1 |
Manual para Aplicação do IBMR (Índice Biológico de Macrófitos de Rio) no âmbito da Monitorização para a Diretiva Quadro da Água
Contrato 103879·201312/APA
F.C. Aguiar, M.R. Fernandes, M.T. Ferreira
Instituto Superior de Agronomia Universidade de Lisboa
Março de 2014
(versão revista em julho na tipologia e pequenas correções)
2 |
1. Enquadramento... 3
2. Aplicação do IBMR ... 4
2.1 Cálculo do IBMR...6
2.2 Classe de Qualidade Ecológica ...6
2.3 Robustez do Índice...8
3. Referências bibliográficas ... 8
4. Glossário ... 10
ANEXO I ... 11
3 |
1. Enquadramento
No âmbito na implementação da Diretiva nº 2000/60/CE do Parlamento Europeu e do Conselho, de 23 de Outubro de 2000 (Diretiva Quadro da Água - DQA), transposta para a legislação nacional pela Lei da Água, Lei nº 58/2005, foi adotado o Índice Biológico de Macrófitos de Rio (IBMR), como índice nacional oficial para a avaliação da qualidade ecológica dos sistemas fluviais com recurso ao elemento biológico macrófitos.
Inicialmente desenvolvido para o território francês (Haury et al., 2006), o IBMR baseia-se na proporção de espécies indicadoras existentes numa dada comunidade amostrada, incluindo espécies de organismos heterotróficos, líquenes, angiospérmicas (hidrófitos, helófitos e higrófitos), briófitos, macroalgas e pteridófitos. O índice foi originalmente desenvolvido para a deteção de poluição orgânica e para a caracterização e monitorização do estado trófico de massas de água superficiais. Mais tarde, foi adaptado para permitir a avaliação do estado ecológico, dentro do significado atribuído no contexto da DQA, ou seja, através da quantificação do desvio numérico entre a vegetação aquática, emergente e higrófita que deveria estar potencialmente num troço de referência (i.e. em condição de ausência de alterações antropogénicas significativas), e aquela que na realidade lá se encontra. Esta adaptação foi realizada durante a 2ª fase do Exercício de Intercalibração do Grupo Geográfico de Intercalibração Mediterrânico através da determinação do Rácio de Qualidade Ecológica (RQE), utilizando os valores de IBMR obtidos em locais de referência e consoante os tipos fluviais mediterrânicos. Foram assim definidas as fronteiras nacionais para as classes de qualidade utilizadas na DQA, e intercalibradas as fronteiras Excelente/Bom e Bom/Razoável no conjunto dos países mediterrânicos da União Europeia - Portugal, Espanha, Itália, França, Chipre, Grécia, Eslovénia (Aguiar et al., 2014). Os valores de IBMR dos tipos Mediterrânicos intercalibrados foram transpostos para a tipologia nacional.
Este manual serve de apoio à aplicação web que permite efetuar o cálculo do IBMR e obter a respetiva Classe de Qualidade Ecológica para sistemas fluviais portugueses.
4 |
2. Aplicação do IBMR
O IBMR é aplicável em sistemas lóticos (rios, canais seminaturais) e em zonas funcionalmente associadas a estes, tal como canais fluviais laterais, braços mortos e ilhas, não sendo aplicável a estuários. O Índice é calculado com base num inventário florístico integral, ou seja na identificação de todas as espécies na área de um troço de amostragem de 100 m de comprimento, e inclui a parte submersa, mas que poderá estar temporariamente exposta devido ao regime torrencial típico de cursos de água mediterrânicos, ou por períodos mais longos devido a determinadas condições naturais (geológicas, climáticas), ou seja, todo o leito até à base do talude. No Anexo I encontra-se a lista de taxa associados ao meio fluvial, ou frequentemente recenseados na generalidade dos sistemas fluviais de Portugal Continental, bem como as espécies constantes no manual da aplicação francesa do IBMR. Esta lista não é de modo algum exaustiva, uma vez que os inventários poderão incluir espécies de fácies terrestre ou alguns taxa higrófitos ou hidrófitos menos frequentes. A lista de briófitos pode considerar-se como abarcando também a maioria dos briófitos associados a sistemas fluviais (Casas et al., 2004; Casas et al., 2009; Sérgio et al.,2013).
O inventário é baseado no cálculo da percentagem de cobertura (coeficiente de abundância- Ki) de cada espécie no total da área amostrada.
A campanha de amostragem deve ser realizada no período de maior diversidade florística, que ocorre entre o final da Primavera e o início do Verão. A época de realização dos inventários deverá, ainda, ser adaptada se ao regime hidrológico de cada sistema fluvial, evitando eventos hidrológicos extremos, de forma a serem realizados em condições de elevada transparência da água e menor profundidade.
Os procedimentos de amostragem a adotar nos inventários de campo, nomeadamente no que se refere à seleção dos locais de amostragem, à determinação das percentagens de cobertura, às técnicas de inventariação, e ao material e equipamento a utilizar, deverão seguir o protocolo estabelecido no Manual para a Avaliação Biológica da Qualidade da Água em Sistemas Fluviais segundo a Diretiva Quadro da Água (INAG, 2008).
No referido manual de amostragem de macrófitos é ainda disponibilizada uma ficha de campo que deverá ser preenchida no decorrer dos inventários de campo. Parte das informações recolhidas em campo, nomeadamente no que se refere às características gerais e biofísicas do
5 |
local de amostragem, serão posteriormente utilizadas no preenchimento de campos de carácter obrigatório e facultativo, da aplicação web que permite o cálculo do IBMR, sendo depois obtido um relatório com o resumo de toda a informação inventariada. É ainda aconselhada a recolha de um registo fotográfico para identificação de cada estação de amostragem.
