• Nenhum resultado encontrado

As produções de imitação da campaniense itálica em pasta cinzenta no Sul do território actualmente português.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "As produções de imitação da campaniense itálica em pasta cinzenta no Sul do território actualmente português."

Copied!
19
0
0

Texto

(1)

AS PRODUÇÕES CERÂMICAS

DE IMITAÇÃO NA HISPANIA

AS PRODUÇÕES CERÂMICAS

DE IMITAÇÃO NA HISPANIA

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II

R. MORAIS, A. FERNÁNDEZ e M. J. SOUSA

Editores Científicos

2014

TOMO I

(2)

Imagem de capa:

Cerâmica pintada Alto-Imperial (Bracara Augusta)

Design capa:

Júlia Andrade

Editores científicos:

Rui Morais

Adolfo Fernández

Maria José Sousa

Edita:

Faculdade de Letras da Universidade do Porto (FLUP)

Via Panorâmica, s/n – 4150-564 Porto

www.letras.up.pt | flup@letras.up.pt

EX OFFICINA HISPANA

Sociedad de Estudios de la Cerámica Antigua en Hispania (SECAH)

Aptdo. 33 – 28680 San Martín de Valdeiglesias (Madrid)

www.exofficinahispana.org | secah.info@gmail.com

© Faculdade de Letras da Universidade do Porto (FLUP)

© Sociedad de Estudios de la Cerámica Antigua en Hispania (SECAH)

© De cada artigo o seu autor

Paginação, Impressão e Acabamento:

Sersilito-Empresa Gráfica, Lda.

www.sersilito.pt | sersilito@sersilito.pt

ISBN Serviço de Publicações da Faculdade de Letras da Universidade do Porto:

978-989-8648-34-1 (tomo 1)

978-989-8648-35-8 (tomo 2)

ISBN SECAH:

978-84-617-2889-3 (obra completa)

978-84-617-3016-2 (tomo 1)

978-84-617-3017-9 (tomo 2)

Depósito Legal:

384049/14

(3)

ÍNDICE

TOMO I

Introdução . . . 9 Rui Morais, Adolfo Fernández e Maria José Sousa

Conferências

Vasos e vasilhame em Plínio o Naturalista . . . 15 Francisco de Oliveira

Vasos, bilhas, ânforas e potes: utensílios cerâmicos como adereço e como cenário no Satyricon de Petrónio e no

Asinus Aureus de Apuleio . . . 35 Delfim F. Leão

Imitaciones de terra sigillata en Hispania durante el Alto Imperio (épocas augustea y julio claudia) . . . 43 Carmen Fernández Ochoa, Ángel Morillo Cerdán, Mar Zarzalejos Prieto

Céramique africaine et imitations: où, quand, pourquoi? . . . 75 Michel Bonifay

Comunicações – Secção Temática

Imitaciones de formas rituales tardopúnicas en el ámbito de la campiña gaditana . . . 95 Ana M.a Niveau de Villedary y Mariñas, Ester López Rosendo

Influencias de tradición helenística y centromediterránea en las producciones comunes del área turdetana . . . 109 Francisco José García Fernández, Antonio Sáez Romero

Nuevas evidencias sobre imitaciones de cerámica de tipo Kuass en el valle del Guadalquivir . . . 125 Violeta Moreno Megías, Ana María Niveau de Villedary y Mariñas, Francisco José García Fernández

Imitaciones de cerámicas de barniz negro en Hispalis: los materiales del Patio de Banderas del Real Alcázar de Sevilla . . . 139 María José Ramos Suárez, Enrique García Vargas

Evidencias de la fabricación de lucernas en la ciudad romanorrepublicana de La Cabañeta (El Burgo de Ebro,

Zaragoza) . . . 151 José Antonio Mínguez Morales, Alberto Mayayo Catalán

As produções de imitação da campaniense itálica em pasta cinzenta no Sul do território actualmente português . . 165 Catarina Alves, Rui Mataloto, Vincenzo Soria

El suburbio alfarero de la Colonia Caesar Augusta y la producción de una de sus figlinae: un mortero sellado

Dramont D 2 . . . 177 Carmen Aguarod Otal

Producciones locales de época augustea de Ilici: las imitaciones de paredes finas y de la vajilla metálica romana . . 191 Ana M.ª Ronda Femenia, Mercedes Tendero Porras

Cerámicas de imitación de época altoimperial en el Chao Samartín (Grandas de Salime, Asturias) . . . 215 Rubén Montes, Susana Hevia

Cerâmicas de imitação em Monte Mozinho: as cerâmicas ditas bracarenses . . . 227 Teresa Pires de Carvalho, Belém Campos Paiva

A cerâmica de cozinha africana e as suas imitações em Monte Molião (Lagos, Portugal) . . . 247 Catarina Viegas, Ana Margarida Arruda

El fenómeno de las imitaciones de ARSW en las facies tardías de Contributa Iulia Ugultunia

(Medina de las Torres, Badajoz) . . . 261 Macarena Bustamante Álvarez, Pedro Mateos Cruz, Antonio Pizzo

(4)

La producción de cerámicas grises de imitación de barniz negro en los valles interiores de la Alta Andalucía

durante el siglo I a .C . El caso del asentamiento productivo de Parque Nueva Granada (Granada, España) . . . 279 M.a Victoria Peinado Espinosa, Pablo Ruiz Montes

Comunicações – Secção Geral

A olaria castreja de tradição Minho . . . 289 Josefa Rey Castiñeira

A produção de ânforas no Estuário do Tejo durante a Idade do Ferro . . . 303 Elisa Sousa, João Pimenta

La cerámica galaico-romana de Armea (Allariz) . Monte do Señoriño y Castro de Armea . . . 317 Adolfo Fernández Fernández, Laura Casal Fernández, Patricia Valle Abad, Laura Vázquez Fernández

Sigillatas e contextos crono-estratigráficos no âmbito da mineração antiga no Norte de Portugal . . . 339 Francisco Sande Lemos, Carla Maria Braz Martins

Le mobilier fin des thermes d’Ammaia (são salvador de aramenha): Contribution pour sa connaissance chronostra-tigraphique depuis le IIe s . jusqu’au Ve s . . . 347

José Carlos Quaresma

A caminho de Roma? – A Sardenha e a Córsega nos fluxos de circulação das ânforas lusitanas no mediterrâneo ocidental . . . 361 Sónia Bombico, Cristina Nervi, Eliana Piccardi, Franck Allegrini-Simonetti

El comercio de ánforas hispanas en Kops Plateau (Nijmegen) desde época de Augusto a época Flavia . . . 379 Rui Roberto De Almeida, Joost Van Den Berg, Piero Berni, Florian Schimmer, César Carreras

El taller de ánforas de Malgrat de Mar (Barcelona): Arqueometría y epigrafía . . . 393 Ramon Járrega Domínguez, Piero Berni Millet

