გრამატიკა

ქართული ენის გრამატიკის ძირითადი საკითხები ფონეტიკა ფონეტიკა არის მეცნიერება, რომელიც შეისწავლის ენის ბგერით (ფონემურ) აგებულებას. გრამატიკა სწავლობს ენის სიტყვა-ფორმათა წარმოებას და შედგება ორი ძირითადი ნაწილისგან:მორფოლოგია და სინტაქსი. მორფოლოგია შეისწავლის სიტყვათა ლექსიკურ-გრამატიკულ ჯგუფებს და მათი ფორმაცვალების წესებს. სინტაქსი არის გრამატიკის ნაწილი, რომელიც შეისწავლის წინადადების ტიპებს და სიტყვათა შეკავშირების წესებს წინადადებაში. ორთოგრაფია ორთოგრაფია, ანუ მართლწერა არის სალიტერატურო ენის გრამატიკული სისტემის პრაგმატული ნაწ ილი, რომელიც სავალდებულო წერილობითი ნორმების დამკვიდრებას ემსახურება. ტერმინი მართლწერა აგებულებითზუსტი შესატყვისია ბერძნული წარმომავლობის სა ერთაშორისო სიტყვის _ ო რ თ ო გ რ ა ფ ი ი ს ა (ortos_ სწორი, მართებული და grápõ _ ვწერ). ორთოგრაფია მწიგნობრული ენის პრობლემაა. უკვე ითქვა, რომ როგორც კი იქმნება პირველი მწიგნობრულიძეგლი, ჩნდება ნ ო რ მ ა ტ ი უ ლ ი ნ ე ბ ა და, ამდენადვე, ჩნდე ბა ორთოგრაფიული პრობლემა. მეტიც შეიძლებაითქვას: დამწერლობის (ანბანის) შე ქმნა თავისთავად უკვე არის მთავარი ორთოგრაფიული გადაწყვეტილება,ვინაიდან პ ირველ რიგში ის ადგენს ენის ფონეტიკისა და მის ამსახველ გრაფიკულ ნიშანთა (ას ოთა)ურთიერთშესაბამისობის წესებს. ამ ურთიერთშესაბამისობის «ობიექტურობაზე» მნიშვნელოვანწილად არისდამოკიდებული მწიგნობრული სალიტერატურო ენის მთე ლი შემდგომი ისტორიული განვითარების ბედი.როგორც ითქვა, ქართული სალიტერ ატურო ენის შედარებითი სტაბილურობა ისტორიულ ცვალებადობათათვალსაზრისით ქართული ანბანის ფონეტიკური შესაბამისობის ბუნებასაც შეიძლება მივაწეროთ. საზოგადოდ, ორთოგრაფია ხელმძღვანელობს სამი ძირითადი პრინციპით: ფ ო ნ ე ტ ი კ უ რ ი თ ,მ ო რ ფ ო ლ ო გ ი უ რ ი თ და ი ს ტ ო რ ი უ ლ ი თ . ნებისმიერი ენის სტრუქტურ ა და განვითარება აუცილებელს ხდისთითოეული მათგანის გამოყენებას კონკრეტულ ი ორთოგრაფიული საკითხების გადაწყვეტის დროს, თუმცაყოველი ენის მწიგნობრუ ლი ტრადიცია რომელიმე ერთ მათგანს აძლევს უპირატესობას. მოკლედ დავახასიათოთ თითოეული ეს პრინციპი: 1. ფ ო ნ ე ტ ი კ უ რ ი

პრინციპი ასეთია: როგორც გამოითქმის (ისმის), ისე იწერება.

მაგალითად, ასე იწერება: სახლი, პირადი, სხვლა, კვრა, ჭიშკარი, ცამეტი, ჩვიდმეტი... ქართულში ეს პრინციპი წამყვანია, რასაც განამტკიცებს ისიც, რომ მას ორთოეპიული უკუმოქმედების ძალაც აქვს: დაწერილი სიტყვა ბგერითი სისრულით უნდა გამოითქვას.

2. მ ო რ ფ ო ლ ო გ ი უ რ ი პრინციპი მოითხოვს, რომ სიტყვის (ფორმის) დაწერილობა ასახავდეს მისმორფოლოგიურ აგებულებას. ეს პრინციპი დამატებით შეზღუდვებს გვ თავაზობს ფონეტიკური პრინციპისგატარების დროს, აუცილებელ შემთხვევაში ავსებს ამ უკანასკნელს: იქ, სადაც ფონეტიკური ცვლილებები«აზარალებს» სიტყვის მორფო ლოგიურ სტრუქტურას, ორთოგრაფია უპირატესობას ანიჭებს მორფოლოგიურსისრუ ლეს. ქართულში, როგორც რთული მორფოლოგიური სტრუქტურის ენაში, ამ პრინციპს აგრ ეთვე ერთ-ერთი ძირითადიადგილი უჭირავს. მაგალითად: ზმნის პირველი პირის ნიშ ანი ვ უ და ო ხმოვნების წინ თითქმის არასოდეს არგამოითქმის (არ ისმის), მაგრამ მ ისი დაწერა სავალდებულოა: ვ-უყურებ, ვ-უწყი, ვ-ოცნებობ და მისთ. აქ რომფონეტიკ ური პრინციპი გატარებულიყო, პირველი და მეორე პირის ფორმები ერთმანეთს დაემ თხვეოდა:

მე/შენ უყურებ

მე/შენ ოცნებობ და მისთ.

ასეთივეა: შეურაცხოფა (ფონეტ.: შეურაცყოფა, შეურაწყოფა), გვერდზე (ფონეტ. გვე რძე) და სხვანი. 3. ი ს ტ ო რ ი უ ლ ი პრინციპი ანგარიშს უწევს და მისდევს იმ დაწერილობას, რომელი ც ტრადიციადჩამოყალიბებულა დროთა განმავლობაში, მიუხედავად იმისა, რომ შეიძ ლება ის არ ეთანხმებოდეს მეორეპრინციპს. ეს პრინციპი, მართებულ მწიგნობრულ ტ რადიციათა გვერდით, ითვალისწინებს იმგვარ შემთხვევებს,რომელსაც ზემოთ «სოცი ალური სანქციის» სახელით მოვიხსენიებდით და რომელიც გულისხმობს ენაშიმომხდ არი, თუნდაც გაუმართლებელი, ცვლილებების დაკანონებას მაშინ, როცა მათი გასწ ორების მცდელობაშედეგს აღარ მოგვცემს. ამით ეს პრინციპი ერთგვარად ავსებს პი რველ პრინციპს. ამის მაგალითებია: ცამეტი,ჭიშკარი, დაღმართი (უნდა ყოფილიყო დამართი), დიახ (უფრო მართებულია დიაღ, ვინაიდან მომდინარეობსგამონათქვამი დან _ «დია ღმერთო!») და სხვ. ორთოგრაფია ეფუძნება შესაბამისი ენის მ ო რ ფ ო ლ ო გ ი ა ს , უფრო სწორად _ მ ო რ ფ ო ნ ო ლ ო გ ი ა ს .მორფოლოგია, როგორც ვიცით, გრამატიკის ის ნაწილია, რომელ იც სიტყვის ფორმას შეისწავლის მისი აგებულებისთვალსაზრისით: რა არის ამოსავა ლი (ძირი) და რა მაწარმოებლები (თავსართ-ბოლოსართები) დაერთვის მასრომელი მე კონკრეტული ფორმის მისაღებად. მორფონოლოგია კი იმ ფონეტიკურ ცვლილება თა ტენდენციებსგულისხმობს, რომლებიც თავს იჩენს სიტყვის მორფოლოგიური გაფ ორმების, ანუ თავსართ-ბოლოსართებისდართვის დროს (მაგალითად: მიცემითი ბრუ ნვის ფორმას კედელ-ს დაერთო თანდებული -თან, რის გამოც თავიმოიყარა ლსთ თა ნხმოვანთმიმდევრობამ და მოხდა მისი ფონეტიკური გამარტივება: კედელ(ს)თან; ან და: ეზოსიტყვას დაერთო მე-ე თავსართ-ბოლოსართი და გაჩნდა ხმოვანთგამყარი ვ: მე-ეზო-ვ-ე და მისთ.). ამგვარად, ორთოგრაფიული პრობლემები უპირატესად ენის მორფოლოგიას უკავში რდება, ოღონდაცფონეტიკასთან მისი შეხვედრის, მათი ურთიერგადაკვეთის საზღვა რზე მდებარეობს. ამიტომაც თითოეულიამგვარი საკითხის გადაწყვეტისას ორივე მათ განის გათვალისწინებაა აუცილებელი; ამიტომვე იყო წამოწეულითითოეულის მნიშვნ ელობა ნორმირების შესაბამისი პრინციპების განსაზღვრისას. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ორთოგრაფიული ინსტრუქცია, წესისამებრ, სისტემურ ი მონაცემია და ან ენისაგებულების ღრმა ცოდნას ეფუძნება, ანდა პრაქტიკულ დამახ სოვრებას (განსაკუთრებით მაშინ, თუ ნორმა რაიმესისტემურ გამონაკლისს წარმოად გენს). ორივე შემთხვევა საკმარის წ ი გ ნ ი ე რ კ უ ლ ტ უ რ ა ს გულისხმობს.

