Οδυσσέας του Τζέημς Τζόυς - Ulysses, James Joyce

ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ 1992

ΤΖΑΙΗΜΣ ΤΖΟΥΣ

ΟΔΥΣΣΕΑΣ

Μετάφραση ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΑΨΑΣΚΗΣ

Επιμελητής έκδόσεως

ΗΛΙΑΣ X. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

ΔΕΚΑΤΗ ΤΡΙΤΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΚΕΔΡΟΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ANTI ΠΡΟΛΟΓΟΥ 1. ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ 2. ΝΕΣΤΟΡΑΣ 3. ΠΡΩΤΕΑΣ 4. ΚΑΛΥΨΩ 5. ΛΩΤΟΦΑΓΟΙ 6. ΑΔΗΣ 7. ΑΙΟΛΟΣ 8. ΛΑΙΣΤΡΥΓΟΝΕΣ 9. ΣΚΥΛΛΑ ΚΑΙ ΧΑΡΥΒΔΙΣ 10. ΣΥΜΠΛΗΓΑΔΕΣ 11. ΣΕΙΡΗΝΕΣ 12. ΚΥΚΛΩΠΑΣ 13. ΝΑΥΣΙΚΑ 14. ΒΟΔΙΑ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ 15. ΚΙΡΚΗ 16. ΕΥΜΑΙΟΣ 17. ΙΘΑΚΗ 18. ΠΗΝΕΛΟΠΗ

ANTI ΠΡΟΛΟΓΟΥ

Κατά τή διάρκεια τής μακρόχρονης άπασχόλησής μου μέ τή μετάφραση του Όδυσσέα έφτασα συχνά μπροστά σέ ανυπέρβλητες δυσκολίες καί άρκετές φορές αποφάσισα νά διακόψω τό εγχείρημα. Τελικά, οπως διαπιστώνετε, αυτή ή μετάφραση τελείωσε καί τώρα, αντί προλόγου, νιώθω τήν άνάγκη νά καταγράψω εδώ μερικές άπό τίς δυσκολίες μου καί ν’ άπαριθμήσω μερικές περιπτώσεις λέξεων η φράσεων, τίς όποιες, γιά διάφορους λόγους, ή μετάφρασή μου δέν κατόρθωσε ν’ άποδώσει. Κατ’ αρχήν πρέπει νά πώ ότι, παρ’ ολο πού μετέφρασα άπό τό πρωτότυπο, θεωρώ βέβαιο ότι δέν θά κατάφερνα νά ολοκληρώσω αύτή τήν εργασία ` αν, γιά τήν άνεύρεση λύσεων στίς δυσκολίες πού μου παρουσιάζονταν, δέν κατέφευγα στή γαλλική μετάφραση. Έξ άλλου, μερικές φορές, χωρίς νά γνωρίζω γερμανικά, αλλά μέ τη βοήθεια τής κόρης μου Άντρέα, τής όποιας ή γλώσσα αύτή είναι ή μητρική της, ζήτησα νά ξεκαθαρίσω κάποιες άμφιβολίες μου κατί νά προσθέσω τήν πολυτέλεια μιας τρίτης εκδοχής. Γιά τούς λόγους αυτούς, λοιπόν, πρίν προχωρήσω, νομίζω πώς πρέπει νά δώσω ορισμένες πληροφορίες γιά τή μετάφραση του Όδυσσέα στίς δύο αύτές γλώσσες, οπως μάς παρέχονται άπό τόν Ρίτσαρντ ’Έλλμαν στήν περίφημη βιογραφία του γιά τόν Τζόυς (Richard Ellmann, James Joyce, 1959, 1982, Oxford University Press, Inc., New York).

Ή πρώτη γαλλική μετάφραση άποσπασμάτων άπό τόν Όδυσσέα παρουσιάστηκε στό περιοδικό Commerce, τό καλοκαίρι του 1924 καί εφερε τίς ύπογραφές TfoG Βαλερύ Λαρμπώ καί τού Ώγκύστ Μορέλ. Περιείχαν τήν «Τηλεμάχεια» (δηλαδή τά πρώτα τρία επεισόδια του Όδυσσέα) καί άποσπάσματα άπό τό δέκατο έβδομο επεισόδιο, τήν «’Ιθάκη» καί τό δέκατο δγδοο, τήν «Πηνελόπη». Μετά άπ’ αύτή τή δημοσίευση, ό Λαρμπώ, γιά λόγους πού είναι άσχετοι μέ τή μετάφραση τού Όδυσσέα, άποσύρθηκε καί ό Μορέλ συνέχισε μόνος του, άλλά προχωρούσε μέ μεγάλη άργοπορία. Ό ’Έλλμαν συνεχίζει: «Αύτή (ή μετάφραση) πήρε νέα ορμή χάρη σ’ ενα νέο μέλος πού στρατολογήθηκε στόν κύκλο Τζόυς, τόν Στιούαρτ Γκίλμπερτ. Ό Γκίλμπερτ, μετά από σπουδές στήν ’Οξφόρδη, άρκετά νέος, εφυγε στή Βιρμανία, οπου γιά μιά περίοδο δεκαεννέα ετών ύπηρέτησε ώς δικαστής. Στίς αρχές του 1927, μετά τή συνταξιοδότησή του έπέστρεψε στήν Εύρώπη καί εγκαταστάθηκε μέ τή Γαλλίδα σύζυγό του στό Παρίσι. Ανακάλυψε τό βιβλιοπωλείο τής Σύλβιας Μπήτς (τής έκδότριας του Τζόυς), ή οποία του εδειξε ενα άπόσπασμα τού Όδυσσέα μεταφρασμένο από τόν Μορέλ καί δημοσιευμένο στήν επιθεώρηση 900: Τετράδια τής ’Ιταλίας καί τής Ευρώπης (φθινόπωρο τού 1926). Ό Γκίλμπερτ έπέστησε τήν προσοχή της σέ μερικά σοβαρά λάθη καί μετά από αίτημά της, τήν 9η Μαίου 1927, άπέστειλε τίς εκτιμήσεις του στόν Τζόυς, τόν όποιο δέν ειχε ακόμα συναντήσει. «’Άν σάς ενδιαφέρει, προτίθεμαι νά έπιβλέψω τή γαλλική μετάφραση καί, αν είναι αναγκαίο, νά προτείνω καί διορθώσεις. Αντιλαμβάνομαι πλήρως τό κολοσσιαίο εργο τού μεταφραστή καθώς καί τή δεξιότητά του` θά έπιθυμούσα νά τόν βοηθήσω χωρίς νά τού επιβληθώ καί, οπως ελπίζω, μέ διακριτικότητα». Δέν άπαιτούσε ού’τε άνταμοιβή, ού’τε ευχαριστίες. Αυτή ή γενναιόφρων προσφορά εγινε άσμένως άποδεκτή άπό τόν Τζόυς, αλλά λιγότερο άπό τόν Μορέλ. ’Ακολούθησε μιά σειρά πολύπλοκων ελιγμών. Ό Γκίλμπερτ ελεγε άργότερα ότι ό Τζόυς άρέσκετο νά εκλαμβάνεται ώς διπλωμάτης πού συζητούσε μέ δύο

