αρχαιολογικα μυστηρια στην ελλαδα

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ

«^ΜΥΣΤΗΡΙΑ

• * ·: JP?. ·

σιην

Ελλάδα

Η Καταγωνή ίων Ελλήνων Τα Αινίγματα της Κρήτης ν 0 Τάφος του Μ. Αλεξάνδρου \ Η Οολος της Επιδαύρου ^ Ι '\ 0 Δίσκος της Φαιστού * , Οι Βραχογραφίες του Παγγαίου X Οι Αγνωστοι Μινύες Οι Ελληνικές Πυραμίδες c> 0 Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων \ - . ■ ? } ’ λ . \ (Τ £L.. Τα Δρακοσπιτα της Εύβοιας , , 0 Υπολογιστής των Αντικυθήρων V ^ Τα Χρυσωρυχεία του Μ. Αλεξάνδρου Μ Η Χαμένη Ατλαντίδα [ λ Το Μυστήριο του Παρθενώνα

Β ΕΚΔΟΣΗ

ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ · ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ · ΝΙΚΟΣ ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ Τ ο μυστήριο ό ε ν λύνεται όταν η α ρ χα ιολογικ ή σ κ α π ά νη φ έ ρ ε ι στο φ ω ς έ ν α α ρ χα ιο λ ο γ ικ ό εύ ρ η μ α . Αντιθέτως τότε α ρ χίζει. Κι ό σ ο πιο πίσω στο χ ρ ό ν ο κα λούμ α σ τε ν α γ υ ρ ίσ ου μ ε τόσο πιο θολή είνα ι η κατάσταση, τόσο πιο πολύ το μυστήριο είνα ι π α ντα χού π α ρ ό ν. Ό σ ο ι α π ό ε μ ά ς επιθυμ ούμ ε ν α α σ χο λη θ ο ύ μ ε μ ε την Ιστορία μ α ς ξ έ χ ω ρ α α π ό τα επίσημα αναλυτικά εκπαιδευτικά προγράμ μ ατα διαπιστώ νουμε ότι υ π ά ρ χ ει έ ν α ς ολ ό κ λ η ρ ο ς κ ό σ μ ο ς μυστηρίου που μ α ς κ α λεί να τον ε ξ ε ρ ε υ ν ή σ ο υ μ ε , έ ν α τεράστιο πα ζλ α π ό το ο π ο ίο λείπ ουν ακόμη π ολλά κομμάτια που π ρ έ π ει να συμπληρω θούν. Στο συλλογικό αυτό βιβλίο ο α να γνώ σ τη ς θα β ρ ει τα μ εγα λ ύ τερ α α ρ χα ιο λ ο γ ικ ά και ιστορικά ζητήματα-αινίγματα π ου υ π ά ρ χ ο υ ν στον ελλη νικό χώ ρ ο, καθώ ς η έλλ ειψ η επ α ρ κ ώ ν στοιχείω ν γι’ αυτά μ ό ν ο υ π ο θ έ σ ε ις μ ά ς επ ιτρ έπ ει ν α κ ά νο υ μ ε ή να καταλήγουμε σ ε επ ισ φ α λή σ υ μ π ερά σ μ ατα . Τ ο α π ο τέλ εσ μ α είνα ι είτε ν α μιλάμε γι' αυτά τα ζητήματα μ ε μια επ ίφ α σ η γνώ σ η ς είτε ν α τα «καταψ ύχουμ ε» π ερ ιμ έν ο ν τ α ς κ ά π οια στιγμή που θα α ρ θ εί η ά γνο ιά μ α ς. Σ τ ό χ ο ς του βιβλίου, π έ ρ α α π ό το ν α π λ η ρ ο φ ο ρ ή σ ει, είνα ι να τα ρ ά ξει την επ ιφ α νεια κ ή και στερεότυπη αντίληψη π ου έ χ ο υ μ ε για το ιστορικό μ α ς π α ρ ε λ θ ό ν, ν α κ α ταδ είξει τα κ ε ν ά / | β ^ τις α ντιφ ά σ εις, τις δ ιχο γ νω μ ίες μεταξύ των επιστημόνω ν, να π ρ ο κ α λ έσ ε ι περ α ιτέρ ω το ε ν δ ια φ έ ρ ο ν και τον προβληματισμό, να επ ισ φ ρ α γίσ ει, τέλο ς, ότι το π α ρ ε λ θ ό ν είνα ι πάντα «ζω ντανό» και π ε ρ ιμ έν ε ι π ρο-σ -κ α λώ ντα ς μ α ς να το α να κ α λ ύ ψ ο υ μ ε - π ε ρ ιέ ρ γ ω ς ίσω ς π ε ρ ισ σ ό τ ερ ο α π ό ό,τι το μ έλ λ ο ν... Γ. Ί1ΙΜ Ι

ρ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Σ ΕΙΡΑ : ΜΥΣΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚ Δ Ο ΣΗ Σ - Δ ΙΟ Ρ Θ Ω Σ Ε ΙΣ Δ ώ ρ α Για ννιού ΣΧ ΕΔΙΑ ΣΜ Ο Σ Δ η μιο υρ γικ ή Ο μ ά δ α ΜΕΤΑΕΚΔΟΤΙΚΗ Β' ΕΚ ΔΟ ΣΗ: Φ ε β ρ ο υ ά ρ ιο ς 2005 © ΕΚ Δ Ο ΣΕΙΣ ΑΡΧΕΤΥΠΟ/ΜΕΤΑΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Ε. Θ ΕΣ Σ Α Λ Ο Ν ΙΚ Η : Λώρη Μαργαρίτη 3 Τ.Κ. 546 22 ΤΗΛ.: 2310.226.166 · FAX: 2310.221.583 ΑΘΗΝΑ: Κωλέττη 11, Τ.Κ. 106 81 ΤΗΛ.: 210.38.10.565, 38.10.428 · FAX: 210.38.10.139

http://www.metaekdotiki.gr · E-mail: drchetypo@metaekdotiki.gr

Απαγορεύεται η με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγή μέρους η όλης της έκδοσης χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ

ΜΥΣΤΗΡΙΑ

στην

Ελλάδα

Η Καταγωγή των Ελλήνων Τα Αινίγματα της Κρήτης 0 Τάφος του Μ. Αλεξάνδρου Η θόλος της Επιδαύρου 0 Δίσκος της Φαιστού Οι Βραχογραφίες του Παγγαίου Οι Αγνωστοι Μινύες Οι Ελληνικές Πυραμίδες 0 Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων Τα Δρακόσπιτα της Εύβοιας Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων Τα Χρυσωρυχεία του Μ. Αλεξάνδρου Η Χαμένη Ατλαντίδα Το Μυστήριο του Παρθενώνα Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ...9 ΝΙΚΟΣ ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ: Ινόοευρωπαίοι: Πραγματικότητα ή Μύθος; ... 11 ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ ΤΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ Η Αρχαία Κρήτη Χάθηκε Αφήνοντας πίσω της Μ υστήρια... 21 ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α' Η Γ ραφή της Ευρώπης και των Ελλήνων ... 30 ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ Ο ΔΙΣΚΟΣ ΤΗΣ ΦΑΙΣΤΟΥ Έ νας «Σκληρός» Δίσκος με Δεόομένα από το Π α ρ ελ θό ν... 40 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ ΔΙΑΣ ΥΨΙΣΤΟΣ Η Μεγάλη Ανακάλυψη στο Δίον ... 49 ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ ΤΑ «ΧΡΥΣΩΡΥΧΕΙΑ» ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Εκεί που Γεννήθηκε ο... Πληθωρισμός ... 56 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΤΑΦΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Η Χίμαιρα των Α ρχαιολόγων...63

ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ Ο ΚΟΛΟΣΣΟΣ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ ...72 ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ ΤΟ ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ ΔΙΑ ... 80 ΝΙΚΟΣ ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ ΜΙΝΥΕΣ Ο Λαός-Γρίφος της Προϊστορικής Ελλάδας ... 86 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ Κατασκευάστηκαν πριν από τις Αιγυπτιακές! ...95 ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ Η ΟΜΗΡΙΚΗ ΙΘΑΚΗ; ... 107 ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ Η ΧΑΜΕΝΗ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ Σε Αναζήτηση της Ουτοπίας ... 116 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ ΔΙΣΠΗΛΙΟ 6000 Π.Χ. Η Παράξενη Ιστορία των Ανθρώπων της Λίμνης ... 123 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ ΚΩΔΙΚΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ... 130 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ ΒΡΑΧΟΓΡΑΦΙΕΣ Η Γλώσσα των Προϊστορικών Χρόνων ... 136 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ Ο ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΩΝ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ

ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ ΔΡΑΚΟΣ ΠΙΤΑ Μεγαλιθικές Κατασκευές στην Εύβοια

152

ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ Το Τέλειο Οικοδομικό Κατασκεύασμα ... 160 ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ ΤΟ ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ... 168 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ Η ΘΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ Μυστικισμός και Σοφία στην Αρχαία Ελλάδα ... 175 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ Ο «ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ» ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ Η Άγνωστη Τεχνολογία των Αρχαίων Ελλήνων ... 184 ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ... 193 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ... 195

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το μυστήριο είναι συνυφασμένο με την ανθρώπινη ζωή. Ουσιαστικά, όλη η πορεία της ανθρώπινης Ιστορίας, από την αυγή της μέχρι τη σύγχρονη εποχή, είναι μια πορεία προσπάθειας εκ μέρους του ανθρώπου να δια- λευκάνει το μυστήριο που τον περιβάλλει. Το μυστήριο, αν το αναλύσου­ με, έχει πολλές πτυχές, βρίσκεται σε πολλά επίπεδα, καλύπτει όλους τους τομείς της ζωής μας. Εδώ φυσικά σκοπός μας δεν είναι να εμβα- θύνουμε στην έννοια του μυστηρίου, αλλά, μέσα από αυτό, να προσδιο­ ρίσουμε και να αποσαφηνίσουμε τον τίτλο του βιβλίου που κρατάτε στα χέρια σας, καθώς και το σκοπό του. Το μυστήριο για εμάς, στην προκειμένη περίπτωση, έχει τη διάσταση του αινίγματος, του γρίφου. Με λίγα λόγια, εκφράζει την απορία που μας γεννιέται και τα ερωτηματικά που προκύπτουν όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα ή γενικότερα ιστορικά ζητήματα, τα οποία, στην ουσία, καλύπτει το πέπλο της άγνοιας. Στην προσπάθειά μας να δώσουμε σαφείς, έγκυρες και ακριβείς απαντήσεις σχετικά με αυτά τα κληροδοτήματα του παρελθόντος σκοντάφτουμε στην έλλειψη επαρκών ιστορικών αναφορών που θα μας βοηθούσαν να τα κατατάξουμε, να έχου­ με σαφή εικόνα για το σκοπό για τον οποίο κατασκευάστηκαν, για τη χρη- σιμότητά τους ή και τη χρονολόγησή τους. Το αποτέλεσμα δεν είναι μόνο ότι μένει μετέωρο το ενδιαφέρον μας, αλλά κυρίως, και το πιο σημαντικό, ότι, κοιτώντας πίσω στο παρελθόν μας ως λαού, υπάρχουν σημεία που πα­ ραμένουν σκοτεινά, αδιευκρίνιστα, με αποτέλεσμα να «διακόπτεται» η ιστορική μας συνέχεια. Το παρελθόν αποτυπώνεται στο παρόν και μέσα από αυτό προδιαγρά­ φεται το μέλλον, οπότε το παρελθόν ενός λαου αποτελεί την «περιουσία» του, που όχι μόνο πρέπει να την προστατεύει και να τη συντηρεί αλλά και να την κατανοεί στην κάθε της λεπτομέρεια. Κάθε φορά που κάτι από αυτή την Ιστορία είναι θολό αποτελεί γεγονός που θα πρέπει να μας ανησυχεί σε σημείο που να επιδιδόμαστε με θέρμη αδιάκοπη για να το ξεδιαλύνουμε. Έτσι «κλείνουμε» τους ανοιχτούς λογαριασμούς μας με το παρελθόν και

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ αποκαθιστούμε την ιστορική μας συνέχεια όχι μόνο ως λαού, αλλά και ως ατόμων μεμονωμένα. Όσοι από εμάς επιθυμούμε να ασχοληθούμε με την Ιστορία μας ξέχω­ ρα από τα επίσημα αναλυτικά εκπαιδευτικά προγράμματα διαπιστώνουμε ότι υπάρχει ένας ολόκληρος κόσμος μυστηρίου που μας καλεί να τον εξε- ρευνήσουμε, ένα τεράστιο παζλ από το οποίο λείπουν πολλά κομμάτια που κάποιος πρέπει να τα συμπληρώσει - αφού ασφαλώς πρώτα αντιληφτεί και αποδεχτεί ότι λείπουν. Και πώς μπορούμε να το κάνουμε αυτό; Ο καθένας με το μέσον που διαθέτει. Εμείς για το σκοπό αυτό θελήσαμε να κάνουμε ένα έργο συλλογικό, πυρήνα του οποίου αποτελούν διάφορες θεματικές για τις οποίες οι γνώμες των επιστημόνων διίστανται, άρα υπάρχει ακόμη άγνοια γύρω από αυτές. Καθώς θα διαβάζετε τα κεφάλαια που ακολουθούν, θα δείτε ότι τα θέ­ ματα που πραγματεύεται το καθένα είναι λίγο πολύ γνωστά. Γ ια κάποια από αυτά μαθαίνουμε στο σχολείο, για άλλα κατά καιρούς έχει γίνει «ντόρος» στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, κάποια άλλα έχουν περάσει στο χρονο­ ντούλαπο και ποιος νοιάζεται να τα ανασύρει, τέλος ορισμένα κουβαλούν ένα «ζωντανό» ερωτηματικό μαζί με το όνομά τους. Εμείς προσπαθήσαμε να συλλέξουμε ορισμένους από αυτούς τους γρίφους -αφήνοντας παράλ­ ληλα πολλούς απ' έξω- και να σας τους παρουσιάσουμε. Στόχος του βιβλίου πέρα από τον προφανή, να πληροφορήσει δηλαδή τον αναγνώστη για ορισμένα από αυτά τα αινιγματικά ζητήματα, είναι στο τέ­ λος να ταράξει τη βεβαιότητα του αναγνώστη γύρω από ορισμένα ζητήματα και να τον κάνει να συνειδητοποιήσει όχι μόνο πόσο λίγα γνωρίζουμε από το παρελθόν, αλλά και από όσα έχουν έρθει στην επιφάνεια πόσο λίγα είναι αυτά για τα οποία μπορούμε να απαντήσουμε ανεπιφύλακτα. Το παρελθόν καλά «κρατεί» τα μυστικά του και προκαλεί, συνεχώς μας προκαλεί να ξε- περάσουμε τον εαυτό μας στην αναμέτρηση μαζί του. Μια αναμέτρηση που φυσικά δεν έχει άλλο νικητή πέρα από την αλήθεια (α+ λήθη= αυτό που δεν λησμονιέται) με μόνο μέσον την ανάκτηση της χαμένης μας μνήμης. Γιατί περί αυτού πρόκειται. Το παρελθόν μάς καλεί να το ξεπεράσουμε με το να το θυμηθούμε, καθώς αμέτρητες φορές η γνώση απλώς επαναλαμβάνεται, ενώ εμείς νομίζουμε κάθε φορά ότι είμαστε πρωτοπόροι. Δώρα Γιαννιού Μάιος 2004

Ν Ι Κ Ο Σ Τ Σ Ι Γ Α Ρ Ι Δ Α Σ

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ

ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ινδοευρωπαίοι:

Πραγματικότητα ή Μύθος;