ორთოეპია

ორთოეპია ბერძნული სიტყვაა და მართლმეტყველებას გულისხმობს. არსებობს მეტყველების გამოვლენის ორი ფორმა _ ზეპირი და წერილობითი. სალიტერატურო ენის დონეზე ორივე მათგანი ნორმატიული ხასიათისაა; ორივეს ნორმატიულობის საკუთარი კრიტერიუმი აქვს. ზეპირმეტყველების კანონებს განსაზღვრავს ორთოეპია, ხოლო წერითი მეტყველებისას _ ორთოგრაფია. ამდენად, მათ შორის, როგორც შესაბამის სფეროებს შორის, განუყოფელი ერთობაა. ქართულისათვის, როგორც ცნობილია, ტრადიციულად დამახასიათებელია ზეპირი და წერითი მეტყველების ტრადიციული სიახლოვე, ისტორიული განვითარების პროცესში მწიგნობრული (წერილობითი) ენის ნაკლები დაშორება ზეპირმეტყველებასთან. ორთოეპიული ნორმები ხანგრძლივად, საუკუნეთა განმავლობაში ყალიბდება და მკვიდრდება. ორთოეპიის პრობლემასაც ვარიანტულობა განაპირობებს. ამ პროცესისათვის მეტი სტიქიურობა და ბუნებრიობაა დამახასიათებელი, ვიდრე მართლწერისათვის. ორთოეპიული პრობლემების თავისებურება ის არის, რომ ისინი ბევრად უფრო სწრაფად ექცევიან ცოცხალი ენობრივი პროცესების გავლენის სფეროში, ვიდრე ორთოგრაფიის ნორმები. ეს გავლენა შეიძლება მომდინარეობდეს როგორც რომელიმე კუთხური მეტყველებიდან, ისე უცხოენოვანი გარემოდან. ორთოეპია განისაზღვრება როგორც სალიტერატურო ენის იმ საწარმოთქმო ნორმათა ერთობლიობა, რომლებიც სალიტერატურო მეტყველების მთლიანობასა და ერთგვაროვნებას განაპირობებენ. ორთოეპიის ამოცანები მოიცავს როგორც მეტყველების ძირითად ელემენტებს – ბგერებს (ფონემებს), ისე ზესეგმენტურ მონაცემებს ( მახვილს, ინტონაციას...); მისი ობიექტია ნებისმიერი ასპექტი ზეპირმეტყველებისა. ნორმალურ ხმას უნდა ახასიათებდეს: სუფთა ტემბრი, სიძლიერე და ძალდაუტანებლობა. წარმოთქმისას ასევე გასათვალისწინებელია რიტმი, ტემპი, პაუზა. ტემპი სამეტყველო ნაკადის საერთო სისწრაფეს გამოხატავს, რიტმი სამეტყველო ნაკადის მოწესრიგებული თანამიმდევრობაა. პაუზა ემსახურება ფრაზის აზრობრივ დანაწევრებას. წარმოთქმის ერთ–ერთი ყველაზე მყარი მახასიათებელია ინტონაცია. სალიტერატურო წარმოთქმაზე მუშაობის ერთ–ერთი ამოცანაა კუთხური ინტონაციის დაძლევა. ამასთანავე, უფრო აქტუალური ხდება ამა თუ იმ უცხო ენის საერთო ინტონაციის გავლენის დაძლევა ქართულ სალიტერატურო წარმოთქმაზე. წარმოთქმის გამართულობა დამოკიდებულია სამეტყველო აპარატზე, რომელსაც ორ ძირითად ნაწილად ყოფენ: სასუნთქი აპარატი და საწარმოთქმო (საარტიკულაციო) აპარატი. საწარმოთქმო პრობლემებია: ხმოვანთა მაგარი შემართვის საკითხი;