Embora o valor do IBMR dependa da presença e cobertura das espécies indicadoras, outros parâmetros podem contribuir para a interpretação da avaliação final, tais como o número de taxa contributivos não indicadores, a existência de exóticas e o número de taxa por grupo florístico, o que justifica a necessidade de proceder a um inventário exaustivo em cada local de amostragem.
A não aplicação do protocolo estabelecido no Manual para a Avaliação Biológica da Qualidade da Água em Sistemas Fluviais segundo a Diretiva Quadro da Água, na realização da amostragem e análise dos macrófitos inviabiliza a aplicação do IBMR. É particularmente importante a amostragem correta de espécies hidrófitas, helófitas e briofíticas, quer no canal, quer na parte do leito que poderá estar emersa temporariamente.
6 |
2.1 Cálculo do IBMR
O IBMR é calculado com recurso a três métricas e de acordo com a Equação 1:
1. Abundância das espécies (Ki), percentagem de cobertura do troço de amostragem pelo taxon i traduzida numa escala de 0-100; transposta para 5 classes.
2. Valor trófico (CSi),valor indicador do taxon i; valores entre 0 e 20.
3. Coeficiente de Estenoecidade (Ei), valor indicador da amplitude ecológica do taxon i; valores entre 1 (reduzida amplitude) e 3 (elevada amplitude).
IBMR =
) (
1
i i N
i
i E K
CS
) (
1
i i N
i
K E
Equação 1
Os valores absolutos do IBMR variam entre 0 a 20, sendo os valores mais elevados correspondentes a situações de oligotrofia (superior a 14) e os valores mais baixos (inferiores a 8) correspondentes a águas muito eutrofizadas.
2.2 Classe de Qualidade Ecológica
A determinação da Classe de Qualidade Ecológica e do respetivo RQE, é realizada tendo em conta o rácio entre os valores absolutos do IBMR observados em campo e os valores de referência adotados no decorrer do exercício de intercalibração do GIG Mediterrânico. Na Tabela 1 é possível consultar os valores de fronteira definidos para as cinco classes de qualidade ecológica utlizadas no âmbito da DQA (Excelente, Bom, Razoável, Medíocre e Mau), bem como os valores de referência (absolutos) definidos para as tipologias existentes em Portugal Continental.
Para o cálculo do IBMR através da aplicação Web, só é necessária a introdução do valor K para cada espécie, uma vez que os restantes parâmetros já se encontram definidos em função das espécies recenseadas na lista constante do Anexo I.
7 |
Tabela 1: Valor de fronteira das classes de qualidade ecológica para o IBMR em RQE, e valores de referência (absolutos) obtidos para as tipologias nacionais. Classes de qualidade: Excelente, Bom, Razoável, Medíocre e Mau.
Tipo Nacional Valor de
Referência Excelente Bom Razoável Medíocre Mau
Rios Montanhosos do
Norte M 12,68 ≥ 0,92 [0,69–0,92[ [0,46 – 0,69[ [0,23–0,46[ [0-0,23[
Rios do Norte de Pequena Dimensão
N 1 <
100km2 12,68 ≥ 0,92 [0,69–0,92[ [0,46 – 0,69[ [0,23–0,46[ [0-0,23[
Rios do Norte de Média-Grande Dimensão
N 1 >
100km2 12,68 ≥ 0,92 [0,69–0,92[ [0,46 – 0,69[
[0,23–0,46[ [0-0,23[
Rios do Alto Douro de Média-Grande
Dimensão N 2
12,68 ≥ 0,92 [0,69–0,92[ [0,46 – 0,69[
[0,23–0,46[ [0-0,23[
Rios do Alto Douro de Pequena Dimensão
N 3 12,68 ≥ 0,92 [0,69–0,92[ [0,46 – 0,69[ [0,23–0,46[ [0-0,23[
Rios de Transição
Norte-Sul N 4
Sem sistema de classificação
Rios do Litoral
Centro L Sem sistema de classificação
Rios do Sul de Pequena Dimensão
S 1 <
100km2 12,00 ≥ 0,93 [0,70–0,93[ [0,46 - 0,70[ [0,23–0,46[ [0-0,23[
Rios do Sul de Média Grande Dimensão
S 1 >
100km2 Sem sistema de classificação
Rios Montanhosos do
Sul S 2 12,68 ≥ 0,92 [0,69–0,92[ [0,46 – 0,69[ [0,23–0,46[ [0-0,23[
Depósitos Sedimentares do
Tejo e do Sado S 3
12,00 ≥ 0,93 [0,70–0,93[ [0,46 - 0,70[ [0,23–0,46[ [0-0,23[
Calcários do Algarve S 4 12,00 ≥ 0,93 [0,70 – 0,93[ [0,46 - 0,70[ [0,23–0,46[ [0-0,23[
Para o cálculo da Classe de Qualidade através da aplicação Web, é necessário definir a tipologia de rio em função do seu regime hidrológico, uma vez que os restantes parâmetros são calculados de forma automática.
8 |
2.3 Robustez do Índice
A avaliação da robustez do índice reveste-se de particular importância, uma vez que permite aferir a fiabilidade dos resultados obtidos para a classificação ecológica da massa de água em questão. É expressa tendo em conta o número de espécies indicadoras identificadas no inventário de amostragem e utilizadas no cálculo do respetivo IBMR (Tabela 2).