Η Ευρώπη σαν έννοια πολιτιστική θεωρείται σήμερα τόσο δεδομένη και χρησιμοποιείται με τρόπο τόσο καταχρηστικό, ώστε δεν γίνεται πά­ ντα αντιληπτό πως η καταγωγή των λαών και του πολιτισμού τους κα­ λύπτεται ακόμα από πυκνό σκοτάδι. Το αίνιγμα πάντως δεν έχει στα­ ματήσει να προκαλεί ζωηρό ενδιαφέρον. Από το 19ο αιώνα, όταν κά­ ποιοι συνέλαβαν την έννοια των «Ινδοευρωπαίων» (ΙΕ), η έρευνα επι­ κεντρώθηκε στουςΈλληνες. Πρώτον διότι θεωρήθηκαν ο πρώτος ινδο- ευρωπαϊκός πολιτισμός σε ευρωπαϊκό έδαφος. Δεύτερον (εφόσον ο πρώτος λόγος ληφθεί ως ιστορικά ισχύων, και μέχρι πρόσφατα δεν εί­ χε αμφισβητηθεί) διότι οιΈλληνες έχουν να παρουσιάσουν το αρχαι­ ότερο σύστημα γραφής και καταγραφής πληροφοριών εθνολογικού και φυλετικού ενδιαφέροντος, με τη βοήθεια του οποίου ευελπιστούν οι ερευνητές να φωτιστούν σκοτεινά σημεία της ινδοευρωπαϊκής θεω­ ρίας. Και τρίτον διότι, ασχέτως της καταγωγής των Ελλήνων, ο πολιτι­ σμός τους θεωρείται βάση του πολιτισμού της μετέπειτα Ευρώπης και χαίρει τέτοιου θαυμασμού από γενεές επιστημόνων, ώστε το ερώτημα της προέλευσης και των αιτίων γένεσης και εξέλιξής του να συνεχίζει να απασχολεί.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Μπορεί κανείς να θέσει σειρά ερωτημάτων.Ήταν οιΈλληνες αυτόχθονες ή όχι; Πότε ήρθαν οιΈλληνες στη χώρα που πήρε το όνομά τους; Ποιοι ζού­ σαν εκεί πριν από αυτούς;Ήταν και αυτοί ΙΕ ή ανήκαν στη μυστηριώδη «με­ σογειακή ψυλή»; Υπήρξε μαζική μετανάστευση λαού ποιμενικού ή αιφνίδια ει­ σβολή πολεμικής φυλής; Σε ποιο βαθμό η γλώσσα και ο πολιπσμός ήταν των νεοφερμένων ή των προγενέστερων κατοίκων; Σε πολλά εξ αυτών η απάντη­ ση θεωρήθηκε συχνά αυτονόητη. Επειδή η ινδοευρωπαϊκή καταγωγή θεωρή­ θηκε αξίωμα και αποτέλεσε επί δεκαεπες τη βάση της έρευνας για το ζήτη­ μα, θα αρχίσουμε από εκεί να παρουσιάζουμε πς διάφορες απόψεις. Η ιστορία των ΙΕ «άρχισε» με την παρατήρηση του Σερ William Jones, στα τέλη του 18ου αιώνα, πως η Σανσκριτική, η Ελληνική, η Λατινική, η Κελτική και οι γερμανικές γλώσσες παρουσίαζαν ομοιότητες που εξηγούνταν με την υπόθεση της κοινής τους καταγωγής. Ο όρος Ινόοευρωπαίοι εμφανί­ στηκε το 1813, ενώ είκοσι χρόνια μετά ο Franz Βορρ δημοσίευσε μια Συ­ γκριτική Γραμματική, στην οποία συμπεριλάμβανε, εκτός των προαναφερ- θεισών γλωσσών, την Αρμενική, την Αβεσπκή και τις σλαβικές γλώσσες. Το ζήτημα των ΙΕ είναι πολύ μεγάλο για να παρουσιαστεί έστω και πε­ ριληπτικά εδώ. Αρκεί να ειπωθεί πως τελικά θεωρήθηκε δεδομένη η προέλευση των περισσότερων ευρωπαϊκών γλωσσών από τη «μητέρα» ιν- δοευρωπαϊκή, με έμμεσο αποτέλεσμα και λογική (για την εποχή) συνα­ γωγή πως επρόκειτο, πέραν της απλής ομογλωσσίας, και για μια ενιαία ινδοευρωπαϊκή φυλή, βιολογικό πρόγονο των σημερινών λευκών Ευρω­ παίων. Η καταγωγή της φυλής αυτής και τα αρχικά φυσικά της χαρακτη­ ριστικά παρέμειναν αντικείμενο διαφωνιών των επιστημόνων. Παραδό- ξως, ο καθένας ανακάλυπτε πως έμοιαζαν με τους δικούς του -αληθι­ νούς ή υποθετικούς- προγόνους. Η σύμπτωση της γέννησης της θεωρίας με την αποικιοκρατική περίοδο και την εποχή του εθνικισμού στην Ευ­ ρώπη δεν βοήθησε καθόλου την επιστήμη, αντίθετα ο φυλετικός παρά­ γοντας κατέληξε να θεωρείται ο βασικός ρυθμιστής της ανθρώπινης Ιστορίας. Βάσει λοιπόν αυτού του σχήματος, οι ΙΕ ήταν μια ανώτερη γε­ νετικά -α ν όχι και τεχνολογικά- φυλή, γλωσσολογικά ίχνη της οποίας μπορούσαν να εντοπιστούν από την Ευρώπη μέχρι την Ινδία. Έμενε να ανακαλυφθεί ο βιολογικός πρόγονος, η γεωγραφική προέλευση και ο βαθμός στον οποίο σε κάθε τόπο ανέπτυξαν οι ΙΕ τον πολιτισμό των εντο­ πίων πληθυσμών, για τους οποίους κανείς δεν αρνιόταν ότι προϋπήρχαν.

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Σήμερα, η ινδοευρωπαϊκή θεωρία έχει δεχθεί πολλά χτυπήματα και για κάθε νέο υπέρ της επιχείρημα πολλαπλά ενάντια γεννιούνται. Πλέον κανείς όεν ισχυρίζεται σοβαρά πως αποτελούσαν οι ΙΕ μια φυλή. Γίνε­ ται δεκτή μια προϋπάρχουσα ομογλωσσία για την οποία επιβιώνουν φα­ νερά γλωσσικά ίχνη, κυρίως στο συντακτικό και στη δομή και λιγότερο στο λεξιλόγιο. Εξακολουθεί να αποτελεί ερώτημα -που στο παρελθόν θε­ ωρούνταν απαντηθέν- η προέλευσή τους, η κοιτίδα τους, ακόμα και οι υποτιθέμενες κατακτητικές και «εκπολιτιστικές» τους διαδρομές.Έτσι, η ταύτιση των Ελλήνων με τους ΙΕ παραμένει σε δύο επίπεδα: στη γλωσ- σολογική συγγένεια και στα ίχνη της παράλληλης έλευσης των ΙΕ δυτικά προς την Ευρώπη και των Ελλήνων στον ελλαδικό χώρο. Το 1867 ολοκληρώθηκε η δημοσίευση της Ελληνικής Ιστορίας του Ernst Curtius, όπου οιΈλληνες, ως ΙΕ, ήταν πιο «ελεύθεροι» νοητικά σε σχέση με άλλες φυλές. Το έργο του είχε μεγάλη διάδοση στα γερμανικά και αγγλοσαξονικά πανεπιστήμια, ενώ δεκαετίες αργότερα ένας άλλος Γερμανός, ο Κ. J. Belloch, ενώ λάμβανε υπ' όψιν τις γεωγραφικές και κλιματολογικές συνθήκες μιας πλεονεκτικής τοποθεσίας όπως η Ελλά­ δα, τόνιζε πως από μόνες τους δεν αρκούσαν, εάν δεν προστίθετο σε αυ­ τές η ύπαρξη ενός λαού άριας φυλής. Κατά τη γνώμη του, ένας άλλος ιν- δοευρωπαϊκός λαός στην ίδια χώρα ίσως να επιτύγχανε την ίδια πολιτι­ στική εξέλιξη με τουςΈλληνες. Το 1909 ο φιλόλογος P. Kretschmer, αφού μελέτησε τις διαφορές των ελληνικών διαλέκτων, εντόπισε τρεις βασικές ομάδες, την ιωνική, την αχαϊκή και τη δωρική και παρατήρησε πως κατά τη διάρκεια της Εποχής της Χαλκοκρατίας (2900 με 1100 π.Χ.) πρέπει να είχαν λάβει χώρα τρεις αντίστοιχες εισβολές, εκ των οποίων την πρώτη τοποθε­ τούσε νωρίτερα από το 2000 π.Χ. και την τελευταία, την τότε ταυτιζόμε­ νη με την «Κάθοδο των Δωριέων», το 1200 π.Χ. Ό ντας βέβαιος για την τελευταία εισβολή (για την οποία πραγματικά είχαν ανακαλυφθεί στρώματα καταστροφής) και θεωρώντας πως οι διαφορές στις διαλέ­ κτους χρειάστηκαν κάποιους αιώνες για να διαμορφωθούν, είδε ως λογική τη χρονολόγηση του πρώτου κύματος περίπου οκτώ αιώνες πα­ λαιότερα του τελευταίου. Ο Belloch έφτασε στο συμπέρασμα πως η διασπορά των ΙΕ συνέβη γύρω στο 2500 π.Χ. Ο Ε. Meyer τοποθέτησε την πρώτη έλευση ΙΕ στην Ελλάδα πριν από το 2000 π.Χ. (όπως ο Kretschmer), εφόσον οι διαφορές