Ânforas piscícolas de Tróia: contextos de consumo versus contextos de produção . . . 405 Rui Roberto de Almeida, Inês Vaz Pinto, Ana Patrícia Magalhães, Patrícia Brum

Acercamiento a los modelos arquitectónicos, funcionales y productivos generales y de imitación de una ínsula alfarera en Lucus Augusti (Lugo) . . . 425 Enrique J. Alcorta Irastoza, Roberto Bartolomé Abraira, Adrián Folgueira Castro

El vertedero de un taller cerámico de la Pallantia (Palencia) altoimperial . . . 447 M.ª Victoria Romero Carnicero, Julia Crespo Mancho, Cristina Lión Bustillo, Alejandro del Valle González, Jaime Delgado Iglesias

Alfarería en la Tamuda mauritana y romana . Primeros resultados del proyecto marroco-español EAT . . . 463 D. Bernal, B. Raissouni, M. Bustamante, M. Lara, J. M. Vargas, J. J. Díaz, A. M. Sáez, M. Parodi, J. Verdugo, R. García Giménez, M. Zouak, T. Moujoud

A cerâmica romana do balneário da rua D . Afonso Henriques: estudo preliminar da sequenciação cronológica e ocupacional do edifício (Braga, Portugal) . . . 483 Jorge Ribeiro, Adolfo Fernández, Armandino Cunha, Manuela Martins, Fernanda Magalhães, Cristina Braga

Colmeias e outras produções de cerâmica comum do Martinhal (Sagres) . . . 507 João Pedro Bernardes, Rui Morais, Inês Vaz Pinto, Jorge Guerschman

La Terra Sigillata Hispánica Tardía procedente de la villa romana La Olmeda (Pedrosa de la Vega, Palencia) una introducción sobre un conjunto excepcional . . . 521 Jaime Gutiérrez Pérez

El conjunto cerámico de El Castillón (Zamora) y las cerámicas de imitación de Sigillata en el contexto del siglo V . . 537 Jose Carlos Sastre Blanco, Raúl Catalán Ramos, Patricia Fuentes Melgar

Terra Sigillata hispânica tardia dos níveis selados das termas medicinais romanas de Chaves . . . 549 Sérgio Carneiro, Rui Miguel Gomes Lopes

La secuencia tardoantigua y medieval de la zona arqueológica D . Afonso Henriques 36/40 y 42/56: una

contribución al estudio de la cerámica medieval de Braga . . . 561 Raquel Martínez Peñín, Armandino Cunha, Fernanda Magalhães, Manuela Martins

Cerámicas romanas de la “Torre Velha” (Castro de Avelãs, Bragança) . Primera síntesis . . . 573 Clara André, Pedro C. Carvalho, Miguel Cipriano Costa, Adolfo Fernández, Sofia Tereso

(5)

Estudio arqueométrico de la cerámica común no torneada de difusión aquitano-tarraconense (aqta): el caso de las ollas con marcas en el borde . . . 587 Ainhoa Alonso Olazabal, Milagros Esteban Delgado, María Teresa Izquierdo Marculeta, Ana Martínez Salcedo, Luis Ángel Ortega Cuesta, François Rechin, María Cruz Zuluaga Ibargallartu

Análise de fragmentos cerâmicos de potes meleiros e colmeias por cromatografia gasosa acoplada à

espectroscopia de massa . . . 599 César Oliveira, Rui Morais, Alfredo Araújo, Iwona Kuźniarska-Biernacka, Pier Parpot, Isabel C. Neves, António M. Fonseca Propuesta de gestión de cerámica en contextos arqueológicos: el sistema de información de registro

arqueológico (S .I .R .A .) . . . 611 Andrés María Adroher Auroux

TOMO II

Posters – Secção Temática

Caracterización mineralógica y físico-química de las imitaciones de vajilla de tipo Kuass en el valle del

Guadalquivir . . . 11 Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández

La cerámica Gris Bruñida Republicana, imitaciones y nuevas formas documentadas en la Alta Andalucía en el alma-cén comercial del Cerro de la Atalaya de Lahiguera (Jaén) . . . 19 Vicente Barba Colmenero, Alberto Fernández Ordoñez, Manuel Jesús Torres Soria

Imitaciones de Terra Sigillata en cerámica vaccea . Un conjunto procedente de Montealegre de Campos

(Valladolid) . . . 35 Ángel Morillo, Manuel Retuerce, Javier Salido

Las imitaciones de barnices negros republicanos en cerámica de pasta gris en Los Villares de Andújar (Jaén) . . . 45 Pablo Ruiz Montes, M.ª Victoria Peinado Espinosa

El territorio de Kelin: un espacio secundario de producción y circulación de imitaciones en el interior valenciano (ss . VII a .C . – I d .C .) . . . 51 Consuelo Mata Parreño, David Quixal Santos

A cerâmica de “engobe vermelho pompeiano: imitações” . O caso de São salvador de Aramenha . A cidade de Ammaia: Porta Sul . . . 61 Vítor Manuel da Silva Dias

A cerâmica de mesa de pasta cinzenta que imita protótipos itálicos tardo republicanos/proto-imperiais,

proveniente da Alcáçova de Santarém . . . 75 Vincenzo Soria

As cerâmicas de inspiração de sigillata do Núcleo Arqueológico da Rua dos Correeiros, Olisipo (Lisboa) . Primeira sistematização . . . 85 Carolina Brito Ramos Grilo

Las imitaciones engobadas de sigillata del Municipium Labitolosanum (La Puebla de Castro, Huesca – Zaragoza) . . 99 J. Carlos Sáenz Preciado

TSHT y CIS del yacimiento Olivar de la Cañada (Alameda de la Sagra, Toledo) . . . 119 Elena Vega Rivas, Raúl Catalán Ramos

Posters – Secção Geral

Amphorae ex Hispania “Paisajes de producción y de consumo” . Fase II: catálogo de ánforas hispanas . . . 131 Piero Berni, Ramon Járrega, Dario Bernal, Cèsar Carreras, Enrique García Vargas

La Porticus Aemilia in epoca imperiale . Anfore orientali da un contesto orreario . . . 141 Alessia Contino, Lucilla D’Alessandro

(6)

Ânforas do Mediterrâneo Oriental em Faro (Ossonoba) . Novos dados para equacionar o comércio durante a

Antiguidade Tardia . . . 151 Rui Roberto de Almeida, Catarina Viegas, Nuno Beja, Nuno Teixeira

Découverte d’un pot mentionnant la société des DD Caecilii dans un contexte portuaire situé entre 50- 140 apr . J.-C. (découverte subaquatique à Arles, Bouches-du-Rhône, France) . . . 161 David Djaoui