ύπερδυνάμεις, άλλά οι μεταφραστές του συνεννοούντο άρκετά καλά. ’Από τήν αλληλογραφία συνάγεται ότι ό Μορέλ δέν ήταν πολύ εύχαριστημένος πού ειχε κριτή τόν Γκίλμπερτ, όσο κι αν αυτός ήταν ευχάριστος· καί τό γεγονός ότι ό Γκίλμπερτ βρισκόταν σέ καθημερινή επαφή μέ τόν Τζόυς, ενώ ό Μορέλ διέμενε στό νησί του (ό Μορέλ εμενε μακριά άπό τό Παρίσι, σ’ ενα νησί στή Βρετάννη), δέν βοηθούσε στήν εξομάλυνση των καταστάσεων. Άλλά, ας ξαναγυρίσουμε στή μετάφραση. Ό Λαρμπώ, πού ειχε άποδεχθεί νά επιβλέπει τόν έπιβλέποντα Γκίλμπερτ, ειχε κάποια μπερδέματα μέ τήν Άντριάν Μοννιέ (τήν έκδότριά του), ή οποία έπιθυμούσε οπως ό Λαρμπώ συνεχίσει νά γράφει τά δικά του εργα κι έτσι ό τελευταίος σταμάτησε νά μεταφράζει, ενώ ή Σύλβια Μπήτς (ή έκδότρια τού Τζόυς), τόν πίεζε πρός τήν άντίθετη κατεύθυνση. Τό 1928 ό Λαρμπώ πρότεινε στόν Τζόυς νά άντικατασταθεί άπό τόν Μωρουά, άλλά ό Τζόυς άρνήθηκε` συγκέντρωσε τούς μεταφραστές του στό «Τριανόν» καί τούς εκαμε ν’ άποδεχθούν τή συμφωνία, πού άργότερα ονόμαζε «Συνθήκη τού Τριανόν», μέ τήν οποία εγκαθίδρυε τόν Λαρμπώ άνώτατο διαιτητή. “Οταν, τόν Φεβρουάριο τού 1929, έκδόθηκε ή γαλλική μετάφραση τού Όδυσσέα άπό τήν Άντριάν Μοννιέ, ό κολοφώνας τού βιβλίου περιείχε μιά σοφή ιεραρχία: «Μεταφράστηκε άπό τά άγγλικά άπό τόν Ώγκύστ Μορέλ, μέ τή βοήθεια τού Στιούαρτ Γκίλμπερτ. Μετάφραση εντελώς ήλεγμένη άπό τόν κ. Βαλερύ Λαρμπώ, μέ τή συνεργασία τού συγγραφέα». Γιά τή γερμανική μετάφραση τού Όδυσσέα ό ’Έλλμαν μας παρέχει τίς άκόλουθες πληροφορίες: (τόν Αύγουστο τού 1926) πέρασε τέσσερις μέρες μέ τόν Georg Goyert, ό όποιος, κατόπιν διαγωνισμού πού οργάνωσε ή εκδοτική εταιρεία τού Τζόυς στήν Ελβετία, ή Rhein Verlag, είχε έπιλεγεί γιά νά μεταφράσει τόν Όδυσσέα. Ό Goyert εφερε άπό τό Μόναχο τό κείμενο καί ό Τζόυς τόν βοήθησε νά διορθώσει 88 σελίδες. (Γράμμα στόν άδερφό του Στανίσλαο, 5 Νοεμβρίου 1926.) Ή γερμανική μετάφραση έκδόθηκε τό 1927· δέν ικανοποίησε τόν Τζόυς, πού ετοίμασε άμέσως μιά άναθεωρημένη έκδοση. Ό Georg Goyert ήρθε επί τούτου στό Παρίσι τόν ’Απρίλιο καί ό Τζόυς τού άφιέρωσε ολο τό χρόνο πού διέθετε. Μετά άπ’ αύτές τίς πληροφορίες καί επειδή (καθ’ όσο ξέρω) μετά τήν πρώτη έκδοση τής γαλλικής μετάφρασης τού 1929 δέν υπήρξαν άπορριπτικές κριτικές, ούτε έπιχειρήθηκε ποτέ μιά νέα μετάφραση, θεώρησα θεμιτό, σέ περιπτώσεις πού υπήρχαν άμφιβολίες ώς πρός τήν πλήρη κατανόηση τού πρωτοτύπου, νά προσφεύγω στή γαλλική μετάφραση γιά τήν άνεύρεση τής εξήγησης, πού τό πρωτότυπο μού άρνιόταν. Αυτός είναι ό λόγος πού, κάπως επίμονα, έπέμεινα στό ιστορικό τής γαλλικής μετάφρασης. Παρ’ ολα αυτά, πριν προχωρήσω στήν εκθεση τών δικών μου δυσκολιών, οφείλω νά δηλώσω ότι άκόμα καί σ’ αύτή τήν άποδεκτή μετάφραση υπάρχουν άρκετές διαφορές μεταξύ τού πρωτοτύπου καί τής γαλλικής μετάφρα_# σης καί ενδεικτικά θά άναφέρω τρεις περιπτώσεις.

1. Στό επεισόδιο τού «Κύκλωπα», ή φράση «…about all the fellows that were hanged, drawn and transported…», εχει άποδοθεί στά γαλλικά ώς εξής:

«rapport a tous les pauvres diables qu’ ont ete pendus, arraches de chez eux et deportes…». Ή διαφορά βρίσκεται στήν άπόδοση τής λέξης drawn πού εχει άποδοθεί περιφραστικά μέ τήν

έκφραση arraches de chez eux. ’Άς παραθέσουμε τή φράση οπως μεταφράστηκε ελληνικά: «… καί γιά ολους τούς άλλους συντρόφους πού κρεμάστηκαν, αρπάχτηκαν μέσα άπό τά σπίτια τους καί εξορίστηκαν…». Δηλαδή, ή ελληνική μετάφραση άκολουθεί τό γαλλικό κείμενο. “Ομως, οι φίλοι

John Solman καί Geoffrey Cox προτείνουν οπως ή λέξη drawn άποδοθεί ώς «ξεκοιλιάστηκαν», επιμένουν δέ ότι πρόκειται γιά άπαρχαιωμένη μορφή θανατικής ποινής, προερχόμενη άπό τό σκοτεινό Μεσαίωνα καί καταργημένη σήμερα, κατά τήν οποία, μετά τήν εκτέλεση δι’ άπαγχονισμού, στή συνέχεια τό θύμα ξεκοιλιαζόταν. Μιά διαφορετική παραλλαγή συμπληρωματικής τιμωρίας πού άκολουθούσε τόν άπαγχονισμό ήταν ή ποινή πού καθορίζεται μέ τή λέξη quartered!, πού σημαίνει ότι τό θύμα μετά τόν άπαγχονισμό διαμελιζόταν. Είναι περίεργο πού ή γαλλική μετάφραση στηρίζεται σέ μιά διαφορετική ερμηνεία τού ρήματος draw, πού βέβαια σημαίνει σέρνω καί σέρνω έξω, κι εκείνο πού καθιστά άκόμα πιό περίεργη αύτή τήν απόρριψη τής έννοιας του ξεκοιλιάσματος δέν είναι ή πιθανή άμέλεια ή ή απροσεξία του Τζόυς νά έπισημάνει αυτή τήν έκδοχή, άλλά τό γεγονός ότι στήν ομάδα των μεταφραστών συμμετέχει καί ό Γκίλμπερτ, ό όποιος, έχοντας υπηρετήσει δεκαεννιά χρόνια ώς δικαστής σέ βρετανική άποικία τής ’Άπω Ανατολής, πρέπει νά είχε ύπ’ όψη του τή δικαστική έρμηνεία αύτής τής λέξης. Αύτός είναι κυρίως ό λόγος πού, παρά τήν ύπόδειξη τών φίλων κυρίων Solman καί Cox, καί μέ δική μου εύθύνη, προτίμησα στήν ελληνική μετάφραση ν’ άκολουθήσω τό νόημα τού γαλλικού κειμένου. Συμπληρωματικά, όσον άφορά στήν έρμηνεία τής μικρής αύτής φράσης πρέπει νά προσθέσω ότι καί γιά τό τρίτο ρήμα transported, τό όποιο στά γαλλικά άποδίδεται ώς deportes καί στά ελληνικά ώς εξορίστηκαν, ό κ. Solman επισημαίνει ότι σέ κείμενο γραμμένο στίς άρχές αύτού τού αιώνα καί άναφερόμενο σαφέστατα σέ δικαστική ποινή κατά τόν προηγούμενον, ή λέξη δέν σημαίνει εξορίστηκαν, οπως έννοούμε αύτή τή λέξη σήμερα, άλλά «μεταφέρθηκαν άναγκαστικά στήν Αυστραλία». Αύτή ή έρμηνεία δέν εγινε άποδεκτή στήν ελληνική μετάφραση γιά άλλους λόγους, τούς όποιους θά προσπαθήσω νά εξηγήσω παρακάτω. 2. Στό επεισόδιο τής «Κίρκης», παρατίθεται ενας κατάλογος εραστών κάποιας κυρίας

Ντάντρεηκ, οπου άνάμεσα σέ πολλούς άναφέρεται καί «the varsity wetbob eight from old Trinity». Στήν ελληνική μετάφραση ή φράση άποδίδεται «ή οκτάδα τών κωπηλατών τής ομάδας τού γερο-Τρίνιτυ», άλλά στή γαλλική μετάφραση περιέργως τό κείμενο άποδίδεται ώς «/e rameur numero huit de Γ equipe du vieux Trinity», δηλαδή, «ό κωπηλάτης άριθμός οκτώ τής ομάδας τού γερο-Τρίνιτυ» κι Ι’τσι ό άριθμός τών έραστών τής κυρίας Ντάντρεηκ μειώνεται κατά εφτά. 3. Αύτή ή τρίτη διαφορά πού θά έπισημάνω τελευταία έχει περισσότερη σημασία άπό τίς προηγούμενες δύο. Δέν συνιστά ύποθετικό ή πραγματικό λάθος, άλλά καταγράφει μιά διαφαινόμενη προσπάθεια τών Γάλλων μετα φραστών ν’ απαλύνουν τή δυσκολία τού κειμένου, προσθέτοντας κατά καιρούς μιά ή δυό λέξεις, πού θά καθιστούσαν τή φράση περισσότερο κατανοητή. ’Οφείλω νά πώ ότι κι εγώ, ήθελημένα ή άθέλητα, άκολούθησα αύτό τό δρόμο, καί παρ’ ολο πού ό κ. Solman μού έπεσήμανε άρκετές φορές στό κείμενό μου αύτές τίς προσθήκες, τελικά δέν τόν ακόυσα καί άρκετές λέξειςέπεξηγήσεις παρέμειναν στήν ελληνική μετάφραση. Ή φράση είναι άπό τό τρίτο επεισόδιο τού Όδυσσέα, τόν «Πρωτέα», «Belly without blemish, bulging big, a buckler of taut vellum, no, whiteheaped corn, orient and immortal, standing from everlasting to everlasting». Ή γαλλική μετάφραση έχει ώς εξής: « Ventre sans tache, gros de toutes les grossesses, bouclier de velin tendu, non, un monceau blanc de ble qui demeure auroral, nacre, maintenant et a jamais dans tous les sidcles des siecles». Καί ή ελληνική μετάφραση: «Κοιλία άψεγάδιαστη, φουσκωμένη μετά τίς τόσες εγκυμοσύνες, άσπίδα άπό τεντωμένο μοσχαρίσιο

δέρμα, όχι, άσπρος λοφίσκος άπό στάρι, άνατέλλον καί άθάνατο, εις τούς αιώνας τών αιώνων». Ή διαφορά βρίσκεται στήν προσθήκη στό γαλλικό κείμενο (τό όποιο άκολούθησα καί εγώ) τών

λέξεων «de toutes les grossesses» καί ελληνικά «μετά τίς τόσες εγκυμοσύνες» πού δέν ύπάρχει στό πρωτότυπο καί λειτουργεί επεξηγηματικά στή λέξη «φουσκωμένη».