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ελληνικής και σανσκριτικής γλώσσας είχαν ήδη διαμορφωθεί, συμφω­ νώντας ουσιαστικά με τον Belloch. Παρατήρησε πως, αντίθετα με τους Ισραηλίτες, οιΈλληνες δεν είχαν μύθους αναφορικά με την είσοδό τους στη χώρα, ενώ η παράδοσή τους επικεντρωνόταν στα Ηρωικά Χρόνια. Ο δε Belloch έφτασε στο οξυδερκές συμπέρασμα πως οι διάλεκτοι της γλώσσας είχαν ήδη διαμορφωθεί στο τέλος της Εποχής της Χαλκοκρα- τίας και πως το φαινόμενο αυτό δεν μπορούσε παρά να έχει λάβει χώρα μέσα στην ίδια την Ελλάδα. Οι μετακινήσεις των ΙΕ έγιναν αντιληπτές ως μαζική μετανάστευση ποιμενικών λαών. Στη δεκαετία του 1910 ορίστηκε από Βρετανούς και Αμερικανούς αρχαιολόγους ως εποχή εισόδου στη χώρα ενός νέου λαού το 1900 π.Χ/Ηταν η εποχή όταν η πορεία και η εξέλιξη των φύλων της προϊστορικής Ελλάδας ερευνιόταν και καθοριζόταν βάσει των ευ­ ρημάτων της κεραμικής. Με κάθε τύπο αγγείου ταυτιζόταν μια περίο­ δος. Οι Wace και Blegen κατέληξαν πως η έλευση των πρώτων Ελλή­ νων από τη Μικρά Ασία (και μάλιστα με πιθανό πέρασμα από την Τροία) συνδεόταν άμεσα με τα αποκαλούμενα «μινυακά» αγγεία, τα οποία εμφανίστηκαν σε μια περίοδο γενικά ομοιομορφίας στην κερα­ μική (πλέον όμως οι αρχαιολόγοι θεωρούν ριψοκινδυνευμένο να αντι­ στοιχούν έναν τύπο αγγείου σε κάθε λαό, τα δε «μινυακά» αγγεία που ανακαλύφθηκαν αργότερα στη βόρεια Ελλάδα χρονολογήθηκαν πα­ λαιότερα των τρωικών). Ο φιλόλογος J. Β. Haley προσέθεσε μια ισχυρή επιπλέον ένδειξη, ταξινομώντας τα τοπωνύμια που θεωρούνταν προελ­ ληνικό (συχνά με κατάληξη -νθος, -νόος, -σσος), τα οποία εντοπίζο­ νταν, πλην του ελλαδικού χώρου, σε ολόκληρο το Αιγαίο και στη Μικρά Ασία. Έτσι, διαφαινόταν φανερά η αρχέγονη ύπαρξη ενός προελληνι- κού λαού με κοινή γλώσσα στις δύο πλευρές του Αιγαίου- τον οποίο οι Έλληνες κατέγραψαν αργότερα ως «Πελασγούς», «Λέλεγες», «Μι­ νύες»- ο οποίος ξαφνικά δέχθηκε νέα πολιτιστικά στοιχεία ινδοευρω- παϊκής προέλευσης. Φαινόταν λογικό συμπέρασμα η έλευση των Ελλή­ νων το 1900 π.Χ., δεδομένου ότι η εισβολή των Αρίων στην Ινδία χρο­ νολογούνταν τότε πριν από το 1500 π.Χ. -κάτι που πλέον αμφισβητείται- και από όλα αυτά συναγόταν η διάσπαση των ΙΕ το 2500 π.Χ. και η ακό­ λουθη περιπλάνηση των κλάδων των λαών αυτών από την Ινδία ως τα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ευρώπη. Αυτή η χρονολόγηση ήταν η πιο δημοφιλής. Όσον καιρό όμως δεν

Η ΚΑΤΑΓ2ΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ήταν γνωστό πως η Γ ραμμική Β' (χρονολογημένη στο 1450 π.Χ. περίπου) ήταν ελληνική, κάποιοι υποστήριζαν πως οιΈλληνες ήλθαν αργότερα, γύρω στο 1200 π.Χ., βασιζόμενοι στις ενδείξεις καταστροφής της εποχής αϋτής. Η άποψη δεν βρήκε απήχηση, διότι, εκτός του ότι η πλειονότητα των επιστημόνων δέχεται από καιρό πως η Γ ραμμική Β' είναι ελληνική, αφήνοντας έτσι χωρίς έρεισμα τη βάση της θεωρίας αυτής, αφενός το στρώμα καταστροφής του 1200 π.Χ. σε οικισμούς είναι πλέον δεκτό ότι οφείλεται στις ταραχές τις παλιότερα αποκαλούμενες «κάθοδο των Δω­ ριέων» (όποτε οιΈλληνες ήταν με βεβαιότητα ήδη στη χώρα), αφετέρου η μυθολογία των Ελλήνων είχε καταγράψει πολλά συμβάντα της περιό­ δου (μεταξύ άλλων τις πρώτες μετακινήσεις Ελλήνων προς τη Μικρά Ασία), χωρίς όμως να αναφέρεται πουθενά «έλευση» από αλλού ή εισ­ ροή νέων πληθυσμών στον καθαυτό ελλαδικό χώρο. Η θεωρία η οποία φάνηκε πιο ολοκληρωμένη, από την άποψη διασταύ­ ρωσης δεδομένων σε σχέση με μετακινήσεις ΙΕ στην Εγγύς και Μέση Ανατολή, είναι αυτή της έλευσης των Ελλήνων το 1600 π.Χ. Προτάθηκε πρώτα από τους Ο. Perrot, Χρ. Τσούντα και J. I. Manatt στα τέλη του 19ου αιώνα. Στα έργα του που δημοσιεύθηκαν το 1927 και το 1933 ο Μ. Nilson πρόβαλε δύο νέα και πρωτότυπα επιχειρήματα, πολύ χρήσιμα στους με­ τέπειτα ερευνητές: την αιφνίδια εμφάνιση στον ελλαδικό χώρο το 1600 π.Χ. αφενός του ήλεκτρου (ένδειξη ύπαρξης επαφών με χώρες του Βορ­ ρά) και αφετέρου του αλόγου, για το οποίο δεν υπήρχαν ενδείξεις προ­ γενέστερης παρουσίας του γενικά στη Μεσόγειο. Πιο πρόσφατα, τη δε­ καετία 1970, οι W. Wyatt και J. Muhly έφτασαν στο ίδιο συμπέρασμα βα­ σισμένοι στην ερμηνεία των ευρημάτων των Λακκοειδών Τάφων των Μυ­ κηνών. Παρά τις αντιρρήσεις που διατυπώθηκαν κατά καιρούς (περί μι- νωικής προέλευσης των κτερισμάτων και άρα προελληνικής καταγωγής των νεκρών βασιλέων), οι εκεί ενταφιασθέντες θεωρούνται Έλληνες. Ο Wyatt σημείωνε πως δεν υπήρχαν μαρτυρίες για ελληνική γλώσσα στην Ελλάδα πριν από το 1600 π.Χ. Ο Muhly τόνιζε πόσο πλούσιοι ήταν οι τά­ φοι αυτοί του 1600 π.Χ. σε σχέση με την προγενέστερη περίοδο. Οι ομοι­ ότητες με τους θησαυρούς των Κουργκάν («τύμβων») της Νότιας Ρωσίας, που θεωρούνται προγενέστεροι και ινδοευρωπαϊκοί, συνηγορούσαν υπέρ της από εκεί μετακίνησης ΙΕ προς τις ακτές του Αιγαίου. Πιο πρόσφατα, το 1988, ο R. Drews, βασιζόμενος στην αρχική ιδέα του Nilson σε σχέση