As classificações obtidas com três ou menos espécies indicadoras devem ser utilizadas com alguma reserva.
Tabela 2: Robustez do cálculo do IBMR
Grau de confiança Espécies indicadoras (nº)
Sem confiança 1 a 3
Reduzida 4 a 5
Razoável 6 a 8
Boa ≥ 9
3. Referências bibliográficas
Aguiar F.C., Segurado P., Urbanič G., Cambra J., Chauvin C., Ciadamidaro S., Dörflinger G., Ferreira J., Germ M., Manolaki P., Minciardi M.R., Munné A., Papastergiadou E., Ferreira M.T. 2014. Comparability of river quality assessment using macrophytes: a multi-step procedure to overcome biogeographical differences. Science of the Total Environment 476-477: 757-767.
Casas C., Brugués M., Cros R.M. 2004. Flora dels Briòfits dels Països Catalans. II. Hepàtiques i antocerotes. Institut d'Estudis Catalans. Secció de Ciencies Biològiques, Barcelona, 138 p.
Casas C., Brugués M., Cros R.M., Sérgio C. 2009. Handbook of Liverworts and Hornworts of the Iberian Peninsula and the Balearic Islands. Institut d'estudis Catalans, Barcelona, 177 p.
Haury J., Peltre M. C., Trémolières M., Barbe J., Thiébaut G., Bernez I., Daniel H., Chatenet P., Haan-Archipof G., Muller S., Dutartre A., Laplace-Treyture C., Cazaubon A., Lambert- Servien E. 2006. A new method to assess water trophy and organic pollution the Macrophyte Biological Index for Rivers (IBMR): its application to different types of river and pollution. Hydrobiologia 570: 153-158.
9 |
Instituto da Água IP. 2008. Manual para a avaliação biológica da qualidade da água em sistemas fluviais segundo a Directiva Quadro da Água. Protocolo de amostragem para macrófitos. Ministério do Ambiente, Ordenamento do Território e do Desenvolvimento Regional.
Sérgio C., Garcia C.A., Sim-Sim M., Vieira C., Hespanhol H., Stow S. 2013. Atlas e Livro Vermelho dos Briófitos ameaçados de Portugal. MUHNAC. Lisboa. 464 pp.
10 |
4. Glossário
Angiospérmicas – designação vulgar das plantas vasculares da Divisão Angiospermae; podem ser lenhosas ou herbáceas e possuem óvulos encerrados num ovário fechado e endosperma secundário ou albúmen.
Briófitos – plantas não vasculares da Divisão Bryophyta; inclui as Classes Hepaticae (hepáticas), Anthocerotae (antocerotas) e Musci (musgos).
Corredor fluvial – expressão longitudinal do leito aparente, abrange o canal e as respectivas margens.
Estado ecológico – expressão aplicada no âmbito da Diretiva Quadro da Água relativa à qualidade estrutural e funcional dos ecossistemas aquáticos associados às águas de superfície.
Helófitos – espécies que toleram longos períodos de submersão parcial; as estruturas vegetativas apresentam parte emersa e parte imersa, as estruturas reprodutoras são aéreas e as radiculares encontram-se em substratos saturados em água.
Hidrófitos – plantas com a totalidade do aparelho vegetativo no interior do plano de água ou à sua superfície, precisando desta como meio de suporte e para o transporte de pólen na reprodução sexuada. De uma maneira geral os hidrófitos passam a estação desfavorável sob o plano de água. Sinónimo de plantas aquáticas propriamente ditas ou euhidrófitos.
Higrófitos - espécies que preferem ou toleram solos mais ou menos permanentemente encharcados ou muito húmidos, como sejam margens de rios, lagos, charcos e pauis.
Macrófitos - todas as plantas visíveis (embora não necessariamente identificáveis) a olho nu, e que se encontram dentro de água, e em solos e ambientes encharcados ou húmidos. Podem incluir macroalgas, briófitos e plantas vasculares.
Pteridófitos – plantas da Divisão Pteridophyta, possuem tecido condutor, são geralmente herbáceas e reproduzem-se por esporos; vulgarmente designadas por fetos.
Condição de referência – situação estabelecida para cada tipo de massa de água superficial e definida pelas condições hidromorfológicas, físico-químicas específicas e biológicas potencialmente observadas num estado ecológico excelente, ou seja na ausência de alterações antropogénicas significativas.
11 |
ANEXO I
Lista de taxa frequentemente recenseados nos sistemas fluviais de Portugal Continental.
CSi – Valor trófico,valor indicador do taxon i
Ei – Coeficiente de Estenoecidade, valor indicador da amplitude ecológica do taxon i
12 |
GRUPO TAXONÓMICO CSI EI
ORGANISMOS HETEROTRÓFICOS
Leptomitus sp. 0 3
Sphaerotilus sp. 0 3
LÍQUENES
Collema fluviatile 17 3
Collema sp.
Dermatocarpon sp.
Dermatocarpon weberi 16 3
ALGAS
Agmenellum sp.
Anabaena sp.
Aphanizomenon sp.
Audouinella sp. 13 2
Bangia atropurpurea 10 2
Bangia sp. 10 2
Batrachospermella 16 2
Batrachospermum sp. 16 2
Binuclearia sp. 14 2
Chaetophora sp. 12 2
Chantransia sp. 13 2
Chara aculeolata Chara aspera Chara braunii Chara canescens Chara contraria Chara delicatula
Chara flexilis 14 2
Chara foetida 13 1
Chara fragilis 13 1
Chara globularis 13 1
Chara glomerata 12 2
Chara gracilis 14 2
Chara gymnophylla
Chara hispida 15 2
Chara intermedia Chara intricata
Chara mucronata 14 2
Chara obtusa Chara opaca Chara pedunculata
Chara prolifera 15 3
Chara sp.