ცხვირისმიერობის დაძლევის პრობლემა; ხმოვანთა თავმოყრის საწარმოთქმო დაძლევა; ვ ბგერის სწორად წარმოთქმის პრობლემა; ლ ბგერის სწორად წარმოთქმის პრობლემა; თანხმოვანთა წარმოთქმასთან დაკავშირებული საკითხები; უცხო ენათა სპეციფიკური ბგერების ქართულად გადმოცემის საკითხი. პუნქტუაციის წესები პუნქტუაცია (მომდინარეობს ლათ. punctum “წერტილი” სიტყვისაგან) არის სასვენი ნიშნების დადგენილისისტემა და ამ ნიშნების გამოყენების წესები. სასვენი ნიშნების წარმოშობა-ჩამოყალიბება უკავშირდებამწიგნობრობის განვითარებ ის ისტორიას. პუნქტუაცია გულისხმობს ისეთი პირობითი ნიშნების არსებობას, რომელთა გამოყენ ებითაც შესაძლებელი ხდებაფრაზის ბუნებრივი ინტონაციურ-მოდალური დანაწევრებ ის გამოხატვა, წარმოთქმული ფრაზის შესაფერისიწერილობითი გადმოცემა. თანამედროვე პუნქტუაცია არსებითად უნივერსალური (საერთაშორისო) სისტემაა როგორც ძირითად სასვენნიშანთა, ისე მათი გამოყენების ნორმების თვალსაზრისით. ეს იმას ნიშნავს, რომ სასვენ ნიშნებს არსებითადერთგვაროვნად იყენებს მსოფლიოს ყველა ძირითადი ქვეყნის მწიგნობრობა (მცირეოდენ თავისებურებათაგათვალისწინე ბით). სასვენი ნიშნები და მათი ძირითადი დანიშნულება: 1. წერტილი წ ე რ ტ ი ლ ი ( . ) ი წ ე რ ე ბ ა : ა ) თ ხ რ ო ბ ი თ ი წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ი ს ბ ო ლ ო ს , თ უ ე ს წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ა ს ი ნ ტ ა ქ ს უ რ ა დ ა ც დ ა ა ზ რ ო ბ რ ი ვ ა დ ა ც ( ი ნ ტ ო ნ ა ც ი უ რ ა დ ა ც ) დ ა ს რ უ ლ ე ბ უ ლ ი ა , ა ნ უ დ ა მ ო უ კ ი დ ე ბ ე ლ ი ა მ ო მ დ ე ვ ნ ო წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ი ს ა გ ა ნ : მ ზ ე ჩ ა დ ი ს . ფ რ ი ნ ვ ე ლ ე ბ ი ი ბ უ დ ე ბ ე ნ . ვ ე რ ძ ე ბ ი რ ქ ე ბ გ ა დ ა ყ რ ი ლ ი უ ს ა ქ მ ო დ დ ა დ ი ა ნ . ბ ) ს ი ტ ყ ვ ი ს შ ე მ ო კ ლ ე ბ ი ს ა ღ ს ა ნ ი შ ნ ა ვ ა დ : ს ო ფ . ( ს ო ფ ე ლ ი ) , მ დ . ( მ დ ი ნ ა რ ე ) , ე . წ . ( ე გ რ ე თ წ ო დ ე ბ უ ლ ი ) . გ ) ტ ე ქ ს ტ ი ს პ უ ნ ქ ტ ე ბ ა დ დ ა ყ ო ფ ი ს დ რ ო ს , მ ო ნ ა კ ვ ე თ ე ბ ი ს დ ა ნ ო მ რ ვ ი ს მ ი ზ ნ ი თ ( 1 . , 2 . , ა . , ბ . დ ა მ ი ს თ . ) შ ე ნ ი შ ვ ნ ა : ქ ა რ თ უ ლ შ ი წ ე რ ი ტ ი ლ ი ა რ დ ა ი ს მ ი ს ს ა თ ა უ რ ი ს შ ე მ დ ე გ . 2. მძიმე მ ძ ი მ ე ( , ) დ ა ი ს მ ი ს : ა ) რ თ უ ლ ი თ ა ნ წ ყ ო ბ ი ლ ი ა ნ რ თ უ ლ ი ქ ვ ე წ ყ ო ბ ი ლ ი წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ე ბ ი ს შ ე მ ა დ გ ე ნ ე ლ წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ე ბ ს შ ო რ ი ს : გ რ ი ლ ი ნ ი ა ვ ი უ ბ ე რ ა ვ დ ა , ხ ე ე ბ ი ს ა ს ი ა მ ო ვ ნ ო დ შ რ ი ა ლ ე ბ დ ნ ე ნ . მ ე ო რ ე ფ ა ე ტ ო ნ ი , რ ო მ ლ ი თ ა ც მ ა რ ო დ ა ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ე მ ო ვ ი დ ნ ე ნ , ჯ ე რ ი ს ე ვ ც ა რ ი ე ლ ი ი დ გ ა .

ბ ) შ ე რ წ ყ მ უ ლ ი წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ი ს ე რ თ გ ვ ა რ ო ვ ა ნ წ ე ვ რ ე ბ ს ( ა ნ ა ს ე თ ი წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ი ს ნ ა წ ი ლ ე ბ ს ) შ ო რ ი ს : დ ა ჰ კ რ ე ს დ ა ფ ს , დ ო ლ ს , დ ა ი რ ა ს , დ უ დ უ კ ს , ზ უ რ ნ ა ს . მ ა შ ი ნ ჩ ე მ ი მ ე გ ო ბ ა რ ო მ ო ვ ა რ დ ა , მ ხ ა რ ზ ე ხ ე ლ ი გ ა დ ა მ ხ ვ ი ა . გ ) მ ძ ი მ ე ე ბ ი თ გ ა მ ო ი ყ ო ფ ა გ ა ნ კ ე რ ძ ო ე ბ უ ლ ი ს ი ტ ყ ვ ე ბ ი დ ა გ ა მ ო თ ქ მ ე ბ ი ( ჩ ა რ თ უ ლ ი , დ ა ნ ა რ თ ი , მ ი მ ა რ თ ვ ა , შ ო რ ი ს დ ე ბ უ ლ ი , მ ი გ ე ბ ი თ - უ კ უ თ ქ მ ი თ ი ნ ა წ ი ლ ა კ ე ბ ი ) : მ ე ო რ ე დ ღ ე ს , დ ი ლ ი თ ა დ რ ე , გ ა მ ო ს უ ლ ი ყ ო ზ ა ა ლ ა ი ვ ა ნ ზ ე . . . ე ჰ , ძ მ ა ვ , წ ა დ ი შ ე ნ შ ე ნ ს გ ზ ა ზ ე ს ი მ ღ ე რ ი თ . ჰ ო , შ ვ ი ლ ო , ე გ ე ც მ ო ხ დ ე ბ ა ხ ო ლ მ ე . . . დ ) ს ხ ვ ა თ ა ს ი ტ ყ ვ ი ს ა გ ა ნ ა ვ ტ ო რ ი ს ე უ ლ ი ს ი ტ ყ ვ ე ბ ი ს გ ა მ ო ს ა ყ ო ფ ა დ : – ა ხ ლ ა ვ ე წ ა დ ი დ ა უ თ ხ ა რ ი , – უ ბ რ ძ ა ნ ა ბ ი ძ ა მ ვ ა ჩ ე ს , – ჩ ე მ ს მ ო ს ვ ლ ა მ დ ე ა რ გ ა მ ო ჩ ნ დ ე თ - თ ქ ო . ე ) ა ვ ტ ო რ ე ბ ი ს ა დ ა წ ი გ ნ ე ბ ი ს დ ა ს ა ხ ე ლ ე ბ ი ს ა ს : ა . შ ა ნ ი ძ ე , ქ ა რ თ უ ლ ი ე ნ ი ს გ რ ა მ ა ტ ი კ ა , თ ბ ი ლ ი ს ი , 1 9 3 0 წ . 3. წერტილ-მძიმე წ ე რ ტ ი ლ - მ ძ ი მ ე ( ; ) : ა ) ე ს ნ ი შ ა ნ ი ო რ წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ა ს ყ ო ფ ს ი მ შ ე მ თ ხ ვ ე ვ ა შ ი , რ ო დ ე ს ა ც ი ს ი ნ ი ს ი ნ ტ ა ქ ს უ რ ა დ დ ა მ ო უ კ ი დ ე ბ ე ლ ი ა , მ ა გ რ ა მ ე რ თ მ ა ნ ე თ თ ა ნ მ ჭ ი დ რ ო ა ზ რ ო ბ რ ი ვ ი კ ა ვ შ ი რ ი ა ქ ვ თ . მ ა გ . : ს ა ც ა გ უ თ ა ნ ს ა რ გ ა ე ვ ლ ო , გ ა ი ა რ ა ; ს ა ც ა ბ ა რ ი ა რ მ ო ხ ვ ე დ რ ო დ ა , მ ო ხ ვ დ ა ; ს ა ც ა ვ ა ზ ი ა რ ი ყ ო , ვ ა ზ ი თ გ ა ი ვ ს ო ; ს ა ც ა წ ი ს ქ ვ ი ლ ი ა რ ი ყ ო , გ ა კ ე თ დ ა . . . ბ ) წ ე რ ტ ი ლ - მ ძ ი მ ე დ ა ი ს მ ი ს ა გ რ ე თ ვ ე რ ა ი მ ე ა ზ რ ო ბ რ ი ვ ი პ უ ნ ქ ტ ე ბ ი ს ჩ ა მ ო თ ვ ლ ი ს დ რ ო ს : ო რ ი წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ი დ ა ნ უ ნ დ ა ა ი რ ჩ ი ო თ ი ს , რ ო მ ე ლ ი ც ა ) უ ფ რ ო გ ა მ ა რ თ უ ლ ი ა ; ბ ) უ ფ რ ო ზ უ ს ტ ა დ გ ა მ ო ხ ა ტ ა ვ ს ა ზ რ ს ; გ ) უ ფ რ ო მ ა რ ტ ი ვ ი ა ა გ ე ბ უ ლ ე ბ ი თ ; დ ) უ ფ რ ო ნ ა თ ე ლ ი ა შ ი ნ ა ა რ ს ი თ . 4. კითხვის ნიშანი კ ი თ ხ ვ ი ს ნ ი შ ა ნ ი ( ? ) დ ა ი ს მ ი ს კ ი თ ხ ვ ი თ ი წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ი ს ( ფ რ ა ზ ი ს ) ბ ო ლ ო ს : კ ა ც მ ა რ ო მ მ ო ი ნ დ ო მ ო ს , კ ლ დ ე ს გ ა ა რ ღ ვ ე ვ ს ო , ხ ო მ გ ა გ ი გ ო ნ ი ა ? 5. ძახილის ნიშანი ძ ა ხ ი ლ ი ს ნ ი შ ა ნ ი ( ! ) დ ა ი ს მ ი ს : ა ) ძ ა ხ ი ლ ი ს წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ი ს ბ ო ლ ო ს : – ა ბ ა , უ ყ უ რ ე წ უ თ ი ს ო ფ ლ ი ს მ უ ხ ა ნ ა თ ო ბ ა ს ! ბ ) მ ი მ ა რ თ ვ ი ს ფ ო რ მ ე ბ ი ს გ ა მ ო ყ ე ნ ე ბ ი ს დ რ ო ს : დ ა ვ ი თ ! ნ ა ხ ე ! ჩ ე მ ო ბ ა ტ ო ნ ო ! ს ა ღ ა მ ო მ შ ვ ი დ ო ბ ი ს ა ! 6. კითხვა-ძახილის ნიშანი კ ი თ ხ ვ ა - ძ ა ხ ი ლ ი ს ნ ი შ ა ნ ი ( ?! ) დ ა ი ს მ ი ს კ ი თ ხ ვ ა - ძ ა ხ ი ლ ი ს წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ი ს მ ო მ დ ე ვ ნ ო დ : ო ხ , ღ მ ე რ თ ო ჩ ე მ ო ! ს უ ლ ძ ი ლ ი , ძ ი ლ ი , რ ო ს ღ ა გ ვ ე ღ ი რ ს ო ს ჩ ვ ე ნ გ ა ღ ვ ი ძ ე ბ ა ? ! 7. მრავალწერტილი მ რ ა ვ ა ლ წ ე რ ტ ი ლ ი ( ... ) ი წ ე რ ე ბ ა :