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ με την εμφάνιση του αλόγου, εντοπίζει ως κλειδί της έρευνας όχι το άλο­ γο αλλά το πολεμικό άρμα. Με αρκετά πειστικά επιχειρήματα οδηγεί στην ταύτιση του άρματος με τους ΙΕ, υπόθεση που αν είναι σωστή, οδηγεί στο συσχετισμό ΙΕ Ελλήνων και της μετακίνησης τοΰ 1600 π.Χ. Η κατάληξη των θεωριών περί απότομης εμφάνισης των Ελλήνων το 17ο π.Χ. αιώνα ανατρέπει τον τύπο της μαζικής μετανάστευσης ποιμένων και οδηγεί στην αποδοχή μιας εισβολής πολεμικής κοινωνίας που επι­ βλήθηκε στους προγενέστερους και, κατά τα φαινόμενα, πολυπληθέστε­ ρους κατοίκους. Η πιο πρόσφατη θεωρία (από τη δεκαετία του 1950) βασίζεται στα ίχνη της γενικευμένης καταστροφής που φαίνεται να έπληξε τον πολιτισμό της Μέσης Πρωτοελλαδικής Περιόδου το 2100 π.Χ., δεχόμενη και την ει­ σβολή του 1900 π.Χ. ως ένα δεύτερο κύμα. Ο Caskey μίλησε για ένα λαό «όμοιο» με τον ελληνικό, ακολουθούμενο από έναν δεύτερο, δύο αιώνες μετά, σαφώς ελληνικό αυτή τη φορά. Παρόμοια άποψη υιοθέτησε και ο Σακελαρίου. Είναι προφανές ότι η θεωρία της έλευσης το 2100 π.Χ. έχει το πλεονέκτημα να προσπαθεί να συνδυάσει τις πολλαπλές ενδείξεις καταστροφής, εισβολών και μεταναστεύσεων σε διαφορετικά χρονικά σημεία. Πλέον και αυτή δοκιμάζεται, εφόσον γίνεται αντιληπτό πως η κα­ ταστροφή του 2100 π.Χ. δεν ήταν τόσο ομοιόμορφη σε όλους τους οικι­ σμούς που διερευνήθηκαν όσο φάνηκε αρχικά. Αδιαμφισβήτητο γεγονός αποτελεί η κατοίκηση του ελλαδικού χώρου, από απομνημονεύτων χρόνων από τους πανταχού παρόντες στην ελληνι­ κή παράδοση Πελασγούς και Λέλεγες. Παρόντες, διότι με αυτούς ταυτί­ ζονται πολλοί από τους μυθικούς γενάρχες φυλών και διότι εμπλέκονται σχεδόν σε κάθε μύθο που προηγείται των μύθων των «Ηρώων». Γ ια τους πρώτους Ινδοευρωπάίστές ήταν αναντίρρητο πως επρόκειτο για προελ- ληνικούς λαούς, αλλά οι απόψεις για το ποιοι ήταν ακριβώς απέκλιναν σημαντικά. Ο Η. Kiepert μιλούσε το 1861 για Λέλεγες αυτόχθονες, συγγε­ νείς των Ιλλυριών. Ο Κ. W. Deimling ένα χρόνο μετά τους τοποθετούσε στη νοτιοδυτική Μικρά Ασία (όπως και οι ελληνικοί μύθοι). Την επόμενη χρονιά πάλι, ο G. F. Unger ερμήνευε την παράδοση ως μαρτυρία περί φοινικικής καταγωγής των προελληνικών φύλων, ενώ ο Curtius έβλεπε μια φάση «λελεγιακή» του πελασγικού-αιγιακού πολιτισμικού πλαισίου.

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Αίνιγμα αποτελεί το κατά πόσο οι Πελασγοί και οι Λέλεγες αυτοαποκα- λούνταν με τα εν λόγω εθνικά ονόματα. Ενώ κάποιοι θεωρούν ότι γλωσ- σολογικά 6εν είναι ελληνικά, άλλοι υποστηρίζουν πως τις ονομασίες έδωσαν αργότερα οιΈλληνες. Μία μέση άποψη στηρίζεται στον Απολ­ λόδωρο: οι λαοί έγιναν γνωστοί με τα ονόματα των μυθικών γεναρχών- βασιλέων Πελασγού και Λέλεγος. Οι Πελασγοί θεωρούνται (με γενικότητα και ασάφεια) λαός είτε αυ- τόχθων είτε ξένος που μετακινήθηκε στον ελλαδικό χώρο στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. Ανάλογα θολή είναι η γλωσσική και η φυλετική τους τα­ ξινόμηση: η συντριπτική πλειονότητα των επιστημόνων τούς κατατάσσει σε μια «μεσογειακή», «προελληνική», «προ-IE» γλωσσική και ίσως και φυλετική ομάδα -εφόσον τα πολλά τοπωνύμια και τα λίγα ονόματα δεν θεωρούνται ινδοευρωπαϊκής ρίζας-, άλλοτε όμως παρουσιάζονται ως «προελληνικός» αλλά ΙΕ πληθυσμός, γεγονός που εγείρει το ερώτημα τι συμβαίνει με τα υποτιθέμενα μη ινδοευρωπάίκά τους ονόματα... Οι κλα­ σικοί Έλληνες τους εντοπίζουν αρχικά στην ορεινή Θεσσαλία (γενικό­ τερα η Θεσσαλία φαίνεται να είναι το κλειδί στο μυστήριο της καταγω­ γής των Ελλήνων) και στην'Ηπειρο. Αργότερα στην Αρκαδία, στην Αργο­ λίδα, στην Αχάία, στη Σικυώνα, στη Φωκίδα, στη Φθιώτιδα, στην Εύβοια, στο Αιγαίο, στην Κρήτη, στη Μικρά Ασία. Οι Λέλεγες εμφανίζονται στην Ιλιάόα ως σύμμαχοι των Τρώων, χωρίς όμως να πληροφορούμαστε την κοιτίδα τους. Ο Αλκαίος συσχετίζει την Άντανδρο της Τρωάδας με τους Λέλεγες, αργότερα όμως ο Ηρόδοτος μιλάει για Πελασγούς. Τους Λέλεγες ανακαλύπτει κανείς στα Μέγαρα, στη Λακεδαίμονα, στην'Ηπειρο κοντά στους Μολοσσούς, στη Θεσσαλία (παράλληλα ή μετά τους Πελασγούς), στα Μέγαρα, στις Κυκλάδες, στη Μικρά Ασία, σε πολλά μέρη της σημερινής Στερεάς Ελλάδας, στη Λευ­ κάδα, στη Μεσσηνία. Αναφέρονται ως και τον 5ο π.Χ. αιώνα μεμονωμέ­ νες κοινότητες στην Κρηστωνία και στην Προποντίδα. Ο Φερεκύδης από τη Λέρο, που θεωρείται αξιόπιστος ιστορικός, τους περιγράφει να κατοι­ κούν την ακτή της Καρίας (νοτιοδυτικά μικρασιατικά παράλια) από την Έ φεσο ως τη Φώκαια, ενώ για τους Κάρες λέει πως ζούσαν νοτιότερα, προς τη Μίλητο, ξεχωρίζοντάς τους έτσι από τους Λέλεγες, κάτι που δεν έκαναν όλοι οιΈλληνες ιστορικοί. Συνολικά οι κλασικοίΈλληνες δεν είναι σαφείς ως προς τους προ­ γενέστερους Πελασγούς, Λέλεγες και άλλους λαούς που αναφέρονται