Chara tenuissima Chara translucens
13 |
ALGAS (cont.) CSI EI
Chara vulgaris 13 1
Chlorhormidium sp.
Chlorotylium sp.
Cladophora sp. 6 1
Compsopogon sp.
Conferva fluviatilis 15 2
Cylindrospermum sp.
Diatoma sp. 12 2
Draparnaldia sp. 18 3
Enteromorpha compressa 3 2
Enteromorpha sp. 3 2
Erythroclathrus rivularis 15 2
Heribaudiella sp.
Hildenbrandia sp. 15 2
Homoeothrix sp.
Hydrodictyon sp. 6 2
Hydrurus sp. 16 2
Lemanea sp. 15 2
Lyngbya sp. 10 2
Melosira sp. 10 1
Merismopedia sp.
Microcoleus sp.
Microcystis aeruginosa Microcystis flos-aquae Microcystis sp.
Microspora sp. 12 2
Monostroma sp. 13 2
Mougeotia sp. 13 2
Myxonema sp. 13 2
Nitella capillaris
Nitella flexilis 14 2
Nitella gracilis 14 2
Nitella mucronata 14 2
Nitella opaca Nitella sp.
Nitella tenuissima Nitella translucens Nitellopsis obtusa Nitellopsis sp.
Nostoc sp. 9 1
Oedogonium sp. 6 2
Oscillatoria sp. 11 1
Pericystis sp.
Personiella sp. 10 1
Phormidium sp. 13 2
Plectonema sp.
Pseudanabaena sp.
14 |
ALGAS (cont.) CSI EI
Pseudendoclonium sp.
Radiofilum sp.
Rhizoclonium sp. 4 2
Rivularia sp.
Schizomeris sp. 1 3
Schizothrix sp.
Scytonema sp.
Sirogonium sp. 12 2
Sphaerocystis sp.
Spirogyra sp. 10 1
Spirulina sp.
Stigeoclonium sp. 13 2
Stigeoclonium tenue 1 3
Stigeoclonium uniforme 1 3
Ulva intestinalis 3 2
Tetraspora sp. 12 1
Thorea ramosissima 14 3
Thorea sp. 14 3
Tolypella glomerata 12 2
Tolypella intricata
Tolypella prolifera 15 3
Tolypella sp.
Tolypothrix sp.
Tribonema sp. 11 2
Ulothrix sp. 10 1
Vaucheria sp. 4 1
Zygnema sp. 13 3
BRIÓFITOS - Antocerotas Phymatoceros bulbiculosus Phaeoceros carolinianus Phaeoceros laevis BRIÓFITOS - Hepáticas
Alicularia compressa 20 3
Aneura multifida 15 2
Aneura pinguis 14 2
Calypogeia arguta Calypogeia fissa Calypogeia sp.
Cephalozia bicuspidata Chiloscyphus coadunatus
Chiloscyphus pallescens 14 2
Chiloscyphus polyanthos 15 2
Chiloscyphus polyanthos var. pallescens 14 2
Chiloscyphus sp.
Cincinnulus argutus
15 |
BRIÓFITOS – Hepáticas (Cont.) CSI EI
Conocephalum conicum Diplophyllum albicans Dumortiera hirsuta Fossombronia angulosa
Fossombronia caespitiformis ssp. multispira Gymnomitrion crenulatum
Jungermannia amplexicaulis
Jungermannia atrovirens 19 3
Jungermannia calypogeia Jungermannia cordifolia
Jungermannia crenulata 20 3
Jungermannia epiphylla
Jungermannia exsertifolia ssp. cordifolia Jungermannia flaccida
Jungermannia gracillima 20 3
Jungermannia hyalina Jungermannia karl-muelleri
Jungermannia lanceolata 19 3
Jungermannia obovata Jungermannia pumila Jungermannia sp.
Jungermannia sphaerocarpa Jungermannia tomentella Jungermannia viticulosa Lejeunea cavifolia Lejeunea lamacerina Lejeunea patens Lejeunea sp.
Lophocolea bidentata Lunularia cruciata Lunularia vulgaris
Madotheca porella 12 2
Marchantia alpestris Marchantia conica Marchantia hirsuta Marchantia paleacea Marchantia polymorpha Marchantia sp.
Marsupella aquatica 19 2
Marsupella emarginata 20 3
Marsupella erythrorhiza Marsupella sp.
Marsupella sphacelata Metzgeria conjugata Metzgeria furcata Microlejeunea sp.
Mnium fissum
16 |
BRIÓFITOS – Hepáticas (cont.) CSI EI
Nardia acicularis 20 3
Nardia compressa 20 3
Nardia scalaris 20 3
Nardia sp.
Pellia endiviifolia Pellia epiphylla
Pellia epiphylla fo. neesiana Pellia fabbroniana auct.
Pellia neesiana Pellia sp.
Plagiochila asplenioides
Plagiochila asplenioides var. major Plagiochila porelloides
Plagiochila sp.
Porella cordaeana Porella denta
Porella pinnata 12 2
Porella sp.
Preissia commutata Preissia quadrata Radula holtii Spruce Reboulia hemisphaerica
Riccardia chamedryfolia 15 2
Riccardia multifida 15 2
Riccardia pinguis 14 2
Riccardia sinuata 15 2
Riccardia sp.
Riccia beyrichiana
Riccia fluitans 8 3
Riccia huebeneriana Riccia macrocarpa Levier Riccia natans
Riccia rhenana Riccia sp.