Ελπίζω πώς εγινε κατανοητό ότι δέν παρέθεσα αυτές τίς διαφορές μεταξύ τού πρωτοτύπου καί τής γαλλικής μετάφρασης πρός επίδειξη ύποθετικών γνώσεων, άλλά ώς πρώτο δείγμα τών δυσκολιών μου. Καί άκόμη γιά νά εξηγήσω τούς λόγους πού μερικές φορές ή μετάφρασή μου άκολουθεί τό κείμενο τής γαλλικής μετάφρασης. Θά περάσω τώρα στις καθ’ αυτό μεταφραστικές δυσκολίες, τίς όποιες θ’ άποπειραθώ νά καταγράψω σέ κατηγορίες. Λέξεις η φράσεις μέ πολλαπλά σημεία ανάγνωσης. Πολύ συχνά στις λέξεις πού χρησιμοποιεί ό Τζόυς υπάρχουν δύο ή τρία έπίπεδα λειτουργίας καί ορισμένες λέξεις είσπράττονται σ’ ενα πρώτο επίπεδο νοηματικά, ενώ σ’ ενα δεύτερο καί τρίτο επίπεδο καταγράφονται αύτόματα στή συνείδηση τού άναγνώστη. Ό μεταφραστής δέν έχει τή δυνατότητα νά μεταφέρει στή μετάφρασή του ολα τά έπίπεδα μίας λέξης, άλλά είναι άναγκασμένος νά περιοριστεί στήν κύρια έννοια τού πρώτου επιπέδου καί νά θυσιάσει τίς δευτερεύουσες.

Ας δώσω ενα παράδειγμα. Στό επεισόδιο τού «Αίολου» ύπάρχει ή φράση «as we read in the first chapter of Guinness.» Ή φράση φαίνεται αθώα καί δέν παρουσιάζει κανένα πρόβλημα. Ώς γνωστόν, τό βιβλίο Γκίννεςς είναι ενα άνεπίσημο βιβλίο καταγραφής ρεκόρ μέγιστης άπόδοσης σέ κάποιο, συνήθως γελοίο, άθλημα. ‘Όμως, σ’ ενα βαθύτερο επίπεδο, πού καταγράφεται αυτόματα στή συνείδηση τού άγγλόφωνου άναγνώστη, είναι δυνατόν νά υπάρξουν άκόμα δύο δυνατές άναγνώσεις. Ή πρώτη είναι ή λιγότερο ένδιαφέρουσα: ή μπύρα Γκίννεςς είναι ή περισσότερο γνωστή μπύρα στήν ’Ιρλανδία κι έτσι ή φράση μπορεί νά διαβαστεί ώς: «μέ τήν πρώτη μπύρα», πού κατ’ επέκταση σημαίνει: «άπό τήν ώρα πού άρχίζει κανείς νά τά πίνει». Καί ή τρίτη άνάγνωση είναι ή άκόλουθη: υπάρχει μιά οπτική καί ήχητική ομοιότητα μεταξύ της λέξης Guinness καί τής λέξης genesis. “Ετσι ή φράση μπορεί άσυνείδητα νά διαβαστεί «στό πρώτο βιβλίο της Γένεσης», πού βέβαια συνιστά μιά άνευλαβή άναφορά στή Βίβλο. `Ένα δεύτερο παράδειγμα άπ’ αύτή τήν κατηγορία είναι καί τό άκόλουθο: πρόκειται γιά ένα καλαμπούρι-σχόλιο-κατηγορία τού Τζόυς γιά δυό γνωστά πρόσωπα. Στό επεισόδιο τής «Σκύλλας καί τής Χάρυβδης», «Ό κ. Μούρ, λέκτωρ τών γαλλικών γραμμάτων εις τήν ιρλανδικήν νεολαία» καί στό επεισόδιο «Τά Βόδια τού “Ηλιου», «ό Ζαρατούστρα, πάλαι ποτέ βασιλικός καθηγητής τών γαλλικών γραμμάτων εις τό πανεπιστήμιο τής Όξτέιλ». Ό Τζόυς, μέ τίς φράσεις πού παραθέσαμε, σ’ ενα πρώτο επίπεδο καθορίζει τό επάγγελμα αυτών τών προσώπων, άλλά σ’ ενα δεύτερο, εύκολα αναγνωρίσιμο άπό τούς άγγλόφωνους άναγνώστες, τούς κακολογεί καί τούς κατηγορεί ότι τό περιεχόμενο τής πανεπιστημιακής διδασκαλίας τους συνίσταται ή περιορίζεται στή διδασκαλία χρήσης τών κοινών προφυλακτικών. Ή έκφραση «french letters», (γαλλικά γράμματα), μετά άπό αιώνες επιρροής μιας πουριτανικής κουλτούρας, είναι μιά περιφραστική έκφραση πού καλυμμένα σημαίνει «τά προφυλακτικά». Φυσικά τό καλαμπούρι τού Τζόυς μένει άμετάφραστο στήν ελληνική μετάφραση. Επίσης χάνεται καί τό σκώμμα πού εκτοξεύει ό Τζόυς εναντίον τού πανεπιστημίου τής ’Οξφόρδης (Oxford), πού, εδώ στή ραψωδία τών «Βοδιώντού “Ηλιου», μετατρέπεται σέ Oxtail, σέ βοίδοουρά. Τρίτο παράδειγμα άπ’ αύτή τήν κατηγορία: Στό επεισόδιο «Τά Βόδια τού “Ηλιου», πληροφορούμαστε ότι ό γεωργός Νικόλαος έστειλε στό λόρδο Χάρρυ έναν ταύρο (bull). ’Ακολουθεί ένα κείμενο άρκετών σελίδων, στό όποιο περιγράφονται οί συνέπειες τής

συμπεριφοράς αύτού τού ταύρου στήν κοινωνική ζωή τής ’Ιρλανδίας. Τό καλαμπούρι στηρίζεται στή διπλή έννοια τής λέξης bull στήν άγγλική γλώσσα, πού είναι βέβαια, α) ταύρος καί β) παπική βούλα. ‘Όπως μάς πληροφορεί ό Στιούαρτ Γκίλμπερτ στό βιβλίο του James Joyce’s Ulysses, ό γεωργός Νικόλαος είναι ό Νικόλαος Μπρέηκσπηρ πού έξελέγη Πάπας μέ τό όνομα Άδριανός ό τέταρτος, καί ό λόρδος Χάρρυ είναι ό Ερρίκος ό Δεύτερος τής ’Αγγλίας, στόν όποίο ό Πάπας «εμπιστεύτηκε μέ Διάταγμα τήν διακυβέρνηση τής ’Ισλανδίας (’Ιρλανδίας) ίνα έκριζώση τάς άκολασίας, αίτινες είχον άποκτήσει ρίζας». Ό ‘Έλληνας μεταφραστής βρίσκεται μπροστά στήν άναγκαιότητα νά άποφασίσει ποιά άπό τίς δύο έννοιες τής λέξης bull θά έπιλέξει στό κείμενό του, καί βέβαια θά έπιλέξει αύτή τού ταύρου, διαφορετικά γιά άρκετές σελίδες, στίς οποίες περιγράφεται ή σωματική διάπλαση καί ή συμπεριφορά ένός ταύρου, τό κείμενο θά παρέμενε εντελώς άκατάληπτο. Μέ τήν επιλογή αύτή, όμως, χάνεται τό καλαμπούρι. Τέταρτο καί τελευταίο παράδειγμα αυτής τής κατηγορίας. Στό επεισόδιο, πάλι, τών «Βοδιών τού “Ηλιου», υπάρχει ή άκόλουθη φράση: «Τότε έψαλεν αύτοίς θαυμασιώτατον άσμάτιον ύμεναίου εκείνων τών άκρως διακριτικών ποιητών, τού διδασκάλου Τζών Φλέτσερ καί τού διδασκάλου Φράνσις Μπώμοντ, περιεχόμενον εις τό έργον αύτών Τραγωδία τής Παρθένου, γραφέν διά παρόμοιον ερωτικόν σύμπλεγμα: Στό κρεβάτι, στό κρεβάτι, ήτο ή επωδός, αύτη δέ συνοδεύετο διά καταλλήλου μουσικής ύποκρούσεως επί παρθενίου. Γλυκύτατον καί διακριτικόν έπιθαλάμιον τής πλέον άποχαυνωτικής άποτελεσματικότητος δι’ ερωτευμένους νεαρούς, τούς όποιους συνόδευον οί εύωδιάζοντες δαυλοί τών παρανύμφων εις τό τετράποδον θέατρον τής συζυγικής κοινωνίας. ‘Ωραίον ζεύγος, ειπεν εύθύμως ό κύριος Ντίξον, όμως, άκούσατε, νεαρέ μου κύριε, θά ήτο καλύτερον ούτοι νά άπεκαλούντο Μπώ Μάουντ καί Λέτσερ, διότι μά τήν πίστιν μου, έξ ενός παρομοίου ζευγαρώματος πολλά ήδύναντο νά προέλθουν». Ή δυσκολία βρίσκεται στήν άπόδοση τών νέων όνομασιών πού προτείνονται άπό τόν Ντίξον γιά τούς δυό αύτούς συγγράφεις. Τά ονόματα τού Τζών Φλέτσερ (John Fletcher) καί Φράνσις Μπώμοντ (Fransis Beaumont) είναι γνωστά καί δέν μπορούν ν’ άλλάξουν. ‘Όμως τά νέα ονόματα πού προτείνει ό Ντίξον νά τούς δοθούν μετά τή σύνθεση τού έν λόγω άσματος, Λέτσερ (Lecher) καί Μπώ Μάουντ (Beau Mount) σημαίνουν «πόρνος» καί «καλός γαμιάς». Τί πρέπει νά κάμει ό μεταφραστής; Ν’ αλλάξει άπό τήν άρχή τά ονόματα τών δύο γνωστών συγγραφέων, έτσι πού νά ύπάρξει μιά φωνητική ομοιότητα μέ τά νέα ονόματα πού θά τούς δώσει άργότερα ό Ντίξον; ’Αδύνατον. Τά όνόματά τους είναι γνωστά. Ν’ άλλάξει τά νέα ονόματα πού προτείνει ό Ντίξον καί άντί Λέτσερ καί Μπώ Μάουντ νά βάλει τις ελληνικές σημασίες τους; ’Έτσι όμως χάνεται τό παιγνίδι τής μετωνυμίας. ’Ή, τέλος, πλάι στά παρεφθαρμένα όνόματά τους, νά βάλει μέσα σέ παρένθεση (ή σέ . ύποσημείωση), τίς έρμηνείες τους στά ελληνικά; ‘Όμως, αν άρχίσει νά προσθέτει επεξηγήσεις ή υποσημειώσεις στό κείμενο, είναι κάτι πού θά χρειαστεί νά έπαναλάβει πολλές φορές καί πρέπει νά προβληματιστεί γιά τή μορφή πού θά πάρει τελικώς ενα κείμενο, πού, δέν πρέπει νά τό ξεχνάμε, δέν είναι μελέτη, άλλά μυθιστόρημα. Λεκτικά παιγνίδια. ’Άς περάσουμε τώρα σέ μιά διαφορετική κατηγορία δυσκολιών.