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ παράλληλα/ίσως όεν τους ενδιέφερε, διότι θεωρούσαν κάποια πράγμα­ τα δεδομένα. Αλλού εμφανίζονται ως πρόγονοι και αλλού ως πρώιμοι κάτοικοι της χώρας/Ισως να υπήρχαν εθνολογικές διαφορές ή ίσως να ήταν όλοι μέρος του ενιαίου πολιτισμού που γνωρίζουμε πλέον πως άν­ θισε στις δύο πλευρές του Αιγαίου. Οι ινδοευρωπαϊκές θεωρίες δεν θα εγκαταλειφθούν εύκολα. Πρώτον, διότι η βάση τους, η γλωσσολογική συγγένεια, δεν μπορεί να αμφισβη­ τηθεί εύκολα. Δεύτερον, οιΈλληνες -ΙΕ ή όχι- παραμένουν μοναδική περίπτωση λαού με τόσο πολλά στοιχεία διαθέσιμα προς διερεύνηση, με αποτέλεσμα οι ινδοευρωπάίστές να μην επιθυμούν να αποκόψουν τον παράγοντα «Ελληνες» από τη διαρκή τους αναζήτηση. Ταυτόχρονα, ως προς την καταγωγή των Ελλήνων ειδικά, οι ίδιες θε­ ωρίες ενέχουν σοβαρές αδυναμίες: αν οιΈλληνες είναι ΙΕ, δεν είναι μεν αυτόχθονες, κανείς όμως δεν είναι σε θέση να πει από πού ήλθαν, εφόσον το πρόβλημα ποιοι ΙΕ μετακινήθηκαν πού και πότε δεν φαίνεται να έχει λυθεί οριστικά. Επιπλέον, οιΈλληνες, ως ΙΕ, μπορούν να ερευνηθούν στη βάση του ότι η Γ ραμμική Β' είναι γλώσσα ελληνική. Οι πινακίδες της Γ ραμμικής Β' εμφανίζονται το 15ο π.Χ. αιώνα, χρονικό σημείο που αποτελεί την πιο πρώιμη γλωσσική εμφάνιση των Ελλήνων, έτσι ώστε η έλευσή τους στην περιοχή μοιραία να τοποθετείται λίγο νωρίτερα, συγκεκριμένα το πολύ έξι αιώνες πριν. Αυτό αποτελεί μεν μια ασφαλή ένδειξη ότι δεν ήλθαν αργότερα, δεν καλύπτει όμως την πιθανότητα να υπάρχει η γλώσσα πο- λύν καιρό πριν δημιουργηθεί το ανάλογο σύστημα γραπτής έκφρασης. Στην περίπτωσή μας, η εμφάνιση της Γ ραμμικής Β' ταυτίζεται με την άφι­ ξη ενός νέου λαού, ενώ θα μπορούσε να είναι απλώς μια εξέλιξη. Τα στρώματα καταστροφής, βάσει των οποίων έγινε προσπάθεια εντο­ πισμού και χρονολόγησης εισβολών, ποικίλλουν πολύ περισσότερο από ό,τι φαινόταν αρχικά, οι μετακινήσεις φαίνεται να ήταν διαρκείς από και προς τον ελλαδικό χώρο και η πιο πρόσφατη (και μάλλον πιο ψύχραιμη) ερμη­ νεία έχει να κάνει με την απλή -και άρα μεγάλη πιθανότητα- πολεμικών συγκρούσεων μέσα στη χώρα. Η δε σχετικά δημοφιλής πριν από κάποια χρόνια άποψη περί μετακίνησης από την Ανατολία δεν επιβεβαιώθηκε. Τέλος, δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός πως οιΈ λληνες στους μύθους τους δεν διατήρησαν καμία ανάμνηση εισόδου στη χώρα

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ που κατοίκησαν, είτε μετανάστευσης είτε εισβολής. Όσοι ισχυρίζονται πως η παράδοση δεν είναι ασφαλής ένδειξη για ιστορικά γεγονότα έχουν μεν δίκιο, δεν υπήρξε όμως ερευνητής που να μη χρησιμοποίησε τους μύθους έστω και ως συμπληρωματική μέθοδο εξαγωγής συμπερα­ σμάτων - συμπεριλαμβανομένων αυτών που εκφράζουν αμφιβολίες. Χωρίς να προστεθεί πως οι παραδόσεις των Ελλήνων διέσωσαν γεγονό­ τα τα οποία επαλήθευσε η αρχαιολογική έρευνα. Οι θεωρίες περί αυτοχθονίας έχουν επίσης τα ελαττώματά τους. Παρα­ βλέπουν τις ενδείξεις ομογλωσσίας σε λαούς τόσο απομακρυσμένους όσο η Ιρλανδία από την Ινδία. Βασίζονται στα κοινά σημεία της θρησκεί­ ας των Πελασγών με αυτή των κλασικών Ελλήνων, ενώ τέτοια υπάρχουν και μεταξύ Ελλήνων και πολλών ινδοευρωπαϊκών λαών. Ταυτόχρονα, δεν έχει διασαφηνιστεί η σχέση πολυθεϊστικών και πατριαρχικών θρη­ σκευτικών συστημάτων που χαρακτήριζαν τους ΙΕ με τη μητριαρχική θρησκεία, η οποία ήταν ίσως γενικευμένη στο χώρο σε αρχαιότερη επο­ χή. Οι κλασικοίΈλληνες έχουν σε κάποια σημεία θολή ανάμνηση του πα­ ρελθόντος τους, συγκεκριμένα διατηρούν συγκρουόμενες παραδόσεις σε σχέση με την ταυτότητα κάποιων λαών όπως οι Πελασγοί, με συνέπεια τις διαφοροποιημένες επιστημονικές ερμηνείες. Λίγα μπορεί κανείς να θεωρήσει ως βεβαιότητα, και πάντα βάσει της προόδου των ανασκαφών σε συνδυασμό με τα γλωσσολογικά δεδομένα. Δεν υπάρχει ενιαία κάλυψη του ελλαδικού χώρου από νέους πληθυ­ σμούς, ούτε ομοιόμορφη εικόνα καταστροφής. Τέτοια φαινόμενα, όπου εντοπίζονται, θεωρούνται πλέον τοπικά. Υπάρχει τουλάχιστον από την 3η π.Χ. χιλιετία μια ομοιόμορφη πολιτιστική βάση με διαφοροποιημένη κα­ τά τόπους πρόοδο. Μεταξύ 2100 και 1900 και στη συνέχεια μεταξύ 1700 και 1600 π.Χ. έγιναν μετακινήσεις ή πολεμικές συγκρούσεις και επιδρο­ μές, με συνέπεια την καταστροφή αρκετών τοποθεσιών. Την ίδια σε γε­ νικά πλαίσια περίοδο τα εδάφη γύρω από το Αιγαίο αλλά και προς την Ανατολική Μεσόγειο φιλοξενούν πληθυσμούς με σημαντικές μεταξύ τους πολιτιστικές ομοιότητες και αλληλεπιδράσεις, σε σημείο που να διαφαίνεται πολιτισμός ενιαίος. Το 1450 π.Χ. κάποιοι μιλούσαν Ελληνι­ κά, ενώ είναι πλέον αποδεκτό πως η διαφοροποίηση των ελληνικών δια­ λέκτων έλαβε χώρα μέσα στα ελληνικά γεωγραφικά πλαίσια και ολο­ κληρώθηκε πιθανότατα μεταξύ 14ου και 11 ου αιώνα π.Χ. Οι πληθυσμοί οι

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ οποίοι με βεβαιότητα μιλούσαν τη γλώσσα αυτή φαίνεται ότι είχαν δια­ φορετικές αφετηρίες μέσα στον ελλαδικό χώρο. Όντας πολιτιστικά πολύ κοντά ο ένας στον άλλον, δεν ήταν πολιτικά ενωμένοι, και υπάρχουν ίχνη των μετακινήσεών τους μέσα στον ελλαδικό χώρο τουλάχιστον από το

1 9

ο αιώνα. Μετά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι παλαιές θεωρίες, μοιραία θα εμφανιστούν και νέες. Αρχαιολόγοι και γλωσσολόγοι φαίνεται να εξετά­ ζουν πλέον το ζήτημα με πιο ριζοσπαστική διάθεση, και αναμένονται με ενδιαφέρον κάποια τολμηρά βήματα στο χώρο της παλαιάς αναζήτησης για τουςΈλληνες. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ • Drews R., ΗΈλευοτ\ των Ελλήνων, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1997 • Hopper R. J., Οι Πρώτοι'Ελληνες, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1989 • Burkert W., Creek Religion, Cambridge, Mass., 1985

• Kerenyi Κ., Cods of the Greeks, New York, 1988; repr. of 1951 ed. • Silver M., The Commodity Composition of Trade in the Argonaut

Myth, in Ancient Economy in Mythology, Savage, Maryland, 1991

• Wace, A. J. B. and Thompson M. S. Prehistoric Thessaly, New York, 1976; repr. of 1912 ed.