Ricciella fluitans 8 3
Ricciella huebeneriana Ricciocarpos natans Saccogyna viticulosa Scapania compacta
Scapania dentata 17 3
Scapania nemorea Scapania nemorosa Scapania obliqua Scapania paludicola
Scapania paludosa 20 3
Scapania rotundata Scapania sp.
17 |
BRIÓFITOS – Hepáticas (cont.) CSI EI
Scapania subalpina Scapania uliginosa
Scapania undulata 17 3
Scapania undulata var. paludosa 20 3
Targionia hypophylla Trichocolea tomentella Tritomaria quinquedentata BRIÓFITOS - Musgos Acrocladium cordifolium Acrocladium sarmentosum Acrocladium sp. auct.
Acrocladium stramineum
Amblystegium boreale 18 3
Amblystegium fluviatile 11 2
Amblystegium riparium 5 2
Amblystegium sp.
Amblystegium tenax 15 2
Amphidium mougeotii Atrichum angustatum Atrichum haussknechtii Atrichum undulatum Aulacomnium palustre Barbula unguiculata
Bartramia calcarea 18 2
Blindia acuta
Brachythecium plumosum 18 3
Brachythecium rivulare 15 2
Brachythecium rutabulum Brachythecium sp.
Bryhnia stokesii Bryum alandicum Bryum alpinum Bryum argenteum Bryum bimum Bryum caespiticium Bryum capillare Bryum dichotomum Bryum donianum Bryum duvalii Bryum gemmiferum Bryum gemmiparum Bryum lundstroemii Bryum minii
Bryum muehlenbeckii Bryum pallens
Bryum pallescens
18 |
BRIÓFITOS – Musgos (cont.) CSI EI
Bryum pseudotriquetrum Bryum schleicheri
Bryum serrulatum Bryum sp.
Bryum torquescens Bryum weigelii Calliergon cordifolium Calliergon cuspidatum Calliergon giganteum Calliergon megalophyllum Calliergon sarmentosum Calliergon solitarium Calliergon sp.
Calliergon stramineum Calliergonella cuspidata Ceratodon purpureus
Cinclidotus aquaticus 15 2
Cinclidotus danubicus 13 3
Cinclidotus fontinaloides 12 2
Cinclidotus minor 12 2
Cinclidotus mucronatus
Cinclidotus nigricans 13 2
Cinclidotus riparius 13 2
Cinclidotus sp.
Cirriphyllum crassinervium Climacium dendroides
Cratoneuron commutatum 15 2
Cratoneuron falcatum 15 2
Cratoneuron filicinum 18 3
Cratoneuron sp.
Ctenidium molluscum Dendrocryphaea lamyana Dialytrichia fragilifolia Dialytrichia mucronata Dichodontium flavescens Dichodontium pellucidum
Dichodontium pellucidum var. flavescens Dichodontium sp.
Dicranella heteromalla Dicranella palustris Dicranella sp.
Dicranella squarrosa Dicranum scoparium Dicranum scottianum Didymodon bistratosus Didymodon insulanus Didymodon luridus
19 |
BRIÓFITOS – Musgos (cont.) CSI EI
Didymodon tophaceus Diphyscium foliosum
Drepanocladus aduncus 15 3
Drepanocladus exannulatus
Drepanocladus fluitans 14 2
Drepanocladus kneiffii 15 3
Drepanocladus polygamus Drepanocladus sp.
Entosthodon attenuatus Entosthodon obtusus Epipterygium tozeri Eucladium styriacum Eucladium verticillatum Eurhynchiastrum pulchellum Eurhynchium alopecuroides Eurhynchium hians
Eurhynchium praelongum Eurhynchium sp.
Eurhynchium stokesii Eurhynchium striatum Eurhynchium swartzii
Eurynchium riparioides 12 1
Fissidens alpestris Fissidens bryoides
Fissidens bryoides var. caespitans
Fissidens crassipes 12 2
Fissidens crassipes ssp. warnstorfii
Fissidens crispus 14 3
Fissidens curnovii Fissidens dubius Fissidens exilis
Fissidens fontanus 7 3
Fissidens grandifrons 15 3
Fissidens impar 11 2
Fissidens mildeanus 12 2
Fissidens minutulus 14 3
Fissidens monguillonii Fissidens osmundoides
Fissidens polyphyllus 20 3
Fissidens pusillus 14 2
Fissidens pusillus var. pusillus 14 2
Fissidens rivularis
Fissidens rufulus 14 3
Fissidens serrulatus Fissidens sp.
Fissidens taxifolius
Fissidens viridulus 11 2
20 |
BRIÓFITOS – Musgos (cont.) CSI EI
Fontinalis androgyna 10 1
Fontinalis antipyretica 10 1
Fontinalis antipyretica ssp. gracilis Fontinalis camusii
Fontinalis dixonii 16 3
Fontinalis duriaei 14 3
Fontinalis hypnoides
Fontinalis hypnoides var. duriaei 14 3
Fontinalis sp.
Fontinalis squamosa 16 3
Fontinalis squamosa var. dixonii Funaria hygrometrica
Grimmia agassizii Grimmia decipiens Grimmia lisae Grimmia montana Grimmia ovalis Grimmia trichophylla Gymnostomum viridulum Heterocladium heteropterum Heterocladium wulfsbergii Homalia lusitanica
Homalia trichomanoides Hookeria lucens
Hygroamblystegium fluviatile 11 2
Hygroamblystegium tenax 15 2
Hygrohypnum dilatatum 19 3
Hygrohypnum duriusculum 19 3
Hygrohypnum luridum 19 3
Hygrohypnum lusitanicum Hygrohypnum molle
Hygrohypnum ochraceum 19 3
Hygrohypnum palustre 19 3
Hygrohypnum polare Hygrohypnum smithii Hygrohypnum sp.
