçelerde ve Anadolu ağızlarındayer alan bir olaydır.

öne (IW35.76) “öyle”

2.2.4.3.2.3. Di, Damaklıla,ma: 2.2.4.3.2.3. Di, Damaklıla,ma: 2.2.4.3.2.3. Di, Damaklıla,ma:

2.2.4.3.2.3. Di, Damaklıla,ma: Bir sesin boğumlanma noktasını deği,tirerek damak sesine dönü,mesi.

ћērkē,in (IIW7.80) “herkesin”

2.2.4.3.2.4. Diğer Ünsüz Deği,meleri 2.2.4.3.2.4. Diğer Ünsüz Deği,meleri 2.2.4.3.2.4. Diğer Ünsüz Deği,meleri 2.2.4.3.2.4. Diğer Ünsüz Deği,meleri 2.2.4.3.2.4.1. Ön Seste Ünsüz Deği,meleri 2.2.4.3.2.4.1. Ön Seste Ünsüz Deği,meleri 2.2.4.3.2.4.1. Ön Seste Ünsüz Deği,meleri 2.2.4.3.2.4.1. Ön Seste Ünsüz Deği,meleri ≠ h

≠ h ≠ h ≠ hWWWW <<<< ≠≠≠≠,,,,WWWW hunu (IW14.64)

2.2.4.3.2.4.2. Đç Seste Ünsüz Deği,meleri 2.2.4.3.2.4.2. Đç Seste Ünsüz Deği,meleri 2.2.4.3.2.4.2. Đç Seste Ünsüz Deği,meleri 2.2.4.3.2.4.2. Đç Seste Ünsüz Deği,meleri WWWWppppWWWW<<<< WWWWhhhhWWWW

sulpa (IW8.24)

WWWWppppWWWW <<<< WWWWffffWWWW

apyona (IW33.38)

WWWWllllWWWW <<<< WWWWrrrrWWWW

(35)

WWWWllllWWWW <<<< WWWWnnnnWWWW

derneyon (IW30.38)

WWWWnnnnWWWW <<<< WWWWllllWWWW

ôyne (IW8.25) kasetne (IW28.33)

+r + +r + +r +

+r + ≠y < +r + ≠r≠y < +r + ≠r≠y < +r + ≠r≠y < +r + ≠r durūýdu (IW7.7)

2.2.4.3.2.4.3. Son Seste Ünsüz Deği,meleri 2.2.4.3.2.4.3. Son Seste Ünsüz Deği,meleri 2.2.4.3.2.4.3. Son Seste Ünsüz Deği,meleri 2.2.4.3.2.4.3. Son Seste Ünsüz Deği,meleri

llll≠ < r≠≠ < r≠≠ < r≠≠ < r≠

ėumpil (IW31.30)

2.2.5. Bağıntılı Deği,me: 2.2.5. Bağıntılı Deği,me: 2.2.5. Bağıntılı Deği,me:

2.2.5. Bağıntılı Deği,me: Đç sesteki sesleri, benzer sesli bir ba,ka kelimedeki seslere dayanarak deği,ik telaffuz etmektir.

verāsıl (IW24.39) “velhasıl”

2.2.6. Benze,mezlik: 2.2.6. Benze,mezlik: 2.2.6. Benze,mezlik:

2.2.6. Benze,mezlik: Bir kelimede yan yana veya birbirine yakın duran ve boğumlanma nitelikleri bakımından birbirinin tıpkısı veya benzeri olan iki ünsüzden birinin, kendi boğumlanma noktasını ötekinden ayırarak ba,ka bir ünsüze dönü,mesi olayı.11 _{Bu olay daha} çok

r

ve

n

akıcı seslerinin tetrarını önleme çabasından doğmu,tur. Yazı dilinde seyrek ağızlarda daha sık rastlanır.

bilāderim (IW15.22) “birader” WWWWėėėėāāāāWWWW <<<< WWWWėėėėėėėėWWWW

daėāa (IW14.27)

11_{Geni, bilgi için bkz. Sadettin ÖZÇELĐK; “Aykırıla,ma Terimi, Tanımı ve}

(36)

WWWWssssWWWWz <z <z <z < WWWWssssWWWWssssWWWW esaz (IW16.10)

2.2.7. Süreklile,me: 2.2.7. Süreklile,me: 2.2.7. Süreklile,me:

2.2.7. Süreklile,me: Patlayıcı ünsüzlerin çe,itli sebeplerle sızıcı ünsüzlere deği,mesidir.

2.2.8.1. Ön Seste Süreklile,me 2.2.8.1. Ön Seste Süreklile,me 2.2.8.1. Ön Seste Süreklile,me 2.2.8.1. Ön Seste Süreklile,me ,ekiyō (IW34.22) “çekiyor”