El alfar gaditano de El Palomar (El Puerto de Santa María, Cádiz) . Aportaciones a su secuencia de actividad y sus producciones . . . 179 Antonio M. Sáez Romero, José J. Díaz Rodríguez

Saleros-especieros zoomorfos, de barro y cerámica, en técnica excisa, del territorio vacceo (ss . IV-I a .C .) . . . 199 Carlos Sanz Mínguez, Juan Manuel Carrascal Arranz, Elvira Rodríguez Gutiérrez

Las representaciones figuradas en la terra sigillata hispánica de Los Villares de Andújar (Jaén, España) . . . 213 M.ª Isabel Fernández-García, Manuel Moreno-Alcaide, Ismael Macías Fernández

Terra sigillata hispánica procedente de la escombrera de La Candamia (León): consideraciones sobre el repertorio iconográfico figurado . . . 221 María Isabel Rodríguez López, Diego Prieto López, Silvia Bonacasa Sáez, Gema Duprado Oliva

Terra sigillata hispánica procedente de la escombrera de La Candamia (León): la representación de los dioses y otros motivos mitológicos . . . 235 María Isabel Rodríguez López, Diego Prieto López, Silvia Bonacasa Sáez, Gema Duprado Oliva

Difusión de la terra sigillata hispánica en la Submeseta sur: Nuevas aportaciones de los fondos del Museo de

Ciudad Real . . . 247 Gregorio Carrasco Serrano, José Luis Fuentes Sánchez

Notas sobre la cerámica romana del castro de El Curucho de Campomanes (Lena, Asturias) . . . 269 Rubén Montes López

Cerámica Gris Bruñida Republicana (GBR): el problema de las imitaciones en ceramología arqueológica . . . 281 Andrés María Adroher Auroux

A propósito da cerâmica cinzenta fina polida do Castro de Romariz (Santa Maria da Feira – Portugal) . . . 291 Rui Centeno, Rui Morais, Teresa Soeiro

Le faciès céramique d’un établissement rural dans le Nord de la Lusitanie: l’exemple de la villa du Vale do Mouro (Coriscada, Portugal) . Premier bilan . . . 309 Tony Silvino, Antonio do Nascimento Sá Coixão, Pedro Pereira

Aproximación a la cerámica hallada en la villa romana de Porta de Arcos (Rodeiro, Pontevedra) . . . 327 Erik Carlsson-Brandt Fontán

Evidencias de una figlina en el municipio hispanorromano de Caparra (Cáceres) . . . 341 Macarena Bustamante Álvarez, Ana M.ª Bejarano Osorio, Enrique Cerrillo Martín de Cáceres

Estudo da sondagem T183 das termas do Alto da Cividade, Braga . . . 349 Ana Torres, Arnaldo Teixeira, Joana Ferreira, Lília Freitas, Liliana Fernandes, Nuno Braumann, Tânia Pereira

As cerâmicas de engobe branco de época imperial no Noroeste Peninsular . . . 361 Rui Morais, Teresa Soeiro, Adolfo Fernández, M.ª José Sousa

Una aproximación arqueométrica al estudio de la cerámica común y de cocina de producción local/regional de los contextos tardoantiguos de la UARC II (Vigo, Galicia, España) . . . 369 Marta Lago Cerviño, Teresa Rivas Brea, Jorge Millos Alfeirán, Oscar Lantes Suárez, Adolfo Fernández Fernández Originalidade e tradição clássica na cerâmica local e regional tardo-antiga do Castelo de Crestuma (V . N . Gaia, Portugal) . . . 381 António Manuel S. P. Silva, Teresa P. Carvalho

Elementos cerámicos de la actividad textil en el conjunto arqueológico de Armea (Allariz, Ourense) . . . 397 Alba Antía Rodríguez Nóvoa

Almofarizes tardios com revestimento vidrado interior do sítio do Monte Castêlo (Guifões – Matosinhos) . . . 407 José Manuel Varela, Rui Morais

(7)

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II, TOMO I, 2014 165 CATARINA ALVES1 RUI MATALOTO2 VINCENZO SORIA3 1

. UNIARQ, FCT. catarina4alves@gmail.com

2

. CMRedondo. rmataloto@gmail.com

3

. UNIARQ. vinso84@hotmail.it

As produções de

imitação da campaniense

itálica em pasta cinzenta

no Sul do território

actualmente português

PARA UMA DEFINIÇÃO DO CONJUNTO ESTUDADO...

O conjunto em análise consiste numa classe

cerâmica tecnicamente caracterizada por uma

pasta cinzenta (com largo espectro de nuances e

qualidades) sempre revestida por um verniz ou

engobe geralmente muito pobre. Apesar da cor da

sua pasta, não são de forma alguma campaniense

C (siciliota) nem, provavelmente, imitações desta,

parecendo antes reproduzir, preferencialmente, o

reportório da B calena e uma pequena percentagem

de A napolitana.

A existência da cerâmica de imitação da

cam-paniense itálica em pasta cinzenta assume

valo-res percentuais ínfimos nos sítios que temos em

estudo, um pouco à semelhança do que sucede

por todo o mundo Mediterrâneo (Aquilué

Aba-días, 2000).

Desde já, importa referir que estas produções

são aqui entendidas como imitações e não cópias

fiéis das campanienses “clássicas”, na justa medida

que existe, como se verá, espaço à inovação no

produto final com, por exemplo, pequenas nuances

formais. São, portanto, em nosso entender, aquilo

que Morel definiu como imitação por influência

(Morel, 1981, 515).

A grande dificuldade com que nos deparámos

na análise e individualização dos grupos técnicos

assenta no facto de as peças, numa primeira

abor-dagem, apresentarem um mesmo “ar de família”

mas, com diferenças macroscopicamente visíveis

ao nível da qualidade do verniz ou engobe e da

própria pasta, o que incita a identificação de

múl-tiplas produções. Desta forma, e correndo o risco

de simplificar, optámos pela definição de apenas

3 grandes grupos técnicos, definidos com base no

tipo e calibre das inclusões ou textura da pasta e

na presença de um verniz (bem ou mal vitrificado)

ou de um engobe.

Optámos por relegar para segundo plano uma

agrupação técnica baseada em aspectos formais

porque, como veremos, os conjuntos são muito

monótonos e numericamente pouco expressivos,

não sendo possível, de momento, associar tipos

formais a grupos técnicos, de um modo sustentado.

A própria qualidade do revestimento, bastante

variável, mas sem diferenças gritantes, à excepção

do grupo 1, como veremos adiante, não é

sobre-valorizada, tendo em conta o que acreditamos

ser, essencialmente, o resultado de um deficiente

domínio técnico produtivo, mas igualmente o

resultado da acção de fenómenos pós deposicionais.