Hyocomium armoricum 20 3
Hyocomium flagellare 20 3
Hypnum balearicum Hypnum jutlandicum Isothecium holtii
Isothecium myosuroides Kindbergia praelonga
Leptodictyum riparium 5 2
Leskea polycarpa Mnium affine Mnium hornum
21 |
BRIÓFITOS – Musgos (cont.) CSI EI
Mnium medium
Mnium pseudopunctatum Mnium punctatum var. elatum Mnium punctatum var. punctatum Mnium rostratum
Mnium sp.
Mnium undulatum Neckera complanata
Octodiceras fontanum 7 3
Orthodicranum scottianum
Orthotrichum rivulare 15 3
Orthotrichum sp.
Oxyrrhynchium hians
Oxyrrhynchium praelongum var. praelongum Oxyrrhynchium schleicheri
Pachyfissidens grandifrons 15 3
Philonotis arnellii Philonotis caespitosa
Philonotis calcarea 18 2
Philonotis fontana 18 3
Philonotis gr. fontana 18 3
Philonotis rigida
Philonotis seriata 18 3
Philonotis sp.
Plagiomnium affine Plagiomnium medium Plagiomnium rostratum Plagiomnium sp.
Plagiomnium undulatum Plagiothecium denticulatum Plagiothecium donnianum Plagiothecium nemorale Plagiothecium platyphyllum Plagiothecium sp.
Plagiothecium succulentum Plagiothecium sylvaticum auct.
Plagiothecium undulatum Plasteurhynchium striatulum Platyhypnidium lusitanicum
Platyhypnidium riparioides 12 1
Platyhypnidium rusciforme 12 1
Platyhypnidium sp.
Pleurochaete squarrosa Pogonatum aloides Pohlia annotina Pohlia bulbifera Pohlia cruda
22 |
BRIÓFITOS – Musgos (cont.) CSI EI
Pohlia melanodon Pohlia nutans Pohlia proligera Pohlia wahlenbergii Polla horna
Polytrichastrum formosum Polytrichum commune Polytrichum juniperinum Pseudoscleropodium purum Pseudotaxiphyllum elegans Ptychomitrium polyphyllum
Racomitrium aciculare 18 3
Racomitrium affine Racomitrium aquaticum Racomitrium hespericum Racomitrium heterostichum Racomitrium lamprocarpum Racomitrium lusitanicum Racomitrium macounii Racomitrium protensum Racomitrium sp.
Racomitrium sudeticum
Rhacomitrium aciculare 18 3
Rhacomitrium sp. auct.
Rhizomnium magnifolium Rhizomnium pseudopunctatum Rhizomnium punctatum Rhizomnium sp.
Rhynchostegiella curviseta Rhynchostegiella tenella Rhynchostegium alopecuroides Rhynchostegium lusitanicum Rhynchostegium murale
Rhynchostegium riparioides 12 1
Rhynchostegium sp.
Rhytidiadelphus squarrosus Sarmentypnum exannulatum Schistidium agassizii
Schistidium alpicola auct. 15 3
Schistidium apocarpum
Schistidium rivulare 15 3
Schistidium sp.
Sciuro-hypnum plumosum 18 3
Sciuro-hypnum populeum Scleropodium touretii Scorpiurium circinatum Scorpiurium deflexifolium
23 |
BRIÓFITOS – Musgos (cont.) CSI EI
Sphagnum acutifolium Sphagnum amblyphyllum Sphagnum angustifolium Sphagnum apiculatum
Sphagnum auriculatum 20 3
Sphagnum capillifolium Sphagnum cuspidatum
Sphagnum denticulatum 20 3
Sphagnum fallax Sphagnum fimbriatum Sphagnum flexuosum
Sphagnum gr. inundatum 20 3
Sphagnum hakkodense var. laeve
Sphagnum palustre 20 3
Sphagnum papillosum var. laeve Sphagnum parvifolium
Sphagnum sp.
Sphagnum subnitens Sphagnum subsecundum Straminergon stramineum Syntrichia latifolia
Thamnium alopecurum 15 2
Thamnium mediterraneum 15 2
Thamnobryum alopecurum 15 2
Thamnobryum maderense Thuidium tamariscinum Timmiella barbuloides Tortella flavovirens Tortella nitida Tortella tortuosa Tortula latifolia Tortula truncata
Trichostomum brachydontium Trichostomum crispulum Warnstorfia exannulata
Warnstorfia fluitans 14 2
PTERIDÓFITOS
Adiantum capillus-veneris Anogramma leptophylla Asplenium adiantum-nigrum Asplenium billoti
Asplenium onopteris Asplenium sp.
Asplenium trichomanes Athyrium filix-femina Azolla caroliniana
24 |
PTERIDÓFITOS (cont.)
Azolla filiculoides 6 3
Azolla sp.
Blechnum spicant
Ceratopteris thalictroides Ceterach officinarum Cheilanthes maderensis Cystopteris fragilis Cystopteris viridula Davallia canariensis Dryopteris affinis Dryopteris carthusiana Dryopteris filix-mas Equisetum arvense
Equisetum fluviatile 12 2
Equisetum limosum 12 2
Equisetum maximum
Equisetum palustre 10 1
Equisetum pratense Equisetum ramosissimum Equisetum sp.