Στό επεισόδιο τού «”Αδη» ύπάρχει ή άκόλουθη φράση: «Come forth, Lazarus. And he came fifth and lost the job». Ή φράση έχει άποδοθεί ώς εξής: «Λάζαρε, δεύρο έξω. Κι αυτός καθυστέρησε κι έχασε τή δουλειά». Ή δυσκολία βρίσκεται στή φωνητική ομοιότητα τών άγγλικώγ λέξεων forth καί fourth, πού σημαίνουν «έξω ή εμπρός» ή πρώτη καί «τέταρτος» ή δεύτερη. ’Έτσι τό πρώτο μισό τής

φράσης μπορεί νά διαβαστεί διπλά, α) «Λάζαρε, δεύρο έξω», άλλά καί β) «Λάζαρε, ελά

τέταρτος». Όπότε τό δεύτερο μισό πού περιέχει τή λέξη fifth, «πέμπτος», διαβάζεται οπωσδήποτε ώς «καί ήρθε πέμπτος κι εχασε τή δουλειά». ’Άλλη μιά φορά τό παιγνίδι μέ τίς λέξεις £χει χαθεί. Αύτό πού άπομένει είναι ή λογική έξήγηση.

Στό επεισόδιο τών «Λαιστρυγόνων» υπάρχει ή φράση «Just the place too. POST NO BILLS. POST NO PILLS. Some chap with a dose burning him». Τήν ώρα αύτή ό κ. Μπλούμ βρίσκεται σ’ ενα δημόσιο ουρητήριο, άναλογίζεται τίς δυνατότητες πού εχει ή διαφήμιση καί θυμάται ότι παλιότερα κάποιος άφροδισιολόγος, ό δόκτωρ Χάρρις, κολλούσε μόνος του στά δημόσια ούρητήρια τού Δουβλίνου αύτοκόλλητα χαρτάκια μέ τή διεύθυνσή του. Ή ελληνική μετάφραση διαφέρει πολύ άπό τήν άκριβή μετάφραση τού πρωτοτύπου πού είναι: «Καί στήν κατάλληλη θέση. ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ Η ΤΟΙΧΟΚΟΛΛΗΣΙΣ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΩΝ. ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ Η ΤΟΙΧΟΚΟΛΛΗΣΙΣ ΧΑΠΙΩΝ γιά κάποιον πού τήν εχει αρπάξει καί τόν τσούζει». Στή μετάφρασή μας, αύτή εχει γίνει διπλάσια σέ μήκος καί, έπί πλέον, άφήνει άμετάφραστες δύο άπό τίς τέσσερις προτάσεις της. ’Ιδού: «Καί στήν κατάλληλη θέση. Γιά πόσο καιρό, όμως; Ή γραμμένη άπό τόν Δήμο στούς τοίχους άπαγόρευση POST NO BILLS ξεβάφει μέ τόν καιρό καί γίνεται POST NO PILLS. Γιά κάποιον πού τήν εχει αρπάξει καί τόν τσούζει». Θεώρησα ότι ήταν προτιμότερο νά εξηγήσω τή διαδικασία ξεβάμματος άπό τό χρόνο τού γράμματος Β σε Ρ καί ν’ άφήσω τίς φράσεις άμετάφραστες. Ή προσθήκη τής φράσης «Γιά πόσο καιρό, όμως;» είναι ενα παράδειγμα αύτού πού είπα πιό πάνω, ότι στή μετάφραση ύπάρχει κάποια βοήθεια τού ‘Έλληνα άναγνώστη. Φυσικά, άναλαμβάνω τήν ευθύνη. Νά σημειωθεί ότι στή γαλλική μετάφραση εχει γίνει μιά άπόπειρα νά μεταφερθεί τό λεκτικό παιγνίδι πού γίνεται άνάμεσα στίς λέξεις BILLS-PILLS μέ τήν άπόδοση δύο διαφορετικών ερμηνειών στή λέξη πού προηγείται αυτών τών δυό, δηλαδή τής λέξης POST. ’Ιδού τό άποτέλεσμα: «CABINET DE CONSULT ΤΑ ΒΙΝΕΤΤΕ DE CON!» Κατά τή γνώμη μου, πρόκειται γιά πλήρη άποτυχία. Δυσκολίες κατανόησης λόγω παρόδου τών ετών. Τά ογδόντα εξι χρόνια πού έχουν περάσει άπό τή 16η ’Ιουνίου 1904, ήμερα κατά τήν οποία διαδραματίζεται ή ’Οδύσσεια τού κ. Μπλούμ μέσα στήν πόλη τού Δουβλίνου καί πού είναι ό μυθιστορηματικός χρόνος τού Όδυσσέα τού Τζόυς, έχουν επιφέρει πολλές άλλαγές. Κατ’ άρχήν άλλαγές πού άφορούν σέ χαρακτηριστικά παιδείας, συμπεριφοράς καί άντίληψης, άλλά καί άλλαγές ένός διαφορετικού επιπέδου, εξωτερικές, πού άφορούν στή ρυμοτομία τής πόλης, τά συγκοινωνιακά μέσα, τίς ώρες εργασίας. ‘Όλα αύτά μπορούν νά δημιουργήσουν προβλήματα, γιατί ό συγκεκριμένος χώρος τού Δουβλίνου εχει μεγάλη σημασία μέσα στόν Όδυσσέα. Ενδεικτικά άναφέρω μιά πληροφορία, ή οποία μού εκανε πολλή εντύπωση. Τό 1904, στό Δουβλίνο, τό ταχυδρομείο μοίραζε κατ’ οικον τήν άλληλογραφία εξι φορές τήν ήμέρα. ’Αναρωτιέμαι τί θά σκεφτούν οι νέοι πού θά διαβάσουν αύτή τήν πληροφορία σήμερα, πού εκτός άπό μία καί μοναδική ημερήσια διανομή, καθυστερημένης συνήθως άλληλογραφίας, δέν υπάρχει ταχυδρομείο άπό τήν Παρασκευή μέχρι τή Δευτέρα τό πρωί! Αύτά ολα καί πολλά άλλα δημιουργούν δυσκολίες στόν άναγνώστη, οί όποιες μετατίθενται στήν πλάτη τού μεταφραστή. ’Έτσι, μερικές φορές, ή Ελλειψη επαρκών πληροφοριών γιά τίς συνθήκες τού κοινωνικού βίου, σημερινού ή περασμένου, μιας χώρας μέ τόσο βαθειά ριζωμένη θρησκευτική πίστη κάτω άπό τήν εξουσία μιας εκκλησίας πού δέν είχε τήν άνεκτικότητα καί τήν ελαστικότητα