(8)

ATAS DO II CONGRESSO INTERNACIONAL DA SECAH (BRAGA, 2013)

166

CATARINA ALVES, RUI MATALOTO E VINCENZO SORIA

O facto de dispormos de conjuntos bastante

reduzidos e com elevado grau de fragmentação

limita de sobremaneira a capacidade de isolarmos

peças que podem, na origem, ter tido problemas

de cozedura, pelo que em alguns casos temos sérias

dúvidas se estaremos perante uma “verdadeira”

campaniense de pasta cinzenta ou uma qualquer

produção da B itálica com problemas de cozedura.

Neste caso estaríamos, então, no que se definiu por

“campaniense B de pasta cinzenta” (Morel, 1963)

– B da Etrúria ou Campânia, mas que sofreram

cozedura excessiva ou redutora secundária. Este é

um problema, de momento, incontornável e que

se afigura de difícil solução, sem recurso a análises

químicas. Por ora, e na análise que efectuámos

optámos por excluir estes casos do nosso estudo

dado que se afastam dos critérios de definição que

considerámos.

Por outro lado, consideramos a classe aqui em

análise muito diversificada e mal documentada,

pelo que se nos afigurou bastante complexo

clas-sificar os nossos conjuntos segundo os grupos

produtivos definidos para outros locais, sendo com

alguma cautela que o intentamos, pontualmente.

OBJECTOS DE ESTUDO

Os sítios que nos servem de referência para

este estudo são Monte Molião (Dias, 2010); Faro

e Castro Marim, no Algarve (Viegas, 2009); o

povoado de Mesas do Castelinho (Alves, 2010;

Alves, no prelo) e o castellum do Monte Manuel

Galo, no Baixo Alentejo; o núcleo de fortins

romanos do Alentejo Central, nomeadamente

Mariano e Caladinho (Mataloto, 2002; Mataloto

et al., no prelo) e Santarém, no Ribatejo (Soria,

2014) (Fig. 1).

Em cada um deles, com excepção dos fortins

e castellum, o que tem necessariamente que ver

com o tempo e cronologia daquelas ocupações,

é facilmente constatável a exiguidade percentual

destas produções face ao volume de importações

itálicas de verniz negro.

Existem referências bibliográficas a outros

con-juntos provenientes de escavações antigas que

infe-lizmente não foi possível verificar mas que importa

assinalar. As informações que se conhecem acerca

destes partilham da mesma exiguidade numérica

e monotonia formal (Sepúlveda et al., 2001; Luís,

2003; entre outros).

GRUPOS DE FABRICO IDENTIFICADOS

Da análise que efectuámos pudemos

individua-lizar 3 grupos técnicos que passaremos a descrever:

GRUPO 1 (Fig. 2, 1)

Pasta

cinzenta, pouco compacta, pouco

pul-verulenta e pouco depurada, repleta de vácuolos

alongados de pequenas dimensões. Fractura mais

ou menos irregular.

FIGURA 1. Localização no mapa de Portugal dos sítios

arqueológicos em estudo: 1-Monte Molião; 2-Faro; 3-Cas-tro Marim; 4-Mesas do Castelinho; 5-Monte Manuel Galo; 6-Caladinho e Mariano e 7-Santarém.

(9)

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II, TOMO I, 2014 167

AS PRODUÇÕES DE IMITAÇÃO DA CAMPANIENSE ITÁLICA EM PASTA CINZENTA NO SUL DO TERRITÓRIO …

Inclusões

: Possui inclusões de micas

pratea-das em abundância, pontos cinzentos, brancos

e castanhos avermelhados opacos de pequenas

dimensões. Os últimos surgem frequentemente,

são de morfologia irregular e grande dimensão e

distribuem-se de forma homogénea ao contrário

dos restantes grupos.

Revestimentos

:

1a

: Verniz castanho e preto, pouco brilhante e

fino com destacamentos e lascado. Mal conservado

em ambas as superfícies.

1b

: Verniz preto (por vezes acastanhado), pouco

brilhante e fino com destacamentos e lascado.

Presente apenas nas superfícies interiores dos

reci-pientes. Exterior indeterminado, ou ausente.

1c

: Verniz castanho e preto, pouco brilhante e

fino, verniz escassamente vitrificado, com

desta-camentos e lascado. As superfícies exteriores dos

recipientes apresentam tratamento igual mas muito

mais baço e fino.

1d

: Engobe preto, acetinado e de aspecto

gor-duroso. Exterior, por vezes, apenas escurecido,

aparentemente resultante do próprio processo de

cozedura. Não se trata de uma aplicação e possui

uma percentagem maior de micas prateadas.

GRUPO 2 (Fig. 2, 2)

Pasta

cinzenta, compacta, muito pulverulenta,

com vácuolos grandes e irregulares muito

frequen-tes. Fractura boleada.

Inclusões

: Possui raros elementos não

plásti-cos visíveis macroscopicamente, entre os quais,

micas prateadas em abundância. Com lupa de

59,3 aumentos pode-se observar frequentes

pon-tos brancos opacos (2 a 3 mm) por vezes muito

irregulares e grandes, a par de pontos cinzentos

muito pequenos e frequentes. Pasta muito pouco

depurada, mas homogénea.

Revestimento

: Verniz cinzento escuro a preto,

baço, fino e pouco aderente, muito mal

conser-vado, com muitos destacamentos.

GRUPO 3 (Fig. 2, 3)

Pasta

cinzenta escura, compacta e pouco dura.

Fractura boleada.

Inclusões

: Possui pontos brancos opacos de

dimensões variáveis e dispersos de entre os

ele-mentos não plásticos visíveis macroscopicamente.

Pode-se observar, ainda, pontos avermelhados

FIGURA 2. 1. variedade de vernizes (a – d) e pasta do

designado Grupo 1; 2. verniz e pasta do designado

(10)

ATAS DO II CONGRESSO INTERNACIONAL DA SECAH (BRAGA, 2013)

168

CATARINA ALVES, RUI MATALOTO E VINCENZO SORIA

ferruginosos de formas ovaladas, raros mas de

grandes dimensões, para além de manchas cremes,

disformes e de grande dimensão. Pasta pouco

homogénea.

Revestimento

: Verniz preto, algo brilhante,

fino, mal conservado, com alguns destacamentos

e pouco vitrificado. Ausente no exterior da peça.

MORFOLOGIAS E PERCENTAGENS

Quanto à distribuição formal e percentual de

cada um dos grupos definidos verificámos que para

o grupo 1 (Fig. 3) Santarém se assume como o

centro de consumo maioritário, com mais de 70

fragmentos. Infelizmente a maioria destes não tem

correspondência formal, pelo que apenas podemos

assinalar a presença de raras taças e tijelas (F2650

e F2320), bem como alguns (a maioria das formas

classificáveis) fundos de páteras com impressão

de marca de losango característica das produções

calenas (Fig. 4), também atribuída nestas

produ-ções cinzentas ao Vale do Guadalquivir (Ventura

Martinez, 2000; Ramos Suárez, 2012).