Equisetum telmateia Equisetum x litorale Isoetes azorica Isoetes boryana Isoetes brochonii Isoetes echinospora Isoetes lacustris Isoetes longissima Isoetes malinverniana Isoetes sp.
Isoetes velata
Isoetes velata ssp. asturicense Isoetes velata ssp. tegulensis Isoetes velata ssp. tenuissima Isoetes velata ssp. velata Marsilea aegyptiaca Marsilea azorica Marsilea batardae Marsilea quadrifolia Marsilea strigosa Osmunda regalis Pilularia globulifera Pilularia minuta
Polypodium interjectum Polypodium vulgare Polystichum setiferum Pteridium aquilinum
25 |
PTERIDÓFITOS (cont.) Pteris sp.
Salvinia natans Thelypteris palustris
ANGIOSPÉRMICAS - Hidrófitas Aldrovanda vesiculosa
Alisma natans 14 3
Althenia filiformis Althenia orientalis
Apium inundatum 17 3
Apium nodiflorum 10 1
Aponogeton distachyos Blyxa japonica
Cabomba caroliniana Caldesia parnassifolia Callitriche brutia Callitriche cophocarpa Callitriche cribrosa
Callitriche hamulata 12 1
Callitriche hermaphrodita
Callitriche intermedia ssp. hamulata 12 1
Callitriche lenisulca Callitriche lusitanica
Callitriche obtusangula 8 2
Callitriche palustris
Callitriche platycarpa 10 1
Callitriche pulchra Callitriche regis-jubae Callitriche sp.
Callitriche stagnalis 12 2
Callitriche truncata ssp. fimbriata
Callitriche truncata ssp. occidentalis 10 2
Callitriche truncata ssp. truncata 10 2
Callitriche x vigens
Ceratophyllum demersum 5 2
Ceratophyllum demersum var. apiculatum Ceratophyllum demersum var. inerme Ceratophyllum muricatum
Ceratophyllum platyacanthum Ceratophyllum sp.
Ceratophyllum submersum 2 3
Egeria densa Eichhornia crassipes Eichhornia sp.
Eleogiton fluitans 18 3
Elodea callitrichoides
Elodea canadensis 10 2
26 |
ANGIOSPÉRMICAS - Hidrófitas (cont.) CSI EI
Elodea ernstiae
Elodea nuttalii 8 2
Elodea sp.
Groenlandia densa 11 2
Heteranthera reniformis Hippuris sp.
Hippuris vulgaris 12 2
Hottonia palustris 12 2
Hydrilla verticillata
Hydrocharis morsus-ranae 11 3
Hydrocotyle ranunculoides
Isolepis fluitans 18 3
Juncus bulbosus 16 3
Lagarosiphon major Lemna aequinoctialis
Lemna gibba 5 3
Lemna minor 10 1
Lemna minuscula Lemna minuta Lemna sp.
Lemna trisulca 12 2
Lemna turionifera
Littorella uniflora 15 3
Lobelia dortmanna
Luronium natans 14 3
Myriophyllum alterniflorum 13 2
Myriophyllum brasiliensis Myriophyllum exalbescens Myriophyllum heterophyllum Myriophyllum sp.
Myriophyllum spicatum 8 2
Myriophyllum verrucosum
Myriophyllum verticillatum 12 3
Najas flexilis Najas gracillima Najas graminea
Najas major 5 3
Najas marina 5 3
Najas marina ssp. armata 5 3
Najas marina ssp. intermedia 5 3
Najas marina ssp. marina 5 3
Najas minor 6 3
Najas orientalis Najas sp.
Najas tenuissima Nelumbo nucifera Nothoscordum gracile
27 |
ANGIOSPÉRMICAS - Hidrófitas (cont.) CSI EI
Nuphar advena
Nuphar lutea 9 1
Nuphar lutea x pumila Nuphar pumila Nuphar sp.
Nuphar x spenneriana
Nymphaea alba 12 3
Nymphaea alba x candida Nymphaea candida Nymphaea lotus Nymphaea rubra Nymphaea sp.
Nymphaea tetragona
Nymphoides peltata 10 2
Pistia stratiotes Pontederia cordata
Potamogeton acutifolius 12 3
Potamogeton alpinus 13 2
Potamogeton berchtoldii 9 2
Potamogeton coloratus 20 3
Potamogeton compressus 6 3
Potamogeton crispus 7 2
Potamogeton densus 11 2
Potamogeton epihydrus Potamogeton filiformis
Potamogeton fluitans 4 3
Potamogeton friesii 10 1
Potamogeton gramineus 13 2
Potamogeton helveticus
Potamogeton lucens 7 3
Potamogeton mucronatus 10 1
Potamogeton natans 12 1
Potamogeton natans var. prolixus
Potamogeton nodosus 4 3
Potamogeton obtusifolius 10 2
Potamogeton panormitanus 9 2
Potamogeton pectinatus 2 2
Potamogeton perfoliatus 9 2
Potamogeton polygonifolius 17 3
Potamogeton praelongus 13 2
Potamogeton pusillus 9 2
Potamogeton rutilus
Potamogeton schweinfurthii Potamogeton siculus
Potamogeton sp.