τής ορθόδοξης, εμποδίζει τήν κατανόηση τού κειμένου. ’Άς πάρουμε ενα παράδειγμα άπό τό επεισόδιο τού «Νέστορα». Ό Στήβεν περιμένει τόν κ. Ντήζυ στό άδειο γραφείο τού τελευταίου. Παρατηρεί γύρω του: «Πάνω στόν άδειο κομμό ό δίσκος μέ τά νομίσματα τών Στιούαρτ, εύτελής θησαυρός ενός βάλτου` καί πάντα ετσι θά ’ναι. Καί φυλαγμένοι στήν κουταλοθήκη μέ τό κόκκινο ξεφτισμένο βελούδο οί δώδεκα άπόστολοι πού δίδαξαν ολους τούς εθνικούς` εις τούς αιώνας τών αιώνων». Είναι δύσκολο νά καταλάβουμε τήν τελευταία πρόταση καί άδυνατούμε νά βρούμε πώς μπορούν οι δώδεκα άπόστολοι νά κλειστούν μέσα στήν κουταλοθήκη. Είχα τήν τύχη νά πάρω τήν πληροφορία άπό ενα φίλο μιας κάποιας ήλικίας, ότι μέχρι τό μεσοπόλεμο, γνωστές βιομηχανίες σκάλιζαν πάνω στίς επίπεδες έπιφάνειες τών λαβών μιας δωδεκάδας μικρών άσημένιων κουταλιών τού τσαγιού τίς μορφές τών δώδεκα άποστόλων, συνήθεια πού σταμάτησε σιγά-σιγά μέ τόν καιρό. Γιά μένα, τουλάχιστον, χωρίς αύτήν τήν πληροφορία, τό κείμενο θά παρέμενε άκατάληπτο. Δυσκολίες λόγω διαφορετικής παιδείας. Ας περάσουμε τώρα σ’ ενα διαφορετικό είδος δυσκολιών πού άντιμετωπίζει ό άναγνώστης καί κατ’ έπέκταση καί ό μεταφραστής. Ό Τζόυς, άρκετές φορές άπροειδοποίητα καί χωρίς καμιά έξήγηση, άναφέρει διάφορα πράγματα καί πρόσωπα, θεωρώντας δεδομένο ότι ό άναγνώστης του τά γνωρίζει και άρα τό κείμενο μπορεί νά λειτουργήσει. ’Άς δώσω ενα παράδειγμα. Στό επεισόδιο τής «Ναυσικάς» ύπάρχει ή φράση: «Rip van Winkle we played. Rfip: tear in Henny Doyle’s

overcoat. Van: breadvan delivering. Winkle: cockles and periwinkles. Then I did Rip van Winkle coming back. She leaned on the sideboard watching. Moorish eyes. Twenty years asleep in Sleepy Hollow. All changed. Forgotten. The young are old. His gun rusty from the dew». Αύτό τό

άπόσπασμα έχει μεταφραστεί ώς έξης: «Παίζαμε τό αίνιγμα Ρίπ Βάν Γουίνκλ. Ρίπ` σκίσιμο στό πανωφόρι τής Χέννυ Ντόουλ. Βάν` άμαξα πού παραδίνει ψωμί. Γουίνκλ` κοχύλια καί σαλιγκάρια. “Υστερα ε-παιξα τόν Ρίπ Βάν Γουίνκλ νά επιστρέφει. Αύτή μέ κοίταζε ακουμπισμένη στό ντουλάπι. Μαυριτάνικα μάτια. Είκοσι χρόνια κοιμισμένος στό Σπήλαιο τού “Υπνου. Τά πάντα έχουν άλλάξει. Λησμονημένος. Οί νέοι γέρασαν. Ή δροσιά σκούριασε τό οπλο του». Είναι βέβαιο ότι ό “Ελληνας άναγνώστης δέν μπορεί νά μείνει ικανοποιημένος. Καί αύτό είναι φυσικό γιά οποίον δέν γνωρίζει τά άκόλουθα: ό Ρίπ Βάν Γουίνκλ είναι ήρωας ενός διηγήματος τού Άμερικανού Ούάσινγκτον ’Έρβινγκ (1783-1859) άπό τή συλλογή διηγημάτων του Sketch Book, πού κυκλοφόρησε τό 1820. Περιγράφει τίς περιπέτειες ενός άνθρώπου πού κοιμήθηκε είκοσι χρόνια καί όταν ξύπνησε τά πάντα γύρω του είχαν άλλάξει καί κανείς δέν τόν θυμόταν πιά. Τό θέμα τού Ρίπ Βάν Γ ουίνκλ επανέρχεται συχνά στόν Όδυσσέα γιά τόν προφανή λόγο ότι ό ομηρικός Όδυσσέας άντιμετωπίζει παρόμοιες δυσκολίες μετά τήν επιστροφή του στήν ’Ιθάκη, υστέρα άπό άπουσία είκοσι χρόνων. Εκτός άπό τό γεγονός ότι τό διήγημα είναι πολύ γνωστό στό άγγλόφωνο άναγνωστικό κοινό, τό πρόσωπο τού ηρωα Ρίπ Βάν Γουίνκλ εγινε πασίγνωστο τόν περασμένο αιώνα επειδή εδωσε τό όνομά του σ’ ενα παιγνίδι αινιγμάτων στίς κοινωνικές συγκεντρώσεις πού μοιάζει μέ τό δικό μας «Βρές το καί πές το». Χωρίς τή γνώση αυτών τών στοιχείων, φοβάμαι ότι τό κείμενο είναι καταδικασμένο νά μείνει άκατανόητο. Εκτός αύτού, στή συγκεκριμένη φράση υπάρχουν ήχητικά λογοπαίγνια άνάμεσα στίς λέξεις rip (σχίζω) καί tear (σχίσιμο), van (άμαξα) καί breadvan (άμαξα ψωμιού) καί τέλος άνάμεσα στό Winkle (τό επώνυμο τού ηρωα) καί periwinkles (σαλιγκάρια). “Ολα αυτά συνιστούν προβλήματα γιά τόν μεταφραστή καί ό άναγνώστης δύσκολα θά φτάσει σέ μιά πλήρη κατανόηση τού κειμένου.

Δυνατότητες πολλαπλών αναγνώσεων. Στόν Όδυσσέα ποτέ δέν μπορεί κανείς νά είναι σίγουρος γιά τήν κατανόηση καί κατ’ άκολουθίαν γιά τήν άπόδοση τού κειμένου. Έκεί πού πραγματικά κινδυνεύει ό άναγνώστης καί πολύ περισσότερο ό μεταφραστής είναι τά άποσπάσματα πού επιφανειακά δέν παρουσιάζουν καμιά δυσκολία. Ή φράση πού άναφέρεται παρακάτω εχει προβλήματα κατανόησης, άλλά δέν παρουσιάζει προβλήματα στή μετάφρασή της. Πρόκειται γιά μιά φράση άπό τό σιωπηλό μονόλογο τού Στήβεν άπό τό επεισόδιο τού «Πρωτέα»: «God becomes man becomes fish becomes barnacle goose becomes featherbed mountain.» Ή φράση εχει άποδοθεί ώς έξης στήν ελληνική μετάφραση: «Ό θεός γίνεται άνθρωπος, γίνεται ψάρι, γίνεται πεταλίδα χήνα, γίνεται πουπουλένιο στρώμα…» Κατ’ άρχήν ύπάρχει μιά δυσκολία γιά τήν άπόδοση τής περίφρασης barnacle goose. “Ομως, πληροφορείται κανείς ότι πρόκειται γιά είδος άγριό-χήνας, εντελώς άγνωστης στή Μεσόγειο, πού περνάει τά καλοκαίρια στόν ’Αρκτικό κύκλο καί τό χειμώνα, άντί νά μεταναστεύει, σάν τόσα άλλα πουλιά, στήν ’Αφρική, κατεβαίνει ελάχιστα πρός τό νότο καί σταματάει στή βόρεια Γαλλία, τήν ’Αγγλία καί τήν ’Ιρλανδία. ’Επειδή τό πουλί αύτό επώαζε τά αύγά του τό καλοκαίρι, όταν βρισκόταν στόν βόρειο πόλο, οί όρνιθολόγοι τού Μεσαίωνα δέν μπορούσαν νά προσδιορίσουν τή διαδικασία επώασης τών αύγών αύτού τού πουλιού, ώσπου τελικά κάποιος καλόγερος παρατηρώντας μερικά νεαρά πουλιά νά πετάγονται άπό κάποιους βράχους στήν άκτή τού ’Ατλαντικού (οπου προφανώς είχαν φθάσει πρόσφατα άπό τό βορρά), πλησίασε στό μέρος καί είδε ενα μεγάλο άριθμό τεράστιων πεταλίδων, κολλημένων πάνω στά βράχια καί πρόβαλε τή γνώμη ότι αύτά τά πουλιά έβγαιναν άπό τίς πεταλίδες τών βράχων. Ή πρότασή του εγινε άποδεκτή καί άπό τότε τά πουλιά αύτά είναι γνωστά μέ αύτή τήν ονομασία.