A maioria das formas identificáveis encontra-se

associada a este grupo técnico e para tal coincide

o facto de ser o mais numeroso. Geograficamente

este é dos grupos com maior representatividade nos

sítios algarvios, ainda que com presença

substan-cial no acervo de Santarém, e de cariz excepcional

no Monte Manuel Galo (Fig. 5 e 6; 4; 7 nº 4-8,

respectivamente).

No que concerne ao grupo 1, julgamos

impor-tante salientar a variante 1d, na medida em que as

suas características técnicas nos colocam algumas

dúvidas que, sem as devidas análises químicas se

afiguram de difícil solução. Este engobe (1d),

acetinado e de aspecto gorduroso (Fig. 2, 1d),

assemelha-se muito ao aplicado em exemplares de

Campaniense C de Mesas do Castelinho (Alves,

no prelo). Estaremos, portanto, na presença de

um pormenor técnico transversal a diferentes

produções e facilmente reproduzível? Ou perante

uma variante siciliota de fabrico da Campaniense

C, tal como a observação de alguns exemplares,

por um de nós (CA) na Sicília nos faz suspeitar?

Isto porque, na verdade, e numa análise

mera-mente macroscópica, as características da pasta

deste subgrupo pouco se diferenciam da

“verda-deira C”, com a excepção da tonalidade bicolor

da fractura da pasta. Na cidade romana de Illuro

foi identificado um grupo designado como afim

de C de origem Siciliota e excluída a hipótese de

se tratar de uma qualquer imitação. Com uma

cronologia balizada no último quartel do séc.

I a.C. (apud, García Roselló, 63), a descrição

do dito grupo da costa Layetana assemelha-se,

aparentemente, ao 1d individualizado por nós. A

maioria dos recipientes desta produção (1d) são

provenientes de Castro Marim, Monte Manuel

Galo e Santarém e correspondem à F2270 (3

NMI - Número Mínimo de Indivíduos), a que

se acresce 1 NMI da F2320/40, ou seja, duas das

formas típicas do serviço da C de Siracusa, para

além de alguns bojos.

Existe uma série de fragmentos no nosso

con-junto do Grupo 1 e 2 que, segundo cremos, se

assemelha bastante com as espécies F2640/50 (Fig.

7, 8 e 12, por exemplo), de bordos diferenciados

e carenas acentuadas na transição parede – fundo.

Esta é, preferencialmente, uma forma difundida

a partir das oficinas etruscas do séc. II a.C., mas

tendo sido fabricado por outras, como sejam as

localizadas no Golfo de Nápoles e respectivas

imitações (Morel, 1981, 197). Cronologicamente

e ainda que típicas de contextos daquele século

perduram claramente até ao seguinte. Não nos

deixa de causar alguma estranheza esta imitação

em contextos tardo-republicanos tão avançados

(ao longo da 2ª metade do século I a.C. – data

em que cremos serem difundidas nos sítios que

estudamos), pelo que não devemos colocar de parte

a hipótese de se tratar de uma imitação de

Lam-boglia 8a

(apesar de menos provável, atendendo à

ausência de carena tão marcada) ou, mesmo, de

uma imitação da Conspectus 8 de TSI negra ou

aretina de verniz negro, datável entre os anos 30 e

10 do último século a.C., mais consentânea com

o espectro por nós proposto para o conjunto em

análise, acompanhando a hipótese avançada por

(11)

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II, TOMO I, 2014 169

AS PRODUÇÕES DE IMITAÇÃO DA CAMPANIENSE ITÁLICA EM PASTA CINZENTA NO SUL DO TERRITÓRIO …

Ramos Suárez para o conjunto do Patio de Banderas

del Real Alcazar de Sevilha (Suárez Ramos, 2012).

De qualquer forma, importa mencionar os

contextos estratigráficos de Mesas do Castelinho

que parecem sustentar a sua produção/consumo

tardia, dentro do último século a.C.. No sector A3

estão, então, associados a uma fase de ocupação

centrada na segunda metade do séc. I a.C., numa

associação com fragmentos de contentores

anfó-ricos do tipo Haltern 70.

Comparativamente com o grupo 1 o fabrico

definido como grupo 2 (Fig. 8) marca presença

tímida no sítio mais a Noroeste e é, com excepção

do Monte Manuel Galo (Fig. 7, 4), exclusivo nos

sítios alentejanos. Também foi possível assinalar

alguns exemplares em sítios algarvios, mas sempre

proporcionalmente bastante inferiores ao grupo 1

que os caracteriza.

No Monte Molião o consumo de imitações

de campaniense em pasta cinzenta, mais uma

vez, restringe-se às páteras F2250/80, sendo esta

a forma melhor representada igualmente nos

res-tantes sítios, seguindo-se a tijela F2320/40. É

interessante, e de destacar, o facto de em Santarém

se verificar uma grande variedade formal no grupo

1, com presenças numéricas equilibradas em todas

as formas, face à escassez de peças no grupo 2

circunscritas a F2250/80 e F2320/40, com 2 e

1 NMI, respectivamente, indiciando padrões de

consumo ou distribuição bastante distintos.

Por último resta mencionar (Grupo 2) a forma

F1220 identificada em Mesas do Castelinho e em

Santarém (Grupo 1) (Fig. 4, 9, por exemplo),

(12)

ATAS DO II CONGRESSO INTERNACIONAL DA SECAH (BRAGA, 2013)

170

CATARINA ALVES, RUI MATALOTO E VINCENZO SORIA

por serem justamente peças únicas nos

conjun-tos analisados e em todos os grupos de fabrico

definidos. A singular presença desta forma é de

alguma maneira insólita, não por concorrer, na

mesma cronologia, com outros conjuntos, mas

porque é tida como uma das formas com algum

índice de imitação, pelo que seria espectável

uma presença superior mesmo às F2640/50

4

.

4

. Importa esclarecer que perante fragmentos pequenos

torna-se complexo a distinção entre recipientes da F1220

e da F2650, pelo que o critério aqui utilizado consistiu

Uma análise cuidada à bibliografia portuguesa

permite constatar que na maioria dos casos a

F1220 ocorre nestas imitações (Alves, 2010, 52),

para além de ficar explícito que terá, igualmente,

sido bastante imitada em cerâmica comum (com

polimento) (Fabião, 1998). Assume-se como uma

forma típica de contextos do séc. I a.C., pelo que

seria espectável que o índice da sua presença fosse

substancialmente maior e, se não como produto

na convexidade das paredes, tipo de fundos (quando

deles se trata) e diâmetro das peças.