ა ) დ ა უ მ თ ა ვ რ ე ბ ე ლ ი ა ზ რ ი ს , გ ა წ ყ ვ ე ტ ი ლ ი წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ი ს შ ე მ დ ე გ : მ ზ ი თ ე ვ ს რ ა ს დ ა ვ ე ძ ე ბ ო , ა ს ე ა მ ბ ო ბ ს თ უ რ მ ე . . . მ ე ქ ა ლ ი მ ი ნ დ ა ო , თ ვ ა რ ა . . . ბ ) დ ა უ ს რ უ ლ ე ბ ე ლ ი ჩ ა მ ო ნ ა თ ვ ა ლ ი ს ბ ო ლ ო ს ( “ დ ა ს ხ ვ . ” - ს მ ა გ ი ე რ ) : გ ა ჩ ნ დ ა ა ხ ა ლ ი ტ ე რ მ ი ნ ე ბ ი : რ ე ი ტ ი ნ გ ი , ი მ ი ჯ ი , მ ე ს ი ჯ ი , ბ ა ი ტ ი , ფ ა ი ლ ი . . . გ ) თ უ ც ი ტ ა ტ ა ს ს რ უ ლ ა დ ა რ ვ ი მ ო წ მ ე ბ თ ( ვ ა მ ო კ ლ ე ბ თ ) : “ . . . ე ს თ ა ვ ა დ ი რ ო მ ა ზ ნ ა უ რ ს ზ უ რ გ ს უ ქ ც ე ვ ს , ა ზ ნ ა უ რ ი – თ ა ვ ა დ ს ა , ო რ ი ვ ე ნ ი – გ ლ ე ხ ს ა . . . ნ უ თ უ ე ს ე ნ ი . . . ქ ა რ თ ვ ე ლ ი ჰ გ ო ნ ი ა ვ ი ს მ ე ! ” 8. ორწერტილი ო რ წ ე რ ტ ი ლ ი ( : ) დ ა ი ს მ ი ს : ა ) ს ხ ვ ა თ ა ს ი ტ ყ ვ ი ს გ ა დ მ ო ც ე მ ი ს დ რ ო ს – ა ვ ტ ო რ ი ს ე უ ლ ი ს ი ტ ყ ვ ე ბ ი ს შ ე მ დ ე გ ( ა გ რ ე თ ვ ე – ც ი ტ ა ტ ი ს მ ო ყ ვ ა ნ ი ს ა ს ) : ბ ა შ ი - ა ჩ უ კ მ ა გ ა ი ც ი ნ ა დ ა უ პ ა ს უ ხ ა : – ჩ ე მ ი ს ა თ ქ მ ე ლ ი ც ე გ ა რ ი ს ! რ უ ს თ ა ვ ე ლ მ ა გ ვ ი ა ნ დ ე რ ძ ა : “ ს ჯ ო ბ ს ს ი ც ო ც ხ ლ ე ს ა ნ ა ზ რ ა ხ ს ა ს ი კ ვ დ ი ლ ი ს ა ხ ე ლ ო ვ ა ნ ი ” . ბ ) გ ა ნ მ ა ზ ო გ ა დ ე ბ ე ლ ი ს ი ტ ყ ვ ი ს ა ნ ფ რ ა ზ ი ს შ ე მ დ ე გ , რ ო დ ე ს ა ც მ ა ს მ ო ს დ ე ვ ს წ ე ვ რ ე ბ ი ს ჩ ა მ ო ნ ა თ ვ ა ლ ი : ყ ვ ე ლ ა ფ ე რ ი მ დ უ მ ა რ ე ბ ს : ხ ე , ქ ვ ა , ტ ყ ე , მ თ ა დ ა მ ი ნ დ ო რ ი . შ ე ნ ი შ ვ ნ ა : გ ა ნ მ ა ზ ო გ ა დ ე ბ ე ლ ი ს ი ტ ყ ვ ი ს შ ე მ დ ე გ უ მ ჯ ო ბ ე ს ი ა ტ ი რ ე დ ა ი წ ე რ ო ს , თ უ კ ი წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ა ჩ ა მ ო ნ ა თ ვ ა ლ ი თ ა რ მ თ ა ვ რ დ ე ბ ა . მ ა გ . : ა ყ ვ ა ვ დ ა ა თ ა ს ი ყ ვ ა ვ ი ლ ი – ი ა , კ ე ს ა ნ ე , პ ი რ ი მ ზ ე , ც ი ს თ ვ ა ლ ა – დ ა გ ა რ ე მ ო ს ს უ რ ნ ე ლ ი მ ო ე ფ ი ნ ა . გ ) ო რ წ ე რ ტ ი ლ ი ი წ ე რ ე ბ ა ი ს ე თ ი წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ი ს შ ე მ დ ე გ ა ც , რ ო მ ლ ი ს შ ი ნ ა ა რ ს ს ა ც თ ი თ ქ ო ს გ ა შ ლ ი ს , დ ე ტ ა ლ უ რ ა დ წ ა რ მ ო ა დ გ ე ნ ს მ ო მ დ ე ვ ნ ო წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ა ( წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ე ბ ი ) : შ ე ნ ვ ა ზ ე ბ შ ი გ ი პ ო ვ ე : მ ხ ა რ ი დ ა გ ე ბ ჯ ი ნ ა ბ ა რ ი ს ტ ა რ ზ ე , ბ ა რ ი ს ტ ა რ ს დ ა ჰ ყ უ დ ე ბ ო დ ი დ ა გ ა შ ტ ე რ ე ბ უ ლ ი დ ა ს ც ქ ე რ ო დ ი დ ე დ ა მ ი წ ა ს . . . 9. დეფისი დ ე ფ ი ს ი ( - ) ა რ ი ს მ ო კ ლ ე – ე რ თ ი მ ა რ ტ ი ვ ი ა ს ო ს ს ი გ ა ნ ი ს – ჰ ო რ ი ზ ო ნ ტ ა ლ უ რ ი ხ ა ზ ი , რ ო მ ე ლ ი ც გ ა მ ო ი ყ ე ნ ე ბ ა : ნ ა ი რ ფ უ ძ ი ა ნ ი ა ნ გ ა ო რ კ ე ც ე ბ უ ლ ი რ თ უ ლ ი ს ი ტ ყ ვ ე ბ ი ს დ ა წ ე რ ი ლ ო ბ ი ს ა ს : ნ ა პ ი რ ნ ა პ ი რ , ო რ ო რ ი , მ თ ა ბ ა რ ი , მ ი ს ვ ლ ა მ ო ს ვ ლ ა , ქ ა რ თ ლ -კ ა ხ ე თ - ი მ ე რ ე თ ი . . . ბ ) ზ ო გ ი ი ს ე თ ი უ ც ხ ო უ რ ი გ ე ო გ რ ა ფ ი უ ლ ი ს ა ხ ე ლ ი ს გ ა დ მ ო ც ე მ ი ს ა ს , რ ო მ ე ლ ი ც ი მ ე ნ ა ზ ე ც ა ლ - ც ა ლ კ ე ი წ ე რ ე ბ ა : ნ ი უ - ი ო რ კ ი , ს ა ნ - მ ა რ ი ნ ო , ს ე ნ ტ - კ ი ტ ს ი , ს ა ნ - ფ რ ა ნ ც ი ს კ ო . . . გ ) ს ხ ვ ა თ ა ს ი ტ ყ ვ ი ს - მეთქი დ ა - თქო ნ ა წ ი ლ ა კ ე ბ ი ს დ ა რ თ ვ ი ს ა ს : ხ ო მ გ ი თ ხ ა რ ი , ა რ გ ა მ ო ვ ა - მ ე თ ქ ი ! დ ) თ ა ვ ს ა რ თ - ბ ო ლ ო ს ა რ თ ე ბ ი ს დ ა რ თ ვ ი ს ა ს რ ი ც ხ ვ ი თ ს ა ხ ე ლ ე ბ ზ ე : მ ე - 2 რ ი გ ი , გ ი ო რ გ ი I - მ ა , № 1 2 0 - შ ი . . . ე ) ს ი ტ ყ ვ ი ს გ ა დ ა ტ ა ნ ი ს ა ს : ბ ი რ თ ვ ი . . . 10. ტირე