Potamogeton trichoides 7 2
Potamogeton vaginatus
28 |
ANGIOSPÉRMICAS - Hidrófitas (cont.) CSI EI
Potamogeton x angustifolius Potamogeton x bennettii Potamogeton x bottnicus Potamogeton x cognatus Potamogeton x cooperi Potamogeton x fennicus Potamogeton x fluitans Potamogeton x gessnacensis Potamogeton x griffithii Potamogeton x lintonii Potamogeton x nerviger Potamogeton x nitens Potamogeton x olivaceus Potamogeton x salicifolius Potamogeton x schreberi Potamogeton x sparganifolius Potamogeton x sudermanicus Potamogeton x suecicus Potamogeton x undulatus Potamogeton x zizii
Ranunculus aquatilis 11 2
Ranunculus batrachoides Ranunculus baudotii
Ranunculus circinatus 10 2
Ranunculus divaricatus 10 2
Ranunculus flammula 16 3
Ranunculus fluitans 10 2
Ranunculus hederaceus 12 3
Ranunculus ololeucos 19 3
Ranunculus omiophyllus 19 3
Ranunculus peltatus 12 2
Ranunculus peltatus ssp. fucoides 12 2
Ranunculus peltatus ssp. peltatus 12 2
Ranunculus peltatus ssp. saniculifolius 12 2
Ranunculus penicillatus ssp. calcareus 13 2
Ranunculus penicillatus ssp. penicillatus 12 1
Ranunculus penicillatus ssp. pseudofluitans 12 2
Ranunculus penicillatus var. calcareus 13 2
Ranunculus penicillatus var. penicillatus 12 1
Ranunculus rionii Ranunculus sp.
Ranunculus trichophyllus 11 2
Ranunculus trichophyllus ssp. eradicatus 11 2
Ranunculus trichophyllus ssp. lutulentus 11 2
Ranunculus trichophyllus x circinatus Ranunculus tripartitus
Ranunculus x kelchoensis
29 |
ANGIOSPÉRMICAS - Hidrófitas (cont.) CSI EI
Ranunculus x levenensis Ranunculus x novae-forestae Ruppia cirrhosa
Ruppia drepanensis Ruppia maritima Ruppia sp.
Scirpus fluitans 18 3
Sparganium angustifolium 19 3
Sparganium emersum fo. brevifolium 13 2
Sparganium emersum fo. longissimum 7 1
Sparganium minimum 15 3
Sparganium sp.
Spirodela polyrhiza 6 2
Stratiotes aloides Subuluria aquatica
Trapa natans 10 3
Utricularia australis Utricularia bremii Utricularia gibba Utricularia intermedia Utricularia minor Utricularia ochroleuca Utricularia sp.
Utricularia stygia Utricularia vulgaris
Vallisneria spiralis 8 2
Wolffia arrhiza 6 2
Zannichellia contorta Zannichellia major Zannichellia obtusifolia
Zannichellia palustris 5 1
Zannichellia palustris ssp. pedicellata 5 1
Zannichellia pedunculata Zannichellia peltata Zannichellia sp.
Zizania aquatica Zizania latifolia
ANGIOSPÉRMICAS - Helófitas
Acorus calamus 7 3
Acorus gramineus Acorus sp.
Acorus vulgaris 7 3
Agrostis stolonifera 10 1
Alisma gramineum
Alisma lanceolatum 9 2
Alisma plantago-aquatica 8 2
30 |
ANGIOSPÉRMICAS - Helófitas (cont.) CSI EI
Alisma sp.
Alisma subcordatum 8 2
Antinoria agrostidea Apium repens Apium sp.
Apium x moorei Bacopa monnieri Baldellia ranunculoides
Baldellia ranunculoides ssp. ranunculoides Baldellia repens
Bergia capensis
Berula erecta 14 2
Berula sp.
Bolboschoenus maritimus Brachiaria eruciformis
Butomus umbellatus 9 2
Calla palustris Caltha minor Caltha palustris Cardamine resedifolia Carex acuta
Carex acutiformis Carex aquatilis Carex demissa Carex echinata Carex elata
Carex elata ssp. elata Carex elata ssp. reuterana Carex gracilis
Carex hispida Carex otrubae Carex paniculata Carex pendula Carex pseudocyperus Carex riparia
Carex rostrata 15 3
Carex sp.
Carex vesicaria 12 2
Carex vulpina Carum verticillatum
Catabrosa aquatica 11 2
Cicuta virosa
Cirsium filipendulum ssp. grumosum Cladium mariscus
Cotula coronopifolia Crassula aquatica Crassula helmsii
31 |
ANGIOSPÉRMICAS - Helófitas (cont.) CSI EI
Cyperus esculentus Cyperus fuscus Cyperus involucratus Cyperus rotundus Damasonium alisma Drosera rotundifolia Eleocharis acicularis Eleocharis austriaca Eleocharis multicaulis
Eleocharis palustris 12 2
Eleocharis palustris ssp. palustris 12 2
Eleocharis palustris ssp. vulgaris 12 2
Eleocharis sp.
Elodes palustris 17 3
Eryngium corniculatum Eryngium galioides Eryngium viviparum Eupatorium cannabinum Fallopia japonica
Fimbristylis annua Fimbristylis bisumbellata Fimbristylis squarrosa Fuirena pubescens Glyceria aquatica Glyceria declinata
Glyceria fluitans 14 2
Glyceria maxima Glyceria notata Glyceria sp.
Glyceria spicata Gratiola linifolia Gratiola neglecta Hydrocotyle sp.
Hydrocotyle vulgaris 14 2
Hypericum elodes 17 3
Iris foetidissima
Iris pseudacorus 10 1
Iris sp.
Isnardia palustris Isolepis pseudosetacea Juncus acutiflorus ssp. rugosus Juncus acutiflorus ssp. acutiflorus Juncus conglomeratus
Juncus effusus Juncus filiformis Juncus fontanesii Juncus inflexus