• Wertime T. A. and Muhly J. D., ed. The Coming of the Age of Iron, New Haven, 1980

Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ Ζ. Κ Ω Ν Σ Τ Α Σ

ΤΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ

ΤΟΝ ΚΡΗΤΩΝ

Η Αρχαία Κρήτη Χάθηκε

Αφήνοντας πίσω της Μυστήρια

Ο πρώτος ευρωπαϊκός πολιτισμός ξεκίνησε στην Κρήτη. Σε μια εποχή κατά την οποία σε άλλα μέρη του κόσμου οι άνθρωποι ζούσαν δύσκολα, κάτω από καταπίεση των αρχόντων τους, το φόβο για τους εχθρούς τους και το δέος για τους θεούς τους, στην Κρήτη ζούσαν σχεδόν όπως εμείς: σύγχρονα. Είχαν τρεχούμενο νερό σε σπίτια, θέρμανση και πραγματικές τουαλέτες και μπάνια, εμπόριο και επιχειρήσεις, διασκέδαση, θαλάσ­ σιες δραστηριότητες, αθλητισμό, μόδα, ισοτιμία ανδρών και γυναικών, παιχνίδια (ακόμα και επιτραπέζια), νόμους, τυπογραφία, τεχνολογία και τεχνολογική και επιστημονική έρευνα. Δεν φοβούνταν ούτε τους άρχο- ντές τους ούτε τους εχθρούς τους.Ίσως να φοβούνταν λιγάκι τους θε­ ούς, αλλά δεν το κάνανε θέμα. Τους λάτρευαν ήσυχα και προσωπικά σε απομονωμένες σπηλιές και μικρά ναΐδρια. Ήταν η εποχή του Μίνωα: του Ευτυχισμένου. Πραγματικά, η έννοια της λέξης μίνως φαίνεται πως σημαίνει τον «μακάριο», τον ευτυχισμένο και ανέμελο. Ο θρύλος του Μίνωα έφτασε ως εμάς μέσα από την αρχαιότητα και

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ μας τον παρουσιάζει ως άνθρωπο, βασιλιά της Κρήτης στα χρόνια που η Κρήτη ήταν το κέντρο του κόσμου. Έπειτα ο κόσμος αυτός χάθηκε. Δεν ξεχάστηκε. Ο πολιτισμός του Μί- νωα ενώθηκε με το μύθο και διατηρήθηκε ως ανάμνηση μιας σχεδόν ιδα­ νικής εποχής.Έτσι, ενωμένος με το μύθο, έφτασε μέχρι το

19

ο αιώνα. Μέχρι τότε οι άνθρωποι άκουγαν τη σχετική μυθολογία και αναρωτιό­ νταν, καθώς δεν ήξεραν αν όλα αυτά είχαν γίνει ή όχι. Το 19ο αιώνα κάτι άλλαξε. Οι άνθρωποι είχαν πια μάθει αρκετά για να αρχίσουν να αμφισβητούν, αλλά όχι αρκετά για να γνωρίζουν. Στον Μίνωα, όπως και σε ένα σωρό άλλους απόηχους από το μακρινό πα­ ρελθόν, τοποθετήθηκε η ταμπέλα «μύθος» -εννοώντας παραμύθι- και οι σχετικές διηγήσεις θεωρήθηκαν αμφίβολες. Μέχρι που μια μέρα γύρω στο 1878 -επ ί τουρκοκρατίας ακόμα- ένας Κρητικός με το πολύ ταιριαστό όνομα Μίνως Καλοκαιρινός ανακάλυψε τα ερείπια της Κνωσού και άρχισε να φέρνει στο φως το χαμένο, αλλά καθόλου ψεύτικο, κόσμο του Μίνωα. Ακολούθησαν περισσότερα από εκατό χρόνια ανακαλύψεων και ού­ τε μια από αυτές δεν ξεδιάλυνε το «μύθο». Αντίθετα η καθεμία τον έκα­ νε πιο περίπλοκο. Οι διηγήσεις των αρχαίων επιβεβαιώνονταν, αλλά την ίδια στιγμή άρχιζαν και οι προβληματισμοί: Πώς έγιναν όλα αυτά μια εποχή που θεωρούμε «προϊστορική»; Οι ανακαλύψεις του Μίνωα Καλοκαιρινού, του Έβανς και των υπόλοιπων αρχαιολόγων που τους ακολούθησαν έφεραν στο φως αποδείξεις για την ύπαρξη εκείνου του πολιτισμού αλλά όχι εξηγήσεις του μυστηρίου που τον περιβάλλει. Όσο οι διάφοροι «μύθοι» για τη Μινωική Κρήτη επαληθεύονταν τόσο πολλαπλασιάζονταν τα ερωτημαπκά για εκείνους που δεν είχαν ακό­ μα επιβεβαιωθεί: «Αν κάποιοι ήταν αλήθεια, γιατί όχι και οι υπόλοιποι;» Έτσι, λοιπόν, υπήρχε μύθος για ένα σπουδαίο ηγέτη, και πράγματι βρέ­ θηκαν περισσότερα από ένα ανάκτορα αντάξια όχι ενός αλλά πολλών τέ­ τοιων ηγετών. Υπήρχε μύθος για λαβύρινθο, και στο μεγαλύτερο ανάκτορο που βρέ­ θηκε -των 20.000 τετραγωνικών μέτρων και των

1.500

δωματίων- θα μπο­ ρούσε να χαθεί κανείς μια χαρά, όπως σε ένα λαβύρινθο. Υπήρχε μύθος για «Μινώταυρο». Τέτοιο τέρας δεν βρέθηκε, βρέθηκαν

ΤΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ TQN KPHTSN όμως αρκετά στοιχεία για ταύρους και σύμβολα ταύρων, ώστε να ξέρου­ με πως πράγματι υπήρχε κάποια σχέση μεταξύ Μίνωα και ταύρων. Υπήρχε μύθος για Κρητική θαλασσοκρατορία, και επιβεβαιώθηκε. Υπήρχε μύθος για μια ανοχύρωτη Κρήτη που όεν φοβόταν κανέναν εχθρό, κι ας μην είχε στρατό. Και αυτό επιβεβαιώθηκε. Όμως, πώς επιβίωσε το εν λόγω κράτος εκείνα τα χρόνια χωρίς στρα­ τό, τείχη και οχυρωματικά έργα; Ο μύθος λέει ότι υπήρχε ένα χάλκινο ρομπότ, ο Τάλως, που φύλαγε την Κρήτη από τους εχθρούς όιατρέχοντας τρεις φορές τη μέρα τα πα­ ράλιά της. Κανονικές οκτάωρες βάρόιες, όηλαόή. Αλλά... ρομποτική πριν από τόσες χιλιάδες χρόνια; Αδύνατον. Από την άλλη, η Κρήτη πραγ­ ματικά δεν είχε τείχη και στρατό. Ο Μύθος της Κρήτης του Μίνωα έγινε πραγματικότητα αφήνοντας ανα­ πάντητα ερωτηματικά: Ποιοι ήταν τέλος πάντων στην πραγματικότητα οι Κρήτες της Μινωι- κής εποχής; Τι απέγιναν; Πώς έφτασαν στα τεχνικά επιτεύγματά τους; Ποιος ήταν ο σπουδαίος μηχανικός Δαίδαλος που, αφού βοήθησε με τις εφευρέσεις του τον Μίνωα, «πέταξε» στην κυριολεξία από το νησί με φτερά; Υπήρξε άραγε ποτέ; Τελικά πώς έσβησε η Μινωική δύναμη; Γιατί σε πολλά ανάκτορα που βρέθηκαν καμένα και εγκαταλειμμένα από την εποχή που σημαδεύει το τέλος του Μινωικού πολιτισμού δεν ανακαλύφθηκαν ανθρώπινα απομει- νάρια, καθώς οι άνθρωποι που ζούσαν εκεί είχαν προλάβει να φύγουν πριν από την καταστροφή. Η Κρήτη είναι νησί, και όποιοι λαοί την κατοικούσαν ήρθαν από κάπου αλλού. Από την αρχαιότητα ακόμα υπήρχαν διάφοροι λαοί στην Κρήτη που μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες. Ο Όμηρος στην Οδύσσεια μιλά για πέντε λαούς: Αχαιούς, Ετεοκρή- τες, Κυδωνιείς, Δωριείς και Πελασγούς. Οι Ετεοκρήτες ήταν μάλλον οι παλαιότεροι κάτοικοι της Κρήτης/Εφτασαν εκεί κατά τη μακρινή Προϊ­ στορία, με τα πόδια, όταν το Αιγαίο ήταν ακόμα στεριά με πεδιάδες/Ηταν οι αυτόχθονες «Αβορίγινες». Υπήρχαν ακόμη Ετεοκρήτες στα χρόνια της