ტ ი რ ე ( – ) ა რ ი ს ო რ ი დ ე ფ ი ს ი ს ხ ე ლ ა ჰ ო რ ი ზ ო ნ ტ ა ლ უ რ ი ხ ა ზ ი , რ ო მ ე ლ ი ც , ა მ ა ვ ე დ რ ო ს , დ ე ფ ი ს ი ს ა გ ა ნ გ ა ნ ს ხ ვ ა ვ ე ბ ი თ , თ ი თ ო ი ნ ტ ე რ ვ ა ლ ი თ კ ი დ ე ვ უ ნ დ ა დ ა ს ც ი ლ დ ე ს წ ი ნ ა დ ა მ ო მ დ ე ვ ნ ო ს ი ტ ყ ვ ე ბ ს . ტ ი რ ე გ ა მ ო ი ყ ე ნ ე ბ ა : ა ) რ თ უ ლ ი შ ე დ გ ე ნ ი ლ ო ბ ი ს წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ი ს მ ე ო რ ე ( ა ნ მ ე ს ა მ ე , მ ე ო თ ხ ე დ ა ა . შ . ) ნ ა წ ი ლ შ ი ა მ წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ი ს პ ი რ ვ ე ლ ნ ა წ ი ლ შ ი წ ა რ მ ო დ გ ე ნ ი ლ ი რ ო მ ე ლ ი მ ე წ ე ვ რ ი ს გ ა მ ო ტ ო ვ ე ბ ი ს ა ს : ღ ი მ ი ლ ი ჯ ა დ ო ს ნ უ რ ი ჰ ქ ო ნ დ ა , ს ი ტ ყ ვ ა - პ ა ს უ ხ ი – ტ კ ბ ი ლ ი . . . ბ ) ს ხ ვ ა თ ა ს ი ტ ყ ვ ი ს ა გ ა ნ ა ვ ტ ო რ ი ს ს ი ტ ყ ვ ე ბ ი ს გ ა მ ო ს ა ყ ო ფ ა დ დ ა დ ი ა ლ ო გ უ რ ი მ ე ტ ყ ვ ე ლ ე ბ ი ს დ ა ს ა ყ ო ფ ა დ : – ს ი ყ ვ ა რ უ ლ ი ძ ნ ე ლ ი ა ! – უ პ ა ს უ ხ ა მ ე ო რ ე მ , – გ ა ი გ ე ბ დ ი , ე რ თ მ ა ნ ე თ ი ჰ ყ ვ ა რ ე ბ ი ა თ . – უ რ მ ე ბ ი გ ა ი ს ტ უ მ რ ე ? – გ ა ვ ი ს ტ უ მ რ ე , შ ე ნ ი ჭ ი რ ი მ ე ! . . – ს ა დ გ ა ი ს ტ უ მ რ ე ? – ყ ა ნ ა შ ი , შ ე ნ ი ჭ ი რ ი მ ე ! – რ ა მ დ ე ნ ი ა ? – ო თ ხ ი ს ა ბ ა ტ ო ნ ო დ ა ა თ ი ბ ე გ რ ი ს ა . გ ) გ ა ნ მ ა ზ ო გ ა დ ე ბ ე ლ ი ს ი ტ ყ ვ ი ს წ ი ნ , რ ო ც ა მ ა ს წ ი ნ უ ს წ რ ე ბ ს ე რ თ გ ვ ა რ ო ვ ა ნ ი წ ე ვ რ ე ბ ი ს ჩ ა მ ო ნ ა თ ვ ა ლ ი : ს ა ხ ლ ს ა ც , მ ა მ უ ლ ს ა ც , ს ა ხ ნ ა ვ - ს ა თ ე ს ი ა რ ა ღ ს ა ც , ს ა ქ ო ნ ე ლ ს ა ც – ს უ ყ ვ ე ლ ა ს ა ი რ ჩ ე ვ ს . დ ) ტ ი რ ე შ ე ი ძ ლ ე ბ ა დ ა ი წ ე რ ო ს გ ა ნ კ ე რ ძ ო ე ბ უ ლ ი ს ი ტ ყ ვ ე ბ ი ს ა დ ა გ ა მ ო თ ქ მ ე ბ ი ს გ ა მ ო ს ა ყ ო ფ ა დ ა ც ( მ ძ ი მ ე ე ბ ი ს ფ ა რ დ ა დ ) : ა მ ა ს წ ი ნ ა თ – ს უ ლ ო რ ი კ ვ ი რ ა ა რ ი ქ ნ ე ბ ა – კ ი ნ ა ღ ა მ ს ო ფ ლ ი ს ს ა ს ა მ ა რ თ ლ ო მ გ ო მ უ რ შ ი ა რ დ ა ა მ წ ყ ვ დ ი ა ! 11. ფრჩხილები ფ რ ჩ ხ ი ლ ე ბ ი – ( ) – გ ა მ ო ი ყ ე ნ ე ბ ა : ა ) რ ო ც ა გ ა მ ო ს ა ყ ო ფ ი ა წ ი ნ ა დ ა დ ე ბ ა შ ი ჩ ა რ თ უ ლ ი ს ი ტ ყ ვ ა ა ნ გ ა მ ო თ ქ მ ა ნ ა თ ქ ვ ა მ ი ს დ ა ს ა ზ უ ს ტ ე ბ ლ ა დ თ უ გ ა ნ ს ა მ ა რ ტ ა ვ ა დ : . . . ი ქ ნ ე ბ ი მ ა ზ ე მ ა ი ნ ც გ ა დ ა ე ყ ო ლ ე ბ ი ნ ა ჯ ა ვ რ ი , მ ი თ უ მ ე ტ ე ს , რ ო მ ე ს ხ ე ლ ო ბ ა ( მ ა ს წ ა ვ ლ ე ბ ლ ო ბ ა ) ძ ლ ი ე რ უ ყ ვ ა რ დ ა . ბ ) ც ა ლ მ ხ რ ი ვ ი ფ რ ჩ ხ ი ლ ი გ ა მ ო ი ყ ე ნ ე ბ ა ჩ ა მ ო ნ ა თ ვ ა ლ ი ს დ ა ნ ო მ რ ვ ი ს დ რ ო ს : ა ) , ბ ) , 1 ) , 3 ) . . . შ ე ნ ი შ ვ ნ ა : კ ვ ა დ რ ა ტ უ ლ ფ რ ჩ ხ ი ლ შ ი – [ ] – ჩ ა ი ს მ ი ს ა ღ დ გ ე ნ ი ლ ი ( ა ნ ჩ ა მ ა ტ ე ბ უ ლ ი ) ა დ გ ი ლ ი ტ ე ქ ს ტ შ ი : [ ბ ე რ ი ძ ე მ ] უ ნ დ ა მ ი ს ც ე ს ხ ა ლ ხ ს წ ე ს ი დ ა რ ი გ ი . . . 12. ბრჭყალები ბ რ ჭ ყ ა ლ ე ბ შ ი ( “ “ ) ჩ ა ი ს მ ი ს : ა ) პ ი რ დ ა პ ი რ ი ნ ა თ ქ ვ ა მ ი ა ნ ც ი ტ ა ტ ა : ი ლ ი ა მ ა დ ლ ი ე რ ე ბ ი თ ი ხ ს ე ნ ე ბ ს პ ე ტ ე რ ბ უ რ გ შ ი გ ა ნ ს წ ა ვ ლ ი ს წ ლ ე ბ ს : “ ო თ ხ ი წ ე ლ ი წ ა დ ი ი ყ ო , რ ა ც მ ე რ უ ს ე თ შ ი ვ ი მ ყ ო ფ ე ბ ო დ ი . . . ” ბ ) ი რ ო ნ ი უ ლ ა დ ( ა რ ა პ ი რ დ ა პ ი რ ი მ ნ ი შ ვ ნ ე ლ ო ბ ი თ ) გ ა მ ო ყ ე ნ ე ბ უ ლ ი ს ი ტ ყ ვ ა თ უ გ ა მ ო თ ქ მ ა : მ ი ს ი ტ ვ ი ნ ი წ ი ს ქ ვ ი ლ ი ს ბ ო რ ბ ა ლ ი ვ ი თ მ ო უ ს ვ ე ნ რ ა დ ბ რ უ ნ ა ვ დ ა , რ ო მ რ ა მ ე ხ ე რ ხ ი მ ო ე გ ო ნ ა , “ ძ მ უ რ ა დ ” ა რ გ ა ჰ ყ ო ფ ო დ ა მ ი ს ი “ ს ი მ დ ი დ რ ე ” .