FIGURA 5. Imitações de campaniense em pasta cinzenta de Monte Molião. Grupo 1: nº2 a 4. Grupo 2: nº1 e 5 (adaptado

(13)

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II, TOMO I, 2014 171

AS PRODUÇÕES DE IMITAÇÃO DA CAMPANIENSE ITÁLICA EM PASTA CINZENTA NO SUL DO TERRITÓRIO …

FIGURA 6. Imitações de campaniense em pasta cinzenta de Castro Marim (adaptado de Viegas, 2009). Grupo 1: nº1 a 7,

(14)

ATAS DO II CONGRESSO INTERNACIONAL DA SECAH (BRAGA, 2013)

172

CATARINA ALVES, RUI MATALOTO E VINCENZO SORIA

FIGURA 7. Imitações de campaniense em pasta cinzenta do Caladinho e Mariano. Grupo 2: nº1 a 3. Monte Manuel Galo.

(15)

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II, TOMO I, 2014 173

AS PRODUÇÕES DE IMITAÇÃO DA CAMPANIENSE ITÁLICA EM PASTA CINZENTA NO SUL DO TERRITÓRIO …

itálico, pelo menos como produção de oficinas,

ainda por determinar, talvez no seio da Península

Ibérica.

Assim, as formas detectadas inscrevem-se na

prática de imitação de produtos itálicos

(maiori-tariamente calenos) com algumas nuances, como

o exemplar de Mesas do Castelinho, utilizado

para definir o grupo 3 (Fig. 9). Parece-nos, sem

dúvida, uma peça enquadrável nestas produções,

com características díspares das restantes e

apa-rentada formalmente, pese embora as reduzidas

dimensões, com a F1300 de Morel, com a

parti-cularidade de possuir dois furos pré-cozedura de

suspensão. É peça única no conhecimento que

temos destes sítios e poderá ilustrar, mais

cate-goricamente, a ideia de imitação por influência,

com pormenores formais e dimensão a fugir ao

protótipo.

Em Mesas do Castelinho a F1300 (Fig. 7, 13)

surge em contextos do século I a.C. na sua

ver-tente de paredes grossas e diâmetros mais

peque-nos. Estas características somam-se às descritas

por P. Arcelin para a zona da Provença Ocidental

onde se assiste à tendência à horizontalidade e

bordos mais pendentes para estes exemplares

mais tardios (Arcelin, 1978); ou seja, de menor

qualidade, pasta enegrecida e muito desfasada das

características típicas dos protótipos. O facto de o

restante material aqui descrito imitar claramente

produções da B calena leva-nos a considerar que

a peça se enquadra, sem grande dificuldade, em

momentos avançados do século I a.C., ainda que

muito raras no protótipo da classe A em Mesas

do Castelinho. Esta situação está directamente

relacionada com o sucesso da F2250-80 que

surge em força nestes contextos tardios (Alves,

2010, 54-57).

Resta assinalar, que a raridade deste tipo

cerâ-mico nas regiões alentejanas não autoriza

conside-rações formais e a sua relação com um qualquer

consumo padronizado. Nos restantes, pode-se

assumir uma tendência formal com predomínio

dos tipos F2320 (exclusivo de Faro e Santarém) e

F2250-80, situação consentânea com os serviços

de cerâmica campaniense utilizados durante a 2ª

metade do século I a.C. na Península Ibérica, sendo

esporádicas e circunscritas a Faro e Santarém, as

presenças de F2640-50.

ALGUMAS CONSIDERAÇÕES FINAIS

A importação destas produções de pasta

cin-zenta, sem atendermos às excepções assinaladas,

parece acompanhar um padrão de consumo bem

enraizado nos serviços utilizados durante todo o

século I a.C. um pouco por todo o Mediterrâneo,

pois as páteras F2250/80 e as tijelas F2330/60 são

os recipientes com maior índice de presenças

cale-nas. Verifica-se, então, que as formas imitadas

cor-respondem aos protótipos importados com maior

sucesso nos sítios analisados. Por outro lado, estas

séries representadas, ainda que muito monótonas,

assumem qualidades de fabrico diferentes, o que

pode indicar uma variedade de oficinas.

Cronologicamente parecem difundir-se entre os

finais do 2º quartel do século I a.C. e princípios de

Augusto. A presença maioritária de ânforas

produ-zidas no Vale do Guadalquivir, aliada à ausência de

terra sigillata permite-nos avançar com estas balizas

cronológicas de consumo.

As outrora chamadas

pseudo-campanien-ses do tipo C, apontadas por Ventura Martinez

como sendo produções do Vale do Guadalquivir,

FIGURA 8. Distribuição de formas (NMI) no Grupo 2.

(16)

ATAS DO II CONGRESSO INTERNACIONAL DA SECAH (BRAGA, 2013)

174

CATARINA ALVES, RUI MATALOTO E VINCENZO SORIA

parecem aproximar-se das características formais

e técnicas do que definimos aqui como grupo

1. Na mesma lógica que a utilizada pelo autor,

pensamos que a diversidade das características

téc-nicas reconhecidas nos nossos conjuntos poderá

indiciar estarmos perante centros independentes

que coincidem na adopção de reportórios

aná-logos, desenvolvidos num quadro produtivo

muito similar. Efectivamente, e uma vez mais na

esteira daquele autor, cremos que o baixo Vale

do Guadalquivir reunia as condições ideais para

o desenvolvimento de um processo deste género,

principalmente a partir de finais do 2º quartel do

séc. I a.C., justamente o momento onde parece

arrancar uma pujante produção oleira anfórica

romana, como resposta a um importante

desen-volvimento da produção agrícola (García Vargas

et al., 2011).

A proximidade geográfica e a facilidade de

comunicação desta região (Guadalquivir) com o

sudoeste peninsular pode ajudar a compreender a

chegada destas produções à zona mais ocidental

da Ulterior. A imagem que nos fica da análise

destes sítios costeiros e interiores do território

actualmente português é de alguma diferenciação

nas dinâmicas comerciais e sua distribuição, sendo

ainda bastante complexo compreender as mesmas.

Assim é porque, se assumirmos a possibilidade do

grupo 1 ser uma das produções afins das referidas

para Vale do Guadalquivir (Suaréz Ramos, 2012),

então os sítios aqui apresentados que partilham

este consumo excluem quatro dos cinco sítios

do interior alentejano, aqui estudados. Por outro

lado, o grupo 2, que domina os conjuntos nestes

sítios, é exíguo nos algarvios e estremenho. Pouco

poderá ser dito relativamente ao grupo 3, dada a

sua exiguidade.

Pese embora os poucos dados (que na verdade

podem ser sintomáticos) ao que tudo indica, e

se assumirmos que os grupos definidos são

con-sentâneos com oficinas diferenciadas, existe um

comércio com directrizes relativamente específicas,

nomeadamente o Grupo 2 presente no centro e

baixo Alentejo com expressão numérica residual

na faixa meridional do território actualmente

português, relacionado com rotas de distribuição

e produção diferenciadas ou mesmo tradições e

recursos disponíveis regionalmente.