2.2.8.2. Đç Seste Süreklile,me 2.2.8.2. Đç Seste Süreklile,me 2.2.8.2. Đç Seste Süreklile,me 2.2.8.2. Đç Seste Süreklile,me 2.2.8.2.1. Kök Ünlüsünden Sonra 2.2.8.2.1. Kök Ünlüsünden Sonra 2.2.8.2.1. Kök Ünlüsünden Sonra 2.2.8.2.1. Kök Ünlüsünden Sonra ,/ < ç/

,/ < ç/ ,/ < ç/ ,/ < ç/

BÇÇA

’da yaygın olarak görülen bir deği,medir. Söz konusu deği,me kom,u ağızlarda da yaygındır.

ô,men (IW1.45) “ölçW” gö,mü, (IW32.27) “göçW”

2.2.8.2.2 2.2.8.2.2 2.2.8.2.2

2.2.8.2.2. Tabanlarda. Tabanlarda. Tabanlarda. Tabanlarda WWWW,,,,WWWW <<<< WWWWccccWWWW,,,, WWWWççççWWWW

piri,liye (IW1.15) sevi,li (IW31.118)

2.2.8.2. Son Seste Süreklile,me 2.2.8.2. Son Seste Süreklile,me 2.2.8.2. Son Seste Süreklile,me 2.2.8.2. Son Seste Süreklile,me ,# < ç#

,# < ç# ,# < ç# ,# < ç#

piri, (IW7.2) ėa, (IIW7.52)

2.2.9. Süreksizle,me: 2.2.9. Süreksizle,me: 2.2.9. Süreksizle,me:

2.2.9. Süreksizle,me: Sızıcı ünsüzlerin çe,itli sebeplerle patlayıcı ünsüzlere deği,mesidir.

BÇÇA

’da birkaç örneği tespit edilebilmi,tir:

WWWWccccWWWW <<<<WWWWzzzzWWWW

acıcıė (IW20.21) ıcīcıė (IW23.5)

(37)

,apıt < çaput (IIW10.11)

WWWWffffWWWW <<<<WWWWppppWWWW

apyona (IW33.47)

WWWWggggWWWW <<<<WWWWhhhhWWWW

ha,āa, (IW13.21) ћa,āe, (IIW14.22)

2.2.10. Đkili Kekil 2.2.10. Đkili Kekil 2.2.10. Đkili Kekil

2.2.10. Đkili Kekil:::: Bir kelimede iki ayrı ünsüzün biri birinin yerine kullanılması

r ~ l r ~ l r ~ l r ~ l

āāli (IW2.47) āari (IIW22.57)

r ~ k r ~ kr ~ k r ~ k

āadaė (IW31.32) āadar (IW2.112)

2.2.11. Đkizle,me: 2.2.11. Đkizle,me: 2.2.11. Đkizle,me:

2.2.11. Đkizle,me: Đç seste, iki ünlü arasında ve vurguyu üzerinde bulunduran ikinci hece ba,ındaki ünsüzün tekrarlanmasıdır. Anadolu ağızlarının bir çoğunda görülen bir olaydır, daha çok Doğu grubu ağızlarında görülür.

WWWWççççççWWWW <çç <<< WWWWççççWWWW

güççük (IW9.39) güççükler (IIW12.27) (IIW28.4)

WWWWėėėėėėWWWW <ėė <<< WWWWėėėėWWWW

doėėuz (IIW27.28)

WWWWmmmmmmWWWW <mm <<< WWWWmmmmWWWW

(38)

WWWWnnnnnnWWWW <nn <<< WWWWnnnnWWWW yanna (IW29.49)

WWWW,,,,,,WWWW <,, <<< WWWW,,,,WWWW

āa,,īnan (IW3.15) a,,aăī (IIW7.60)

WWWWttttttttWWWW <<<< WWWWttttWWWW

ādettimiz (IW2.68)

WWWWyyyyyyWWWW <yy <<< WWWWyyyyWWWW

kesiyyo (IW3.34) yapıyyōn (IW25.16)

WWWWzzzzzzWWWW <zz <<< WWWWzzzzWWWW

bilezzikleri (IIW17.18)

2.2.12. Örnekseme: 2.2.12. Örnekseme: 2.2.12. Örnekseme:

2.2.12. Örnekseme: Bir kelimedeki bir ses veya ,eklin örnek alınarak bir ba,ka kelimeye aktarılmasıdır.