გ ) რ ა ი მ ე ს ა ზ ო გ ა დ ო ე ბ ი ს ა , ო რ გ ა ნ ი ზ ა ც ი ი ს ა თ უ დ ა წ ე ს ე ბ უ ლ ე ბ ი ს დ ა ს ა ხ ე ლ ე ბ ა ; წ ი გ ნ ი ს , ნ ა წ ა რ მ ო ე ბ ი ს ა თ უ გ ა მ ო ც ე მ ი ს ს ა ხ ე ლ წ ო დ ე ბ ა : ს ა ს ტ უ მ რ ო “ თ ბ ი ლ ი ს ი ” მ ა ლ ე გ ა ი ვ ს ო ს ტ უ მ რ ე ბ ი თ ; “ მ ო ქ ა ლ ა ქ ე თ ა კ ა ვ შ ი რ ი ” გ ა ზ ე თ “ 2 4 ს ა ა თ შ ი ” გ ა მ ო ა ჭ ე ნ ე ს . თ ე ა ტ რ მ ა წ ა რ მ ო ა დ გ ი ნ ა “ ო ტ ე ლ ო ს “ გ ა ნ ა ხ ლ ე ბ უ ლ ი დ ა დ გ მ ა . დ ) ბ ა რ ბ ა რ ი ზ მ ე ბ ი დ ა ს ხ ვ ა ა რ ა ნ ო რ მ ა ტ ი უ ლ ი გ ა მ ო ნ ა თ ქ ვ ა მ ე ბ ი : “ ი ა მ შ ჩ ი კ მ ა ” თ ვ ა ლ ე ბ ი ა ა ხ ი ლ ა დ ა მ ე ბ ღ ვ ე რ ა დ ა მ ი წ ყ ო . ფონეტიკა არის მეცნიერება, რომელიც შეისწავლის ენაში არსებულ ბგერებს.

მორფოლოგია

დამატებით

იხილეთ

:

თანამედროვე

ქართული

ენის

მორფოლოგია

-

სალიტერატურო

ენა

ავტორთა

ჯგუფი

-

გიორგი

გოგოლაშვილი

, ავთანდილ

არაბული

,

მურმან

სუხიშვილი

, მარიამ

მანჯგალაძე

, ნინო

ჭუმბურიძე

, ნინო

ჯორბენაძე

მ ე ტ

ყ ვ ე ლ

ე ბ ი ს ნ ა წ ი ლ

ე ბ ი

ა რ

ს ე ბ ი თ

ი ს ა ხ ე ლ

ი

არსებითი სახელის ფუძე ფუძის კუმშვა ფუძის კვეცა კვეცად - კუმშვადი ფუძეები ბრუნება . ბრუნვათა რაოდენობა და რიგი სახელის ბრუნების ძირითადი ტიპები

ზ ე დ

ს ა რ

თ

ა ვ ი ს ა ხ ე ლ

ი

ვითარებითი და მიმართებითი ზედსართავი სახელები ხარისხის ფორმები

რ

ი ც ხ ვ ი თ

ი ს ა ხ ე ლ

ი

ზედსართავ და რიცხვით სახელთა ბრუნება

ნ ა ც ვ ა ლ

ს ა ხ ე ლ

ი

ნაცვალსახელთა ჯგუფები I და II პირის ნაცვალსახელები და მათი თავისებურება ჩვენებითი ნაცვალსახელები და მათი ბრუნება კითხვითი ნაცვალსახელები და მათი ბრუნება კუთვნილებითი ნაცვალსახელები და მათი ბრუნება