Precisar os centros oleiros destas produções

cinzentas é actualmente impossível, na medida em

que, na maioria das vezes, apenas conhecemos as

áreas de consumo. Assim, em alguns casos,

sugere--se a associação destas oficinas a uma determinada

área de produção com base, exactamente, na

dis-persão/concentração do produto. No entanto, e

porque só uma análise de natureza arqueométrica

pode, ou não, atestar através da comparação das

respectivas composições químico-mineralógicas a

origem dos diferentes produtos, não descuramos

a possibilidade de os grupos aqui apresentados se

afastem das produções do Guadalquivir e possam

corresponder a um plano geográfico mais vasto

e díspar. Estas produções peninsulares -como

as consideramos- primam pela sua exiguidade,

monotonia formal e variedade de fabricos, em

que as características físicas dos seus revestimentos

(resultantes talvez de inadequadas capacidades de

controlo do processo de cozedura e a adoção de

técnicas diferentes dos protótipos itálicos) podem

surgir simultaneamente em diferentes ateliers. A

longa tradição de consumo e contacto com os

produtos originais também autoriza a hipótese

de existência de produções locais ocasionais em

centros de produção não especializados nesta classe.

Este facto poderá justificar a razão pela qual não

terão tido uma difusão em larga escala, como as

dita “universais”, podendo antes representar uma

solução mais célere de resposta a uma

necessi-dade imediata, sem ter que ver com questões de

capacidade de aquisição (custo ou dificuldade

de acesso), já que contra esta concorre o restante

serviço de campaniense em número e variedade.

Aliás, os recipientes em pasta cinzenta identificados

correspondem, justamente, aos respectivos

protó-tipos (calenos) de consumo generalizado em cada

um destes sítios, os quais continuam a afluir em

quantidade ao Ocidente peninsular.

Resumindo, a escassez destes conjuntos (v.

Fig. 10) está, em nosso entender, relacionada com

a cronologia e padrões de consumo dos próprios

sítios. A cerâmica campaniense tem uma

percen-tagem considerável no cômputo geral da cerâmica

fina de mesa utilizada nos contextos analisados,

que reflete facilidade em receber os lotes de

cerâ-mica importada de verniz negro. Deste modo,

não é descabido aceitar que estas comunidades

(17)

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II, TOMO I, 2014 175

AS PRODUÇÕES DE IMITAÇÃO DA CAMPANIENSE ITÁLICA EM PASTA CINZENTA NO SUL DO TERRITÓRIO …

não tivessem necessidade de adquirir ou

produ-zir cerâmica local e/ou regional de imitação que

competissem com os produtos originais. Não nos

parece, por outro lado, que o objectivo fosse a

reprodução fiel na sua vertente de contrafacção,

caso contrário a aplicação do verniz seria muito

mais cuidada e de qualidade, já que os oleiros

ibéricos dominam a técnica desde século III a.C.

(em Cigarralejo, por exemplo).

Por outro lado, as cronologias em que

apare-cem, o que necessariamente está relacionado com

os tempos de apropriação dos conceitos e técnicas

do sistema produtivo, coincidem,

maioritaria-mente, com a fase final da presença da campaniense

em contextos tardo republicanos do território

actualmente português e paralelamente com a

substituição desta pelos novos padrões e gostos,

nomeadamente com a introdução da terra sigillata

itálica, o qual pode ter determinado justamente o

fim destas produções, as quais parecem ainda de

modo incipiente tentar imitar as primeiras formas

daquelas, como foi possível constatar em diversos

conjuntos, como o da Miróbriga (Capilla, Badajoz)

(Pastor Muñoz et al., 1992) ou Santarém (Soria,

neste volume).

BIBLIOGRAFIA

AQUILUÉ ABADÍAS, X.; GARCÍA ROSELLÓ, J.; GUI-TART DURAN, J. (coords.) (2000): La ceràmica

de vernís negre dels segles II i I a.C.: Centres productors mediterranis I comercialització a la Península Ibèrica. Taula rodona, (Empúries 1998).

Mataró: Museu de Mataró / Museu de Catalunya (Empúries) / Universitat Autónoma de Barcelona. ALVES, C. (2010): A cerâmica campaniense de Mesas

do Castelinho. Dissertação de mestrado

apresen-tada à Faculdade de Letras de Lisboa (policopiada) ALVES, C. (no prelo): Campanian ware from Mesas do

Castelinho, Portugal. Rei Cretariae 2012. Catania. ARCELIN, P. (1978): Note sur les céramiques a vernis

noir tardives en Provence Occidentale. In Morel (coord.) Journées d’étude de Montpellier sur la

céramique campanienne. Archeologie en Lan-guedoc. Montpellier: Fédération Archéologique

del’heraul, pp. 105-125.

Delgado, M. (1971): Cerâmica campaniense em Por-tugal. Actas do II Congresso Nacional de

Arqueo-logia. Coimbra. Vol. II, pp. 403-424.

––– 1996): A cerâmica campaniense do acampamento da Lomba do Canho (Arganil). Ophiussa. Lisboa: Edições Colibri/Instituto de Arqueologia da Facul-dade de Letras de Lisboa. N. 0, pp. 109-131. DIAS, V. (2010): A cerâmica campaniense de Monte

Molião, Lagos. Dissertação de mestrado

apresen-tada à Faculdade de Letras de Lisboa (policopiada)

(18)

ATAS DO II CONGRESSO INTERNACIONAL DA SECAH (BRAGA, 2013)

176

CATARINA ALVES, RUI MATALOTO E VINCENZO SORIA

DURAN, J. (coord.) (2000): La ceràmica de vernís negre

dels segles II i I a.C.: Centres productors medi-terranis I comercialització a la Península Ibèrica.

Taula rodona, (Empúries 1998). Mataró: Museu de Mataró / Museu de Catalunya (Empúries) / Universitat Autónoma de Barcelona. pp. 177-215. FABIÃO, C. (1998): O mundo indígena e a sua

romani-zação na área céltica do território hoje português.

Lisboa: Faculdade de Letras de Lisboa. 3 volumes, 418, 553, 337 p. Dissertação de doutoramento. [policopiado].

GARCÍA ROSELLÓ, J.; PUJOL DEL HORNO, J.; ZAMORA MORENO, M. D. (2000): Las cerâmicas de barniz negro de los siglos II-I a.C. en la zona central de la costa layetana: los ejemplos de Bur-riac, Iluro y sus territórios. AQUILUÉ ABADÍAS, X.; GARCÍA ROSELLÓ, J.; GUITART DURAN, J. (coords.) (2000): La ceràmica de vernís negre

dels segles II i I a.C.: Centres productors medi-terranis I comercialització a la Península Ibèrica.