‘Όμως τά πράγματα δέν είναι ποτέ απλά στόν Τζόυς. Στό βιβλίο τής Brenda Madox Nora, a

biography of Nora Joyce, έκδ. Μινέρβα, 1988, πληροφορούμαστε ότι τό πατρικό επίθετο τής Νόρας Τζόυς είναι Nora Barnacle, δηλαδή Νόρα Πεταλίδη. ’Από τόν ’Έλλμαν εξ άλλου, πληροφορούμαστε άλλο ενα άπό τά καλαμπούρια τού πατέρα τού Τζαίημς Τζόυς, τού Τζών Τζόυς (ή, άν θέλετε, τού Σίμωνα Ντένταλους τού Όδυσσέα). ‘Όταν τό καλοκαίρι τού 1904 εμαθε ότι ό γιος του σέ ήλικία 22 χρόνων ήταν έτοιμος νά φύγει μέ μιά κοπέλα 20 χρόνων ζήτησε νά πληροφορηθεί τ’ όνομά της καί όταν εμαθε ότι λεγόταν Nora Barnacle είπε: «’Ώχ, αύτή δέν θά ξεκολλήσει ποτέ άπό πάνω του!». Ή κυρία Maddox ισχυρίζεται ότι αύτή ή φράση είναι μιά άπό τίς πολλές στίς όποιες ό Τζόυς άποτίει τιμή στή γυναίκα του καί προτείνει τήν άκόλουθη άνάγνωση: «Ό Θεός κατεβαίνει στή γή, γίνεται άνθρωπος πού τρώει κάποιο είδος ψαριού πού μεταμορφώνεται σέ κρέας ή ενα πουλί πού ξεπουπουλιάζεται γιά νά γεμίσουμε μέ τά φτερά του ενα πουπουλένιο πάπλωμα, πού σκεπάζει τό συζυγικό κρεβάτι τής οικογενειακής ευδαιμονίας, ή οποία επιτρέπει στόν καλλιτέχνη νά ύψωθείσέ θείκά υψη δημιουργίας». Προσωπικά δέν συμμερίζομαι καθόλου αύτή τήν ύπεραπλούστευση τής άνάγνωσης πού προτείνει ή κυρία Maddox. Φαίνεται πώς, καί ή ίδια εχει άμφιβολίες γιατί παραθέτει καί άλλη μία πιθανή άνάγνωση: «Ό Θεός έξανθρωπίστηκε διά τής ενσάρκωσης καί ό Χριστός μεταμορφώθηκε σέ ψάρι (τό σύμβολο μέ τό όποιο ήταν γνωστός στούς πρώτους χριστιανούς), ό Τζόυς εγινε άνθρωπος πού εριξε άγκυρα στό πουπουλένιο στρώμα τής έγγαμης ζωής καί άνοιξε τά μάτια του σέ ενα νέο καλλιτεχνικό δραμα, ότι τό σημαντικότερο στή ζωή είναι ή άγάπη». Δέν ισχυρίζομαι ότι αύτή ή δεύτερη άνάγνωση είναι ή σωστή, άλλά άναφέρω ολο αύτό τό σχόλιο

γιά νά δείξω ότι άκόμα καί ή μετάφραση μιάς λέξης πού φαίνεται άσήμαντη μέσα στό κείμενο, (οπως ή barnacle goose), μπορεί τελικά ν’ άποδειχθεί πώς εχει μεγάλη σημασία. ’Αποσπάσματα άπό τή Βίβλο. Μέσα στό κείμενο τής μετάφρασης ύπάρχουν τουλάχιστον πενήντα φράσεις πού είναι δάνεια αποσπασμάτων άπό τή Βίβλο. Τόσες μόνο φορές μπόρεσα, μέ τήν πολύτιμη βοήθεια τών φίλων κυρίων Solman καί Cox, νά έπισημάνω φράσεις τού πρωτοτύπου, οί όποιες ήταν εδάφια τής Βίβλου. Δέν άποκλείω τήν πιθανότητα νά ύπάρχουν καί άλλες, οί όποιες δέν εγινε δυνατόν νά έπισημανθούν, άφού οί φράσεις αύτές εντίθενται χωρίς καμιά αλλαγή τών τυπογραφικών στοιχείων, χωρίς εισαγωγικά, συχνά δέ παρατίθεται απλώς ενα τμήμα τής φράσης. Καί καλά, ορισμένες φορές υπάρχει κάτι πού σέ κάνει νά υποψιάζεσαι, ή σύνταξη, τό ύφος τής γλώσσας, τά συμφραζόμενα, κτλ., άλλά είναι καί φορές πού μιά άναφορά στή Βίβλο είσάγεται ξαφνικά καί θεωρώ τόν εαυτό μου τυχερό γιά μερικές επισημάνσεις τών κυρίων Solman καί Cox. Θά άναφέρω τρία παραδείγματα:

1) «Sufficient for the day», πού μπορεί νά μεταφραστεί «’Αρκετά γιά σήμερα», όμως είναι εδάφιο τής Βίβλου, άπό τό κατά Ματθαίο Εύαγγέλω 6,34 καί πρέπει νά άποδοθεί: «’Αρκετόν τή ήμέρα».

2) «Bread cast on the waters», πού μπορεί νά μεταφραστεί «Ψωμί ριγμένο πάνω στό νερό», όμως αυτό Ίναι άπό τόν Εκκλησιαστή 11,1 καί πρέπει ν’ άποδοθεί «Άπόστειλον τόν άρτον σου επί προσώπου τού ύδατος». 3) «Fleshpots of Egypt», πού είναι άπό τήν ’Έξοδο, 16,3 καί πρέπει νά αποδοθεί: «Έπί τών λεβήτων τών κρεών». “Ομως, γιά νά συνεχίσω στό θέμα αύτό, υπάρχει μιά συνεχής δυσκολία κατανόησης τού κειμένου άπό τόν άναγνώστη πού δέν είναι εξοικειωμένος μέ συγγραφείς τής άγγλικής γλώσσας, επειδή ό Τζόυς παραθέτει άποσπάσματα άπό ενα ευρύτατο φάσμα αυτών τών συγγραφέων. Πολλές φορές στά έπί μέρους επεισόδια ό Τζόυς προσπαθεί νά εισαγάγει λέξεις πού έχουν σχέση μέ τό κεντρικό μοτίβο κάθε επεισοδίου. Γιά παράδειγμα στό επεισόδιο τού «Αίολου» ύπάρχει μέλημα νά χρησιμοποιηθεί όσες φορές γίνεται περισσότερο ή λέξη άνεμος. “Ομως, δέν είναι πάντα κατορθωτό στόν μεταφραστή νά άποδώσει κάθε φορά αύτές τίς εκφράσεις κατά κυριολεξία. Στά άγγλικά γιά τήν άπόδοση τής έκφρασης «ψάχνοντας γιά δανεικά» ύπάρχει ή έκφραση «raising the wind», πού θά πει κατά κυριολεξία «σηκώνοντας τόν άνεμο». Στά ελληνικά υπάρχει ή έκφραση «θά κινήσω γή καί ούρανό» άλλά δέν εχει καμιά σχέση μέ δανεικά. “Οταν ό “Ελληνας άναγνώστης θά διαβάσει τή φράση «ψάχνοντας γιά δανεικά», ετσι οπως εχει άποδοθεί αύτή στή μετάφραση, ή λέξη άνεμος εχει χαθεί καί δέν θά μπορέσει νά εκτιμήσει τήν έξαντλητική άπαίτηση τού Τζόυς άπό τή γλώσσα νά τού προσφέρει όσα μπορεί περισσότερα. ‘Ένα άλλο παράδειγμα άπό τό έπεισόδιο τών «Σειρήνων», οπου ό Τζόυς προσπαθεί νά χρησιμοποιήσει όσες περισσότερες λέξεις μπορεί μέ μουσικό περιεχόμενο. Υπάρχει ή φράση : «Tenors find women by the score». v_{Av ή φράση μεταφραστεί κατά κυριολεξία, δέν θά σημαίνει}