ზ მ ნ ა

მწკრივის რაობა და სტრუქტურა მწკრივები და სერიები უღლების ტიპები მეტყველების ნაწილები ენაში არსებული სიტყვათა მარაგი _ ლექსიკურ ერთეულთა რაოდენობა _ განუსაზღვრელია. სიტყვები ერთმანეთისაგან განსხვავდება გრამატიკული (მორფოლოგიური და სინტაქსური), ლექსიკოლოგიური, სემანტიკური თვალსაზრისით. სწორედ ამ ნიშანთა საფუძველზე ხდება სიტყვათა დაჯგუფება კლასებად, რომელთაცმეტყველების ნაწილებს ეძახიან. ქართულში ტრადიციულად გამოყოფენ 10 მეტყველების ნაწილს: 1. არსებითი სახელი: კაცი, სახლი, ოცნება, დავითი, რიონი... 2. ზედსართავი სახელი: დიდი, პატარა, ქუდიანი, უქუდო... 3. რიცხვითი სახელი: ერთი, ათი, მილიონი, მეცხრე, მესამედი... 4. ნაცვალსახელი: მე, შენ, იგი, ვინ, რამე, ყველა, თითოეული... 5. ზმნა: წერს, ხატავს, დგას, დაფრინავს... 6. ზმნიზედა: გუშინ, ხვალ, აქ, ასე... 7. თანდებული: მიერ, გამო, შესახებ... 8. კავშირი: და, თუ, მაგრამ, ხოლო... 9. ნაწილაკი: არა, ვერა, ჰო, დიახ... 10. შორისდებული: ეჰ! ვაი! ყოჩაღ!.. ტრადიციულ კლასიფიკაციას, როგორც კლასიფიკაციას, ბევრი ნაკლი აქვს: ირღვევა საკლასიფიკაციო პრინციპი (მონაცვლეობს მორფოლოგიური, სინტაქსური, სემანტიკური და ლექსიკური პრინციპები) (არნ. ჩიქობავა); მაგრამ მიღებული თვალსაზრისის მიხედვით, «მიუხედავად ამისა, ასეთი დაყოფით ტრადიციულად შემუშავებულ ტერმინებს შეიძლება დღესაც ჰქონდეს ტექნიკური გამოყენება მეცნიერულ გრამატიკაში, რადგანაც თვითეული«მეტყველების ნაწილი» გარკვეული გრამატიკული ნიშნების მატარებელია, მორფოლოგიურისა ან სინტაქსურისა, და რაიმე ნიშნის მიხედვით განსხვავებული დანარჩენებისაგან» (ა. შანიძე). ა რ ს ე ბ ი თ ი ს ა ხ ე ლ ი არსებითი სახელი არის სიტყვა, რომელიც მიემართება საგანს (ნივთს ამ მოვლენას). არსებითი სახელის არსებითი ნიშანი არის საგნობრიობა, ანუ იგი არის საგნის სახელი. ლექსიკური მნიშვნელობის მიხედვით, რასაც გრამატიკული თავისებურებებიც ახლავს, ქართულ ენაში გამოყოფენ არსებით სახელთა ათ ჯგუფს:



სულიერთა და უსულოთა



ადამიანთა და არაადამიანთა



კონკრეტულ და აბსტრაქტულ სახელთა



საზოგადო და საკუთარ სახელთა



კრებითი სახელების



ნივთიერების სახელთა სულიერი ეწოდება საკუთარი ძალით მოძრავ ცოცხალ არსებებს, როგორიცაა: ადამიანები (კაცი, ქალი, ბავშვი, მეპურე, მასწავლებელი...) ცხოველები (ლომი, ირემი, ცხენი, ხარი...) ფრინველები (ჩიტი, ქორი, იხვი...) თევზები (კალმახი, ორაგული, ლოქო...) მწერები (კოღო, ბუზი...) ქვეწარმავლები (ხვლიკი, გველი...) უსულო ეწოდება ისეთ საგნებს, რომლებიც საკუთარი ძალით მოძრაობის უნარს არიან მოკლებულები: ყვავილი, ბალახი, მაგიდა, ფინჯანი, კალამი და სხვ. ადამიანთა და არა ადამიანთა სახელები. ქართულ ენაში ის სიტყვა, რომელიც აღნიშნავს ადამიანს (ქალი, კაცი, ბავშვი, მეცნიერი, ექიმი, მეპურე, მეწაღე...) სხვა სახელებისგან იმით განსხვავდება, რომ დაესმის კითხვა ვინ, ყველა დანარჩენს კი – რა. საკუთარი და საზოგადო სახელები. საკუთარია სახელი, რომელიც ჰქვია ერთ რომელიმე საგანს, ქვეყანას ან კუთხეს, სოფელს ან ქალაქს, მთას, ადგილს, მდინარეს, ტბას და სხვ. საკუთარ სახელად ითვლება ადამიანთა სახელები, გვარები, ფსევდონიმები. საზოგადოა ერთნაირ საგანთა საერთო სახელი. იგი აღნიშნავს არა ერთ გარკვეულ საგანს, არამედ მრავალ ერთგვარ საგანს, როგორიცაა: ხე, ქვა, ბალახი, ყვავილი, სოფელი, ქალაქი, კოკა, დოქი, ცხენი, ლომი... მაგ., მსოფლიოში უამრავი ქალაქია, რომელთაც თავ-თავისი სახელი ჰქვია: ერთი ქალაქის სახელია თბილისი, მეორისა _ ქუთაისი, მესამისა _ ბათუმი და ა. შ. ქალაქი ყველა ქალაქის საერთო სახელია, თბილისი კი ერთი ქალაქის სახელი. საკუთარი სახელებია: ადამიანთა სახელები (ნინო, გიორგი), გვარები (მაჩაბელი, ჭონქაძე), ფსევდონიმები (ვაჟა-ფშაველა, არაგვისპირელი), ცხოველთათვის შერქმეული სახელები (გიშერა, წიქარა, აფთარა), გეოგრაფიული სახელები (საქართველო, მტკვარი, უშბა), ციურ მნათობთა სახელები (მზე, მთვარე, ვენერა), წიგნების, ჟურნალ-გაზეთების, მხატვრული ნაწარმოებების, დაწესებულება-ორგანიზაციების, ისტორიული მოვლენების, გემების სახელწოდებები... კონკრეტული და აბსტრაქტული სახელები. არსებითი სახელი კონკრეტულია ან აბსტრაქტული (განყენებული).კონკრეტულია სახელი, თუ ის აღნიშნავს ნივთიერი სახის მქონე საგანს: დაფა, მერხი, წიგნი, მერცხალი, ოქრო, წყალი, ჰაერი, ჟანგბადი... აბსტრაქტულია სახელი, თუ ის აღნიშნავს ისეთ რამეს, რომელსაც ნივთიერი სახე არ გააჩნია. მაგ.: სიბრძნე, სიმშვიდე, გულწრფელობა, ბედნიერება, ჭეშმარიტება...