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ιστορικής αρχαιότητας. Κάποιοι που τους αποκαλούσαν Ετεοκρήτες, σε κάθε περίπτωση και δεν μιλούσαν Ελληνικά.Έπειτα ήρθαν οι Κυόωνιείς -ίσως Ασιάτες έποικοι- που όεν παρουσιάζονται σημαντικοί. Τέλος, οι Πελασγοί, οι πρώτοι «Ελληνες» της Κρήτης, και ακολούθησαν οι υπόλοι­ ποι, Αχαιοί και Δωριείς. Οι Πελασγοί ήταν οι πρώτοι «πολιτισμένοι» και ήταν εκείνοι που, σύμφωνα με τις περισσότερες ενδείξεις, είναι υπεύ­ θυνοι για τον πολιτισμό που σήμερα ονομάζουμε «Μινωικό».Ήταν λευ­ κοί, αλλά ηλιοκαμένοι και μαυρομάλληδες. Το νησί ονομάστηκε Κρήτη πιθανότατα από το κριθάρι που καλλιερ­ γούσαν εκεί. Το «κρι» του Ομήρου/Αλλοι λαοί γύρω από την Κρήτη, στην Αίγυπτο και στη Συρία, την αποκαλούσαν «Κεφτιού», «Κεφταρά», «Κα- φθώρ» και τον κυρίαρχο λαό της Κρήτης «Πελεσχέθ της Καφθώρ» - Πε­ λασγούς της Κρήτης. Οι θρησκείες της Κρήτης εκείνης της εποχής -της θαλασσοκρατο- ρ ία ς - κατά αινιγματικό τρόπο δεν περιλαμβάνουν θαλάσσιες θεότητες αλλά βουνίσιες.Ίσως αυτό δείχνει και τη στεριανή καταγωγή των Πε­ λασγών. Για την υψηλή τεχνολογία στην Κρήτη οι αρχαίες διηγήσεις δείχνουν προς τον Δαίδαλο. Υπάρχει η υπόνοια ότι το όνομα Δαίδαλος ήταν κά­ τι σαν γενικό όνομα-τίτλος που σήμαινε τον «Μηχανικό». Παρόμοια θε­ ωρία υπάρχει και για τον Μίνωα. Σύμφωνα με αυτήν, Μίνως (τρισευτυ­ χισμένος) ήταν τίτλος που αποδιδόταν στον εκάστοτε βασιλιά της Κρή­ της, όπως Φαραώ αποκαλούσαν κάθε βασιλιά στην Αίγυπτο. Σύμφωνα με αυτές τις θεωρίες, ο κάθε «Μίνωας» της Κρήτης είχε στη διάθεσή του κάποιον που αποκαλούσαν «Δαίδαλο», ο οποίος ήταν ο επιστημονικός τους σύμβουλος, σχεδιαστής και αρχιμηχανικός. Μ έ­ σα στους αιώνες πολλοί τέτοιοι «Μίνωες» είχαν πολλούς «Δαίδα­ λους», και το αποτέλεσμα ήταν τα τεχνικά επιτεύγματα που έχουν απο- καλυφθεί: τουαλέτες με καζανάκι, μπανιέρες, ζεστό νερό για μπάνιο και θέρμανση, γραφή (εικονογλυφική και Γραμμική Α'), τυπογραφία (Δίσκος Φαιστού) και επιτραπέζια παιχνίδια, όπως οι «λαβύρινθοι» και το «σκάκι» της Κνωσού (που παιζόταν μάλλον όπως το τάβλι ή το «φιδάκι»). Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τον «Κάδμο» ως τον εφευρέτη των

ΤΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΩΝ KPHTQN γραμμάτων. Όποιος κι αν ήταν αυτός, ο μύθος λέει (σε ορισμένες εκδοχές του) ότι η κόρη του, η Ευρώπη, είχε ανάμεσα στους γιους της και τον Μίνωα. Ξαψνικά γίνεται φανερό ότι οι αρχαίες διηγήσεις κάτι προσπαθούν να μας πουν. Η σχέση των Κρητών με τη γραφή και το αλφάβητο είναι άγνωστη ακόμα στις λεπτομέρειές της, αλλά μπορεί να ανασυσταθεί κάπως. Οι Κρήτες πήραν την παλιά ευρωπαϊκή Γραμμική γραφή που υπήρχε πριν από τη Μινωική εποχή και είχε μια άτακτη μορφή και τη μεταμόρφωσαν σε πραγματικό σύστημα γραφής. Έ να από τα αινίγματα των γραφών της Κρήτης, όπως είναι η Γ ραμμική Α' και Β', είναι ότι όλα αφορούν λογιστικά κείμενα. Καταλόγους προϊό­ ντων, καταγραφές αποθήκης κτλ. Τίποτα το λογοτεχνικό. Κανένα ποίημα, καμιά άμεση σκέψη των γραφέων. Αυτό είναι από μόνο του πολύ αινιγ­ ματικό. Οι Ομηρικές διηγήσεις μιλούν για την ύπαρξη υψηλά καλλιτεχνι­ κού πολιτισμού στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο. Οι τοιχογραφίες στο Αι­ γαίο του Μινωικού και του Μυκηναϊκού κόσμου επιβεβαιώνουν τον Όμη­ ρο. Ξέρουμε ότι είχαν λογοτεχνία, ποίηση, θρησκευτική ζωή και προσευ­ χές, που θα έπρεπε λογικά να θέλουν να καταγράψουν. Κι όμως, τίποτα. Δεν κατέγραφαν τα τραγούδια τους; Τα έγραφαν μόνο σε πρόχειρα υλι­ κά που χάνονταν; Μοιάζει δευτερεύον, αλλά στην πραγματικότητα είναι πολύ σημαντικό. Οι γραφές που βρέθηκαν δεν περιέχουν ούτε μια γραμ- μούλα με κάποια σκέψη, ένα ποίημα, ένα τραγούδι ή μια προσευχή. Το πιο «λογοτεχνικό» πράγμα που περιέχουν είναι ονόματα! Έτσι την πραγ­ ματική Ιστορία της Κρήτης και του Μίνωα, όπως θα μπορούσαν να τη διη­ γηθούν μονάχα οι ίδιοι, δεν την ξέρουμε και δεν θα τη μάθουμε ποτέ αν δεν ανακαλυφθεί κάποιο συνταρακτικά αποκαλυπτικό κείμενο. Οι Κρήτες ήταν οι πρώτοι που για την άμυνά τους χρησιμοποίησαν τα λε­ γόμενα «ξύλινα τείχη» - τα πλοία. Αυτά τους εξασφάλισαν την ειρήνη από εξωτερικούς εχθρούς και την ευημερία. Τα υπόλοιπα θαύματα της Μινω- ικής Κρήτης -ο αθλητισμός, η μόδα, η λεπτή όΐΟΚΟψ]0^ και Π ανέ^ελΠ «μακάρια» (δηλαδή «μινωική») ζωή-ήταν αποτέλεσμα αυτής της Η θέση ισοτιμίας μεταξύ ανδρών και γυναικών φαίνεται πως ήταν και αυτή συνέπεια της ειρήνης και της τεχνολογίας. Το όνομα του Μίνωα είναι συνδεδεμένο με την πρώτη αναφορά σε αντισύλληψη με προφυ- λακτικό. Οι γυναίκες της Κρήτης, αν χάρη στην αντισύλληψη δεν ήταν