Θά μπορούσα νά χρησιμοποιήσω καί τήν έκφραση «μέ τή σέσουλα», άλλά προτίμησα τό άβέρτα, γιατί αύτή ή λέξη, τουλάχιστον, είναι ιταλικής προέλευσης. Στό έπεισόδιο τής «Πηνελόπης», τό κείμενο, γιά νά καταδείξει τή γήινη ύπόσταση τής ήρωίδας, είναι γεμάτο άπό τή λέξη earth, σέ κάθε δυνατή μορφή. Εκεί ύπάρχει καί ή έκφραση «unerthy hour», πού εχει άποδοθεί ώς «άφύσικη ώρα», άλλά ή άναφορά στή λέξη γή εχει χαθεί. Ή φροντίδα τού Τζόυς γιά τή συνεχή έπανάληψη τής λέξης earth-γή δέν επιτυγχάνεται. Καί τέλος, στό έπεισόδιο τού «”Αδη», υπάρχει μιά έπανάληψη τής λέξης hell-κόλαση, άλλά ή χρησιμοποίησή της δέν είναι πάντα κατορθωτή στή μετάφραση. ’Έτσι στήν άπόδοση τής φράσης «whole place gone to hell», ή λέξη «κόλαση» εξαφανίζεται καί ή φράση άποδίδεται «ολος. ό χώρος πάει κατά διαόλου». Μιά άλλη επισήμανση πού πρέπει νά κάμω είναι ότι, συχνά, όταν ό Τζόυς άναφέρεται στή θάλασσα προσθέτει τόν περιφραστικό προσδιορισμό «πού εχει τό χρώμα τού κρασιού». Γιά τόν άγγλόφωνο άναγνώστη πού εχει διαβάσει τήν ’Οδύσσεια, άπό μετάφραση Ισως νά είναι εύκολη ή σύνδεση τής φράσης τού Τζόυς «θάλασσα πού εχει τό χρώμα τού κρασιού» μέ τήν ομηρική έκφραση «οίνοπα πόντον», άλλά εγώ δέν τόλμησα, κάθε φορά πού πα’ ρουσιάζεται αύτή ή έκφραση στό κείμενο τού Τζόυς, νά βάζω τήν ομηρική άντιστοιχία της. Νομίζω ότι αυτός ό πρόλογος παρατράβηξε. ’Ίσως νά εχει ενα ύφος άπολογητικό. Μπορεί. Ναι, δέν μπόρεσα νά δώσω λύσεις σ’ ενα σωρό προβλήματα. Θέλησα πάντως σ’ αυτόν εδώ τόν πρόλογο νά δώσω καί τό μέτρο τών δυσκολιών πού τέθηκαν στό έργο μου. Ό Στιούαρτ Γκίλμπερτ στό βιβλίο του Ό Όδυσσέας τού Τζαίημς Τζόυς, άναφέρει τά Ακόλουθα: «Υπάρχουν πολλά χαρακτηριστικά άπο&πάσματα πού περιέχουν άπόηχους άπό συγγραφείς κάθε φυλής καί κάθε εποχής: ύπάρχει ενα ολόκληρο έπεισόδιο πού εχει άποκληθεί “έπεισόδιο τών παρωδιών”, ενα άλλο πού, κατά τό μεγαλύτερο μέρος του, είναι γραμμένο στή γλώσσα τών περιοδικών γιά δεσποινίδες, καί στήν κυρίως άφήγηση τού επεισοδίου τού «Κύκλωπα», (τό οποίο εχει καταγραφεί στό λαίκό ιδίωμα ενός Δουβλινέζου αργόσχολου), περιέχονται συχνά αποσπάσματα λαίκής, κινηματογραφικής καί δημοσιογραφικής άγγλικής γλώσσας. Σ’ ενα άλλο επεισόδιο, τήν «’Ιθάκη», οπου χρησιμοποιείται ή δομή τής εκκλησιαστικής κατήχησης, οί ερωτήσεις καί οί άπαντήσεις είναι τόσο στεγνά άκριβεις καί ad nauseam συγκεκριμένες, όσο καί ή άριστοτέλεια επιμονή στήν εξονυχιστική ανάλυση άπό κάποιο θεολόγο τής πρώτης περιόδου. Σέ κάθε περίπτωση, λόγω βασίμων καί ειδικών λόγων, ό συγγραφέας εχει έπιλέξει ενα ύφος κατάλληλο στό θέμα του: τό ύφος είναι τό θέμα». Θά τελειώσω μέ μιά μεγάλη δυσκολία πού αφορά τό επεισόδιο «Τά Βόδια τού “Ηλιου». Είναι 10.00’ τό βράδυ καί ό κ. Μπλούμ επισκέπτεται τό Μαιευτήριο γιά νά ζητήσει πληροφορίες γιά τόν τοκετό τής φίλης κυρίας Πιούριφού, πού βασανίζεται εκεί κατάκοιτη τρεις μέρες. Στήν αίθουσα άναμονής τού Μαιευτηρίου συναντά τόν Στήβεν καί μιά ομάδα φίλων του, φοιτητών τής ιατρικής πού συζητούν πίνοντας μπύρα. ‘Όπως μάς λέει ό Γκίλμπερτ, πού παίρνει τίς πληροφορίες του άπό τόν ίδιο τόν Τζόυς (οπως ρητά δηλώνει ό ίδιος στήν Εισαγωγή του), στό κεφάλαιο αυτό, στό όποιο τό κύριο θέμα τής συζήτησης είναι ή άνάπτυξη τού εμβρύου μέσα στήν κοιλιά τής μητέρας, ό Τζόυς ειχε τήν πρόθεση νά καταδείξει τήν εξέλιξη τής άγγλικής γλώσσας άπό τόν Μεσαίωνα μέχρι σήμερα. ’Έτσι, στήν άρχή μιμείται ή παρωδεί κείμενα άνωνύμων καί στή συνέχεια

επωνύμων συγγραφέων τής άγγλικής γλώσσας μέχρι τών ημερών του. Μετά τήν άναγγελία άπό τήν νοσοκόμα ότι γεννήθηκε τό βρέφος, ολη ή παρέα εγκαταλείπει τό Μαιευτήριο καί μεταφέρεται στό μπάρ τού Μπέρκ, γιά νά συνεχίσουν τό πιοτό. Τό κείμενο τώρα έκφέρεται σέ μιά γλώσσα ιδιωματική τών φοιτητών, άλλά καί τών μπεκρήδων. ’Άς παραθέσουμε μερικά ονόματα συγγραφέων, τών οποίων ό τρόπος γραφής παρωδείται ή γίνεται άντικείμενο μίμησης: Μάντεβιλ, Τόμας Μάλλορυ, Σέρ Τόμας Μπράουν, Πήπς-’Ήβλην, Μπάνυαν, Ντεφόου, Σουίφτ, Άντιζον-Στήλ, Γκόλντσμιθ, ’Έντμοντ Μπέρκ, Γίβωνας, Τσάρλς Λάμ, Ντέ Κουίνσυ, Λάντορ, Ντίκενς, Στέρν, Νιούμαν, Πέητερ, Ράσκιν, Μακκώλεύ, Κάρλαύλ καί άλλοι. Στόν ‘Έλληνα μεταφραστή τίθενται άμέσως δύο προβλήματα. Πρώτον, πέρα άπό ενα πλήρη ελεγχο τής άγγλικής γλώσσας ήταν άναγκαία καί ή γνώση τού ύφους τού έργου αυτών τών «παρωδουμένων» συγγραφέων, καί δεύτερον, ήταν άναγκαία ή άνεύρεση καί ή επιλογή Ελλήνων επωνύμων συγγραφέων, άντίστοιχων (ή περίπου) χρονολογιών μέ εκείνων τής άγγλικής λογοτεχνίας, πρός μίμηση ή παρωδία τους. Ώπωσδήποτε, δέν διέθετα μιά γνώση τής άγγλικής γλώσσας, όχι γιά τήν κατανόηση τού κειμένου, άλλά γιά τήν άποκωδικοποίηση τού ύφους τών επιλεγμένων άπό τόν Τζόυς ’Άγγλων συγγραφέων. (Ούτε καί ή γνώση μου τής γαλλικής γλώσσας φθάνει σέ ενα τέτοιο επίπεδο, ώστε ν’ αποπειραθώ κάτι παρόμοιο — παρ’ ολο πού είναι καταφανές ότι οί Γάλλοι μεταφραστές έχουν επιτύχει αύτήν τήν άντιστοιχία στή μετάφρασή τους — καί νά έρευνήσω τό υφος τών Γάλλων συγγραφέων, τούς οποίους χρησιμοποίησαν οί μεταφραστές.) ‘Όμως, τό δεύτερο πρόβλημα ήταν άκόμα μεγαλύτερο άπό τό πρώτο. Κι αν άκόμη είχα καταφέρει νά ξεπεράσω τήν άρχική δυσκολία τής άποκωδικοποίησης τού υφους τών παρωδουμένων συγγραφέων, φοβάμαι ότι τό δεύτερο σκέλος τού προβλήματος θά εμενε άλυτο. Ή έλληνική γλώσσα δέν είχε μιά παρόμοια δυνατότητα εξέλιξης, καταγραμμένη σέ λογοτεχνικά κείμενα επωνύμων συγγραφέων, άπό τόν δέκατο τέταρτο αιώνα μέχρι τίς μέρες μας, τά όποια θά μπορούσαν νά χρησιμεύσουν ώς μοντέλα γιά «παρωδία ή μίμηση», άλλά καί άν ακόμα ύπήρχε κάποιος πού θά ύποδείκνυε κάποιες πιθανές λύσεις, εγώ δέν θά κατόρθωνα νά επιτύχω αύτή τήν παρωδία. ‘Όπως διαπιστώνει ό άναγνώστης πού κρατάει στά χέρια του τόν τόμο αύτό, τελικά άλλαξα γνώμη καί άποφάσισα νά συνεχίσω, προσπαθώντας, σ’ αύτό τό κεφάλαιο, νά επιτύχω μόνο μιά έννοιολογική προσέγγιση τού κειμένου καί έχοντας πλήρη γνώση τής άδυναμίας μου νά επιτύχω στά «Βόδια τού “Ηλιου» κάτι περισσότερο άπό μιά «μεταφραστική άπόπειρα». Γιά νά κλείσω αύτόν τόν πρόλογο πού πράγματι πήρε μεγαλύτερη έκταση άπ’ όση προέβλεπα, θά πρέπει, γιά βοήθεια τού άναγνώστη, νά παραθέσω τίς ονομασίες πού άποδίδουν οί σχολιαστές τού Όδυσσέα στά δεκαοκτώ επεισόδιά του. 1. ΤΗΛΈΜΑΧΟΣ 2. ΝΕΣΤΟΡΑΣ 3. ΠΡΩΤΕΑΣ 4. ΚΑΛΥΨΩ

5. ΛΩΤΟΦΑΓΟΙ 6. ΑΔΗΣ 7. ΑΙΟΛΟΣ 8. ΛΑΙΣΤΡΤΓΟΝΕΣ 9. ΣΚΥΛΛΑ ΚΑΙ ΧΑΡΥΒΔΙΣ 10. ΣΤΜΠΛΗΓΑΔΕΣ 11. ΣΕΙΡΗΝΕΣ 12. ΚΥΚΛΩΠΑΣ 13. ΝΑΥΣΙΚΑ 14. ΒΟΔΙΑ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ 15. ΚΙΡΚΗ 16. ΕΥΜΑΙΟΣ 17. ΙΘΑΚΗ 18. ΠΗΝΕΛΟΠΗ