ვინ ჯგუფის სახელები ყველა კონკრეტულია, რა ჯგუფისა კი კონკრეტულიც შეიძლება იყოს და აბსტრაქტულიც. ზოგიერთი სახელი ერთ წინადადებაში შეიძლება კონკრეტული იყოს, მეორეში _ აბსტრაქტული. მაგ., მეზობლობაკონკრეტულია, როცა ვამბობთ: “მთელი მეზობლობა ივანესთან იყო სტუმრად”, მაგრამ აბსტრაქტულია ამ წინადადებაში: “ივანესა და გიორგის კარგი მეზობლობა ჰქონდათ”. კრებითი სახელები კრებითია კონკრეტული საზოგადო სახელი, რომელიც აღნიშნავს ერთგვარ საგანთა კრებულს, როგორიცაა: ხალხი, ერი, ჯარი, მოწაფეობა, სტუდენტობა, ჯოგი, გუნდი, ფარა, ხროვა... შენიშვნა: კრებითის მნიშვნელობა აქვს ნარ სუფიქსით წარმოქმნილ სახელს. მაგ.: ნაძვ-ნარ-ი, დაფ-ნარ-ი, ფიჭვ-ნარ-ი, წაბლ-ნარ-ი, ბუჩქ-ნარ-ი, ყვავილ-ნარ-ი, თიხ-ნარ-ი... ნარ სუფიქსით წარმოქმნილი სახელი აღნიშნავს ადგილს, სადაც უხვად არის ესა თუ ის საგანი. ნივთიერებათა სახელები ნივთიერებათა სახელები აღნიშნავენ ისეთ საგნებს, რომელთა დათვლა და ცალკე ერთეულებად წარმოდგენა შეუძლებელია. მაგ., ოქრო, ვერცხლი, რკინა, სპილენძი, თუჯი, შაქარი, რძე, თაფლი, ნივთი, ლობიო, მუხუდო, ფეტვი, ბურღული, ფქვილი, მატყლი, ბამბა, ქარვა, კირი, ქვანახშირი... ნივთიერებათა სახელებით აღნიშნული საგნები შეიძლება აიწონოს, საწყაოთი გაიზომოს, დათვლა კი შეუძლებელია, ამიტომ ნივთიერებათა სახელს მსაზღვრელად შეიძლება ახლდეს წონისა თუ საწყაოს აღმნიშვნელი სახელები, როგორიცაა: მისხალი, გრამი, კილოგრამი, ფუთი, ტონა, ჭიქა, ვედრო, ბოთლი... აგრეთვე სიტყვები: ბევრი, ცოტა. მაგ., ითქმის: მისხალი ოქრო, კილოგრამი შაქარი, ფუთი ფქვილი, ტონა ქვანახშირი, ჭიქა წყალი, ბოთლი რძე, ბევრი მატყლი... ნივთიერებათა სახელები ყველა კონკრეტულია და საზოგადო. ბრუნებადი სიტყვა ბრუნებად სიტყვათა ანუ ს ა ხ ე ლ თ ა შორის ძირითადი ადგილი არსებით სახელს უჭირავს. არსებითი სახელი იმ საბაზო მნიშვნელობებს (სემანტიკას) მოიცავს, რაც ადამიანის გარემომცველი სამყაროს მრავალფეროვან საგნობრივ შემადგენლობას ასახავს. სამყაროს ენობრივი შეცნობა უპირველესად მისი საგნობრივი მრავალფეროვნების სახელდებით ხორციელდება. ა ღ ს ა ნ ი შ ნ ი , რომელსაც არსებითი სახელი, როგორც აღმნიშვნელი, მიემართება, არის საგანი ან მოვლენა. საგანი გულისხმობს ყველა მატერალურ (ნივთიერ) არსს (რომელთა აღქმა გრძნობათა ორგანოებით არის შესაძლებელი): ბავშვი, კვიცი, ჭია, მიწა, ნისლი, ქარი, ცეცხლი, სხივი... მოვლენა გულისხმობს განყენებულ (აბსტრაქტულ) ცნებებსა (სული, სევდა, ბედნიერება, სიყვარული...) და მოქმედებათა (პროცესთა) აღნიშვნას (ყინვა, ფიქრი, ლაპარაკი, ხატვა, წვიმა, ფრენა...). შენიშვნა: შესაძლებელია ერთი და იგივე სიტყვა მიმართებათა მიხედვით საგანსაც შეესაბამებოდეს და მოვლენასაც (შდრ.: “ახალგაზრდობა შეიკრიბა” და “ახალგაზრდობა ბედნიერი ხანაა”. არსებითი სახელი ამოიცნობა კითხვებით: ”ვინ ” და ”რა”; სხვაგვარად: ყველა სიტყვა, რომელიც ”ვინ” ან ”რა” კითხვას შეესაბამება, არსებითი სახელია.

არსებითი სახელის ფუძე სახელის ფორმაწარმოების დროს ცვლილებას განიცდის (ექვემდებარება) სუფიქსური ელემენტი (ბრუნვის ნიშანი, რიცხვის ნიშანი), ხოლო სახელის ფუძე (ლექსიკური ბაზისი) უცვლელია (ან მხოლოდ ფონეტიკურად იცვლება). არსებითი სახელის ფუძე არის გრამატიკული ფორმის ის ნაწილი, რომელიც ფორმაწარმოების დროს უცვლელია როგორც ლექსიკური შინაარსის, ისე ფორმის (ძირითადი ფონემატური სტრუქტურის) მხრივ. ფუძე არის საყრდენი ფორმათა სისტემისათვის. ქართული არსებითი სახელის ფორმაწარმოება მარტივია, ერთტიპური; მისთვის ერთფუძიანობაა დამახასიათებელი. როგორ გამოვავლინოთ არსებითი სახელის ფუძე? ამისათვის არსებითი სახელი უნდა ჩავსვათ მოთხრობით ბრუნვაში; ბრუნვის ნიშნის ჩამოცილების შემდეგ რჩება სახელის სრული ფუძე. შდრ.: სახლ-მა წყარო-მ არსებითი სახელის ფუძე დაბოლოების მიხედვით ორგვარია: ა) ფუძე, რომელიც თანხმოვანზე ბოლოვდება, ანუ _ თანხმოვანფუძიანი: სახლ-, კედელ-, ბავშვ-. ბ) ფუძე, რომელსაც ხმოვანი აბოლოებს, ანუ ხმოვანფუძიანი: ბიძა, რძე, წყარო, ძუძუ... ფუძე შეიძლება იყოს როგორც უცვლელი, ისე ცვალებადი. მაგალითად: სახლ- უცვლელია, კედელ-ცვალებადი (კედლ-); წყარო უცვლელია, მუხა ცვალებადი (მუხØ-{ის}). შენიშვნა: 1. ფუძეში შეიძლება ორმაგი ცვლილებაც ხდებოდეს; მაგ.: ქარხანა → 2. ი ბოლოკიდური ხმოვანი არსებით სახელებში, ჩვეულებისამებრ, ბრუნვის ნიშანია. მაგრამ ი ფუძის კუთვნილებაა უცხო წარმომავლობის რამდენიმე არსებით სახელში: ჩაი, ტრამვაი... ფუძისა და აფიქსთა ურთიერთმოქმედება ფორმაწარმოების (ბრუნებისა თუ რიცხვის წარმოების) პროცესში არსებითი სახელის ფუძე და ბრუნვის ნიშნები ურთიერთმოქმედებენ. ამ ურთიერთმოქმედებამ შეიძლება ერთ-ერთ მათგანში ფონეტიკური ცვლილება გამოიწვიოს. ბრუნვის ნიშანთა ცვლილებას იწვევს ფუძის ბოლოკიდური ხმოვანი. ფუძის ცვლილების გამოწვევა კი შეუძლია ბრუნვის ნიშანს, რომელსაც აქვს დახურული მარცვლის სტრუქტურა _ VC. ფუძის კუმშვა თანხმოვანფუძიანი სახელის ფორმაცვალების (ბრუნვის, აგრეთვე, რიცხვის წარმოების) დროს სახელის ფუძემ შეიძლება დაკარგოს ბოლოკიდურა მარცვლის ხმოვანი. ამ მოვლენას კუმშვა (რედუქცია) ჰქვია. ფუძე, რომელსაც კუმშვა ახასიათებს, კუმშვადია. კუმშვის პროცესის მოსახდენად აუცილებელია სათანადო პირობები: ა) VC სტრუქტურის სუფიქსი (ნათ., მოქ., ვით. ბრუნვის ნიშნები: -ის, -ით, -ად; მრავლობითის -ებ):