BÇÇA

’da özellikle nazal g (ñ) örnekseme yoluyla kullanılmaya uygun bir sestir. Bu olay kom,u ağızlarda da yaygındır.

seŋ (IW9.25)

2.2.13. Göçü,me: 2.2.13. Göçü,me: 2.2.13. Göçü,me:

2.2.13. Göçü,me: Đç seste kom,u veya uzak ünsüz ve ünlülerin yer deği,tirmesidir:12

2.2.13.1. Ünlü Göçü,mesi 2.2.13.1. Ünlü Göçü,mesi 2.2.13.1. Ünlü Göçü,mesi 2.2.13.1. Ünlü Göçü,mesi WWWWaaaaWWWWeeeeWWWW <<<< WWWWeeeeWWWWaaaaWWWW

hālel “helal” (IIW15.25)

2.2.13.1 Ünsüz Göçü,mesi 2.2.13.1 Ünsüz Göçü,mesi 2.2.13.1 Ünsüz Göçü,mesi 2.2.13.1 Ünsüz Göçü,mesi13

12_{bkz. Ahmet CAFEROĞLU; “}_{Anadolu Ağızlarında Metathese Geli,mesi}_{” Türk Dili}

(39)

WWWWllllWWWWzzzzWWWW <<<< WWWWzzzzWWWWllllWWWW

zelletli (IW3.23) (IIW22.16)

2.2.14. Yarı Ünlüle,me 2.2.14. Yarı Ünlüle,me 2.2.14. Yarı Ünlüle,me

2.2.14. Yarı Ünlüle,me: Kimi sürekli ünsüzlerin yerlerini yarı ünlü olan y ünsüzüne bırakmasıdır. Bütün örnekleri iç seste görülmü,tür:

y < ğ y < ğ y < ğ y < ğ

çocuya (IW1.26) eyer (IIW1.3)

y < g y < g y < g y < g

böýün (IIW31.35)

y < ’ y < ’ y < ’ y < ’

ayle (IIW1.9)

WWWWyyyyWWWW <<<<WWWWğğğğWWWW< k< k< k< k

öŋlüye (IW11.12) āy,amdan (IW11.18)

2.2.17. Uzunluk Kayması: 2.2.17. Uzunluk Kayması: 2.2.17. Uzunluk Kayması:

2.2.17. Uzunluk Kayması: Kimdiki zaman ekindeki Wr ünsüzünün erimesi sonucu o ünlüsü üzerinde bulunması gereken uzunluğun bir önceki ünlüye kaymasıdır.

bilmēyon (IWI.54) gidįyoS (IIW1.5)

2.2.18. Ünsüz Uyumu: 2.2.18. Ünsüz Uyumu: 2.2.18. Ünsüz Uyumu:

2.2.18. Ünsüz Uyumu: Türkçe kelimelerde kom,u ünsüzler arasındaki bu uyum,

ÖTT’

de geçerli bir kural iken birçok Anadolu ağzında kural olmaktan çıkmı,tır.

BÇÇA

’da ünsüz uyumsuzluğu yönü ile dikkat çeker:

WWWWKdKdKdWWWWKd

pi,irdikden (IW1.39) geldikden (IIW5.5)

13 _bkz. _{Önder ÇAĞIRAN; “Türkiye Türkçesi Ağızları Ünsüz Göçü,melerinin}

(40)

WWWWKsKsKsWWWWKs

eKserį (IIW3.1)

WWWWPdPdPdWWWWPd

yapdırmaSlar (IW19.15) yapdırĭcāsaŋ (IIW17.19)

WsdsdsdsdWWWW

salmaSdık (IW2.151) isdiyen (IIW6.13)

WWWW,d,d,dWWWW,d

ödü,dür (IW2.28) i,de (IIW1.9)

WWWW,g,g,gWWWW,g

yeti,gin (IW2.135) i,ginin (IIW8.16)

WWWWTdTdTdWWWWTd

nōhutdan (IW1.22) ādetdir (IIW6.31)

SONUÇ SONUÇ SONUÇ SONUÇ

Yapmı, olduğumuz bu çalı,ma sonucunda

Bolvadin, Çay,

Çobanlar

Çobanlar Ağzı’

Ağzı’

nın karakteristik özelliklerini ,öylece özetleyebiliriz:

1. 1. 1.

1.

BÇÇA

’da damak uyumu ilerleyici benze,me yoluyla

ÖTT’

den daha ileri durumdadır:

davāt < davet, āfat < afet, habarı < haberi, cumartásı < cumartesi

2. 2. 2.