Κλείνοντας, έπιθυμώ νά έκφράσω τίς εύχαριστίες μου στούς κυρίους John Solman καί Geoffrey Cox, οί όποιοι στήν τελευταία φάση τής προσπάθειάς μου μού έπεσήμαναν αρκετά λάθη καί μού έδωσαν ανεκτίμητες πληροφορίες γιά πρόσωπα καί φιλολογικές εργασίες πού άναφέρονται μέσα στόν Όδυσσέα. Έπιθυμώ επίσης νά έκφράσω τίς εύχαριστίες μου στήν κυρία Κάτια Λεμπέση τών εκδόσεων Κέδρος γιά τήν άπόφασή της νά άναλάβει τό πολυδάπανο εγχείρημα αυτής τής έκδοσης καί νά παρουσιάσει στό ελληνικό αναγνωστικό κοινό αύτή τή μετάφραση. ‘Όμως πιο πολύ άπ’ ολους αισθάνομαι συγκίνηση καί ευγνωμοσύνη γιά τήν άνεκτίμητη βοήθεια πού μού έδωσε ό φίλος μου πεζογράφος Ήλίας X. Παπαδημητρακόπουλος, πού έπιμελήθηκε αύτή τήν έκδοση κι εκανε καί τίς τυπογραφικές διορθώσεις. ’Αρχικά γιά τό κουράγιο καί τήν ενθάρρυνση πού μού έδωσε ώστε νά συνεχίσω, όταν πριν τρία χρόνια διάβασε μερικές άπό τίς ήδη μεταφρασμένες ραψωδίες, άλλά καί στή συνέχεια γιά τήν ούσιαστικότερη προσφορά του στήν άναζήτηση καί έπιλογή λέξεων, δρων καί εκφράσεων σ’ ολη τήν έκταση τού Όδυσσέα. Τέλος, οφείλω νά δηλώσω ότι ή συμμετοχή του στό επεισόδιο «Τά Βόδια τού “Ηλιου», μπορεί νά θεωρηθεί καθοριστική γιά τήν τελική μορφή αύτού τού επεισοδίου. Σωκράτης Καψάσκης

1. ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ

ΕΠΙΒΛΗΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΑΧΟΥΛΟΣ, ό Μπάκ Μάλλιγκαν εμφανίστηκε στό κεφαλόσκαλο,

κρατώντας ενα κύπελλο μέ σαπουνάδα, οπου ήταν ακουμπισμένα σταυρωτά ενας καθρέφτης κι ενα ξυράφι. Τό απαλό πρωινό άεράκι φούσκωνε άνάλαφρα τήν κίτρινη, δίχως ζώνη, ρόμπα του. Σήκωσε ψηλά τό κύπελλο καί εψαλε:

— Introibo ad altare Dei.

Στάθηκε, κοίταξε τή στριφτή σκοτεινή σκάλα καί φώναξε άγρια: — ’Έλα πάνω, Κίντς. ’Έλα πάνω, φριχτέ ’Ιησουίτη! Προχώρησε σοβαρός κι άνέβηκε στό κυκλικό κανονιοβολείο. ’Έστριψε ολόγυρα κι ευλόγησε τρεις φορές μ’ επισημότητα τόν πύργο, τή γύρω περιο. χή καί τά βουνά πού ξύπναγαν. ‘Ύστερα, βλέποντας τόν Στήβεν Ντένταλους πού ανέβαινε, ύποκλίθηκε πρός τό μέρος του καί σχημάτισε γρήγορους σταυρούς στόν αέρα, γουργουρίζοντας καί κουνώντας τό κεφάλι του. Στό τελευταίο σκαλί, μέ τά μπράτσα ακουμπισμένα στήν κουπαστή, κακοδιάθετος καί νυσταγμένος, ό Στήβεν Ντένταλους, κοίταζε ψυχρά τήν κινούμενη γουογουριστή μορφή πού τόν εύλογούσε, μακρουλή σάν τού αλόγου, μέ τά ξανθά ίρούρευτα μαλλιά, στό χρώμα τής ώχρής βελανιδιάς. Ό Μπάκ Μάλλιγκαν κοίταξε μιά στιγμή κάτω άπό τόν καθρέφτη κι υστέρα σκέπασε μέ σβελτάδα τό κύπελλο. — Πίσω στόν στρατώνα, είπε κατηγορηματικά. Καί πρόσθεσε σέ τόνο κηρύγματος: — Διότι τούτο, ώ φίλτατοι, είναι ή άληθής Εύχαριστία, σώμα καί ψυχή καί αίμα καί πληγές. Πιό άργά ή μουσική, παρακαλώ. Κλείστε τά μάτια σας, κύριοι! Μιά στιγμή. ‘Ένα μικρό πρόβλημα μέ αύτά τά αιμοσφαίρια. Σιωπή, ολοι. Κοίταξε λοξά πρός τόν ούρανό κι εβγαλε ενα μακρόσυρτο βαθύ σφύριγμα, υστέρα στάθηκε γιά λίγο σέ μιά εκστατική άναμονή, καθώς τά ομοιόμορφα άσπρα δόντια του έλαμπαν εδώ κι εκεί μέ χρυσές άναλαμπές. Χρυσόστομος. Δυό δυνατά διαπεραστικά σφυρίγματα άπάντησαν μέσα στή γαλήνη. — Σ’ ευχαριστώ, παλιόφιλε, φώναξε ζωηρά. ’Αρκεί. Κλείσε τό ρεύμα, παρακαλώ. Πήδησε άπό τό κανονιοβολείο καί κοίταξε σοβαρά τόν παρατηρητή του, μαζεύοντας γύρω στά πόδια του τίς ξεδιπλωμένες άκρες τής ρόμπας του. Ή παχουλή, σκοτεινή μορφή του καί τό κατσούφικο στρογγυλό σαγόνι του, άνακαλούσαν εναν κληρικό, προστάτη τών τεχνών τού μεσαίωνα. ‘Ένα ευχάριστο χαμόγελο χαράχτηκε γαλήνια πάνω στά χείλη του. — ’Έχει πολύ πλάκα τό γελοίο σου όνομα! ειπε χαρούμενα. ’Αρχαίο έλληνικό! Κούνησε τό δάχτυλό του μέ φιλική διάθεση καί γελώντας μόνος του προχώρησε πρός τό στηθαίο. Ό Στήβεν Ντένταλους άνέβηκε βαριεστημένα τά σκαλιά, άκολουθώντας τον ώς τά μισά καί

κάθησε στήν άκρη του κανονιοβολείου, παρατηρώντας τον άκίνητος, καθώς εκείνος στερέωσε τόν καθρέφτη του στό στηθαίο, βύθισε τό πινέλλο στό κύπελλο καί άπλωνε τή σαπουνάδα στά μάγουλα καί τό λαιμό του. Ή χαρούμενη φωνή του Μπάκ Μάλλιγκαν συνέχισε: — Καί τό δικό μου όνομα είναι γελοίο. Μάλαχι Μάλλιγκαν. Δύο δάκτυλοι. ‘Όμως ηχεί σάν ελληνικό, έτσι; Πηδηχτό καί ήλιοφώτιστο σάν κατσικάκι. Πρέπει νά παμε στήν ’Αθήνα. Θά ερθεις μαζί μου, αν μπορέσω καί καταφέρω τή θεία μου νά μού πασάρει καμιά εικοσαριά λίρες; ’Ακούμπησε τό πινέλλο πλάι καί γελώντας μ’ ευχαρίστηση φώναξε: — ’Άραγε θά ’ρθει ό άχρηστος ’Ιησουίτης; Σώπασε κι άρχισε νά ξυρίζεται προσεχτικά. — Πές μου, Μάλλιγκαν, είπε ήρεμα ό Στήβεν. — Ναί, άγάπη μου. — Πόσο θά μείνει ό Χέηνς σ’ αύτόν τόν πύργο; Ό Μπάκ Μάλλιγκαν εδειξε τό ξυρισμένο μάγουλό του πάνω άπό τόν δεξή του ώμο. — Θεέ μου, δέν είναι φριχτός; ειπε είλικρινά. ‘Ένας χοντροκέφαλος Σάξονας. Νομίζει πώς δέν είσαι τζέντλεμαν. Θεέ μου, αύτοί οί βρωμιάρηδες οί ’Άγγλοι! ’Έτοιμοι να κλατάρουν άπό λεφτά καί δυσπεψία. ’Επειδή έρχεται άπό τήν ’Οξφόρδη. Ξέρεις, Ντένταλους, στήν πραγματικότητα εσύ είσαι αυτός πού ίχει γνήσιους όξφορδιανούς τρόπους. Δέν μπορεί νά σέ καταλάβει. ’Ό, τ’ όνομα πού σού έδωσα έγώ είναι τέλειο` ό Κίντς, ή λεπίδα τού μαχαιριού. Ξύριζε προσεχτικά τό σαγόνι του. — Παραμιλούσε ολη νύχτα γιά κάποιο μαύρο πάνθηρα, είπε ό Στήβεν. Που βάζει τήν οπλοθήκη του; — ”Ενας συφοριασμένος μανιακός, είπε ό Μάλλιγκαν. Φοβήθηκες; — Βεβαίως, είπε ό Στήβεν έντονα καί μέ αυξανόμενο φόβο. Μέσα στό σκοτάδι έδώ, μ’ εναν άγνωστο πού παραμιλάει κι ωρύεται πώς θά πυροβολήσει κάποιο μαύρο πάνθηρα. Έσύ εσωσες άνθρώπους άπό πνιγμό. ‘Όμως εγώ δέν είμαι ήρωας. ’Άν μείνει αυτός, εγώ θά φύγω. Ό Μπάκ Μάλλιγκαν κατσούφιασε κοιτάζοντας τή σαπουνάδα πάνω στό ξυράφι του. Τινάχτηκε άπό τή θέση του κι άρχισε νά ψάχνει βιαστικά τίς τσέπες του παντελονιού του. — Γρήγορα, φώναξε μέ πνιγμένη φωνή. Προχώρησε πρός τό κανονιοβολείο καί χώνοντας τό χέρι του στήν πάνω τσέπη τού Στήβεν είπε: — Δανείστε μας τό μυξοκούρελό σας νά σκουπίσω τό ξυράφι μου.