Taula rodona, (Empúries 1998). Mataró: Museu de Mataró / Museu de Catalunya (Empúries) / Universitat Autónoma de Barcelona.

GARCÍA VARGAS, E.; ALMEIDA, R.; GONZÁLEZ CESTEROS, H. (2011): Los tipos anfóricos del Guadalquivir en el marco de los envases Hispanos del siglo I a.C. un universo heterogéneo entre la imitación y la estandardización. Spal, 20.

GONÇALVES A. (coord.): Castelo da

Lousa-Inter-venções Arqueológicas de 1997 a 2002. Stvdia

Lusitana. Mérida, pp. 101-138.

LAMBOGLIA, N. (1952): Per una classificazione preli-minare della ceramica campana. In Atti del 1º

Con-gresso Internazionale di Studi Liguri. Bordighera:

Istituto Internazionale di Studi Liguri, pp. 139-206. LUÍS, L. (2003): As cerâmicas campanienses de

Mér-tola. Lisboa: Instituto Português de Arqueologia

(Trabalhos de Arqueologia; 27) (2010).

MATALOTO, R. (2002): Fortins e recintos-torre do Alto Alentejo: “antecâmara” da romanização dos cam-pos. Revista Portuguesa de Arqueologia. Lisboa. Vol 5, n.1, pp. 161-220.

MATALOTO, R; WILLIAMS, J.; ROQUE, C. (no prelo):

“… e dahí desceo a dar-lhe batalha…”: a

ocu-pação pré-romana e a romanização da região da Serra d’Ossa (Alentejo Central, Portugal). In Mayoral, Mataloto e Roque, Actas da II Reunião

Científica - As paisagens da romanização: fortins e ocupação do territorio no séc. II aC. Anejos del Archivo Español de Arqueologia.

MOREL, J. P. (1978): Journées d’étude de Montpellier sur la céramique campanienne. Archeologie en

Languedoc. Montpellier: Fédération

Archéologi-que del’heraul, 1.

MOREL, J. P. (1981): Céramique campanienne: Les

formes. Paris: École Française de Rome.

PASTOR MUÑOZ, M.; PACHÓN ROMERO, J. A.; CAR-RASCO RUS, J. (1992): Miróbriga. Excavaciones

Arqueológicas en el „Cerro del Cabezo“ (Capilla, Badajoz). Campañas 1987-1988. Mérida.

PEDRONI, L. (1986): Ceramica a vernice nera da Cales. Nápoles: Liguori editore.

RAMOS SUÁREZ, M. J. (2012): Imitaciones de ceramic de barniz negro procedentes de las excavaciones del Patio de Banderas del Real Alcazar de Sevilla: Estudio Tipológico. Spal 21. Sevilha, pp. 89-106. SEPÚLVEDA, E.; SOUSA, É. M.; FARIA, J. C.; FER-REIRA, M. (2001): Cerâmicas romanas do lado ocidental do castelo de Alcácer do Sal, 2: “cerâ-micas de verniz negro” e cinzentas. O Arqueólogo

Português. Lisboa: Museu Nacional de

Arqueolo-gia. S. 4, 19, pp. 199-233.

SORIA, V. (2014): Cerâmica campaniense a pasta cin-zenta em território português. In JIMÉNEZ ÁVILA, J; BUSTAMANTE, M. e GARCÍA CABEZAS, M. (eds.), VI Encuentro de Arqueología del Suroeste Peninsular. Villafranca de los Barros, 4-6 octubre de 2012. Villafranca de los Barros: Excmo. Ayunta-miento de Villafranca de los Barros. pp.1361-1388. SORIA, V. (no prelo): A cerâmica fina de mesa a pasta

cinzenta imitante protótipos itálicos tardo repu-blicanos proveniente da Alcáçova de Santarém. Actas do II Congresso Internacional da SECAH – Ex Officina Hispana. Braga.

VENTURA MARTÍNEZ, J. J. (1985): La cerámica cam-paniense “C” y pseudocamcam-paniense de pasta gris en la província de Sevilha. Lucentum. Alicante, pp. 125-132.

VENTURA MARTÍNEZ, J. J. (2000): La cerâmica de barniz negro de los siglos II-I a.C. en Andalucía occidental. In AQUILUÉ ABADÍAS, X.; GARCÍA ROSELLÓ, J.; GUITART, J. (coords.), La Ceràmica de vernis negre dels segles II i I a.C.: Centres productors mediterranis i comercializació a la Península Ibèrica. Taula redona. Empúries, 4 i 5 de juny de 1998, Mataró, pp. 177-215.

VIEGAS, C. (2009): A ocupação romana do Algarve – estudo do povoamento e economia do Algarve central e oriental no período romano. Dissertação de doutoramento. Universidade de Lisboa. (edição fotocopiada).

(19)

Imagem

FIGURA 1.  Localização no mapa de Portugal dos sítios  arqueológicos em estudo: 1-Monte Molião; 2-Faro;  3-Cas-tro Marim; 4-Mesas do Castelinho; 5-Monte Manuel Galo;
FIGURA 2. 1.  variedade de vernizes (a – d) e pasta do  designado Grupo 1;  2.  verniz e pasta do designado  Grupo 2; 3
FIGURA 3. Tabela de NMI do Grupo 1.
FIGURA 4.  Imitações de campaniense em pasta cinzenta de Santarém. Grupo 1: nº1 a 16. Grupo 2: nº17 e 18.
+5

Referências

Documentos relacionados

Nessa situação temos claramente a relação de tecnovívio apresentado por Dubatti (2012) operando, visto que nessa experiência ambos os atores tra- çam um diálogo que não se dá

(2008), o cuidado está intimamente ligado ao conforto e este não está apenas ligado ao ambiente externo, mas também ao interior das pessoas envolvidas, seus

The objectives of this article are as follows: (1) to describe the assessment protocol used to outline people with probable dementia in Primary Health Care; (2) to show the

Graças ao apoio do diretor da Faculdade, da Rede de Museus e em especial da Pro Reitoria de Extensão, o CEMEMOR tem ampliado e mantido suas atividades junto

De acordo com estes resultados, e dada a reduzida explicitação, e exploração, das relações que se estabelecem entre a ciência, a tecnologia, a sociedade e o ambiente, conclui-se

Pretendo, a partir de agora, me focar detalhadamente nas Investigações Filosóficas e realizar uma leitura pormenorizada das §§65-88, com o fim de apresentar e

Of these priority areas, 1123 are already protected (as protected area sites or as indigenous lands), and another 11 are areas that do not have a protection status. The

Significant differences were detected for all the evaluated traits. Table 1 shows the mean numbers of new emerged leaves, young green cherries and flowers per