• Nenhum resultado encontrado

Estudo da flora, vegetação e paisagem vegetal da Serra da Arrábida

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Estudo da flora, vegetação e paisagem vegetal da Serra da Arrábida"

Copied!
275
0
0

Texto

(1)

 

           

(2)

1   Bioclimatic characterization of the Arrábida ... 4  

1.1   Introduction ... 4  

1.2   Synthesis ... 13  

1.3   References ... 14  

2   Flora, Vegetação e Paisagem Vegetal da Serra da Arrábida ... 20  

2.1   General description ... 20  

2.2   Flora ... 22  

2.2.1   Espécies  identificadas  ...  22  

2.2.2   Espécies  raras,  típicas,  endémicas  ou  importantes  a  nível  nacional  ou  local  ...  23  

2.3   Vegetação e paisagem vegetal ... 25  

2.4   Habitats, biótopos ou locais de especial interesse para a conservação das espécies prioritárias ... 33  

2.5   Valoração da flora ... 43  

2.6   Valoração da vegetação ... 60  

2.7   Síntese dos valores naturais ... 71  

(3)

 

(4)

1 B

IOCLIMATIC  CHARACTERIZATION  OF  THE  

A

RRÁBIDA  

 

 

1.1 I

NTRODUCTION

 

Climatology endeavours the study, comprehension and classification of climate. Frequently climate is considered the first factor influencing flora, and consequently, vegetation distribution (Walter 1986; Woodward & B. G. Williams 1987; Capelo 2003; Peinado et al. 2007). Bioclimatology is the science that investigates the relationship between climate and organisms distribution. Mesquita (2005) recently reviewed the most used bioclimatic classifications, as well as those developed for the Portuguese territory.

Rivas-Martínez Worldwide Bioclimatic Classification (RMWBC) has been developed by Rivas-Martínez with repeated approaches, since 1982 (Rivas-Martínez 1996; 2008), and currently it is the most widely used by Iberian phytosociologists, as well as from other Mediterranean countries, in different kinds of researches, as, for example, in classic, dynamic and dynamic-catenal phytosociological investigations, biogeographical reviews, habitat characterization etc. In particular, the indices proposed in the RMWBC, though extremely simple, are undoubtedly relevant for species and vegetation comprehension and also for distribution modelling (del-Arco et al. 1999; del-Arco et al. 2002; Gavilán 2005; del-Arco et al. 2006; Almeida & Miguel Capelo 2007; Jorge Capelo et al. 2007; Mesquita & António Jorge Sousa 2009).

At present, a number of mathematical and statistical methods permit to create surfaces, through the interpolation of climatic variables associated to points which correspond to data collection stations (e.g. Karnieli 1990; Martínez-Cob 1995; 1996; Hutchinson 1995; 1998a; 1998b; Dubayah & Rich 1995; Prudhomme 1999; Prudhomme & Reed 1999; Ninyerola, Pons & Roure 2000; 2007a; 2007b; Ashcroft 2006; van Dam 2006; Garreaud 2007; Suprit & Shankar 2007; González &

Rivas-Martínez

Worldwide Bioclimatic Classification it is the most widely used by Iberian

phytosociologists, in different kinds of researches.  

(5)

Juan B. Valdés 2008; Mesquita & António Jorge Sousa 2009). Several examples of estimated surfaces are already available to the general public (Nicolau 2002; Hijmans et al. 2005; Ninyerola, Pons & Roure 2005). These surfaces have already shown their great value and interest in the understanding and modelling of species and communities distribution, and, therefore are considered of great value for nature conservation (Ferrier, Watson, et al. 2002; Ferrier, Drielsma et al. 2002; Biondi, Feoli & Zuccarello 2004; Thomas et al. 2004; Guisan & Thuiller 2005; Araújo & Rahbek 2006; Nogués-Bravo & Araújo 2006; Coudun & Gégout 2007). Hereafter, we present an application of Rivas-Martínez World Bioclimatic Classification (RMWBC; Rivas-Martínez 2008) to the Portuguese mainland territory, particularly focusing on the Arrábida and its surroundings.

In order to construct the maps of Rivas-Martínez’ 2008 classification, we used the maps of bioclimatological indices, constructed by Monteiro-Henriques (2010). This author used as base data two spatial interpolations of the precipitation and air temperature of mainland Portugal, achieved with geostatistical methods implemented by Nicolau (2002; an important source of information with reference to mainland Portugal precipitation – 1959-1991), and Silva (2005, as to the air temperature – 1961-1990). In order to obtain the bioclimatological maps, Map Algebra instructions were executed within a geographic information system (ArcMapTM 9.2 SP5). Refer to Monteiro-Henriques (2010) for further methodological details.

Two spatial

interpolations of the precipitation and air temperature of mainland Portugal, achieved with geostatistical

methods, were used to construct the bioclimatological maps.  

(6)
(7)

The RMWBC classifies the territory according to five macrobioclimates: polar, boreal, temperate, Mediterranean and tropical. In mainland Portugal the present macrobioclimates, according to the RMWBC, are temperate and Mediterranean (Figure 1). The Arrábida presents typical Mediterranean bioclimate, i.e. rainfall concentrated on the colder months and a dry hot summer, as the main part of the centre and south continental Portugal.

RMWBC also subdivides the territory according to thermotypes, ombrotypes and continentality types: thermotypes reflect not only the mean air temperature, but also the temperatures of the coldest months; ombrotypes represent the moisture/humidity of the territory. Finally, continentality types classify the territory according to the annual range of mean temperatures (see Table 1 for a schematic summary). Continentality, thermotypes and ombrotypes maps can be regarded as synthesis maps and are of great interest for the ecological characterization of biological communities (specially vegetation).

From the Table 1 it can be concluded that the bioclimate existing in the Arrábida is relatively warm, dry to subhumid and with narrow annual ranges of temperatures. The following figures will detail this further.

Figure 2 represents the thermotypes present in mainland Portugal according to Rivas-Martínez (2008). The higher altitudes of the Arrábida present lower mesomediterranean thermotype, while the rest of the surrounding territory is warmer, presenting upper a thermomediterranean thermotype.

The bioclimate existing in the Arrábida is relatively warm, dry to subhumid and with narrow annual ranges of temperatures.  

(8)

Table 1 – Mediterranean thermotypes, ombrotypes and continentality types of the RMWBC.

Mediterranean thermotypes Ombrotypes Continentality types

warm cold Inframediterranean Thermomediterranean* Mesomediterranean* Supramediterranean Oromediterranean Cryoromediterranean Gelid dry humid Ultrahyperarid Hyperarid Arid Semiarid Dry* Subhumid* Humid Hyperhumid Ultrahyperhumid wide ranges narrow ranges Hypercontinental Eucontinental Subcontinental Semicontinental Euoceanic Semihyperoceanic* Subhyperoceanic Euhyperoceanic Ultrahyperoceanic Underlined: existing in mainland Portugal.

(9)
(10)

With respect to ombrotypes (Figure 3), the Arrábida higher altitudes present mainly a subhumid ombrotype due to the altitude-related increase of precipitation. The lower terrains surrounding it, even nearby the ocean, present a dry ombrotype.

From Figure 3 it becomes apparent that Serra da Arrábida has a slightly lower climatic humidity than the northern mountains, such as Serra de Sintra, even if their altitudes are similar; in fact the drop in precipitation south of the mountain range Sintra-Montejunto-Estrela is extremely evident. The small mountains from the Alentejo and the Algarve produce the same effect, however, towards north, retaining the humidity of the ocean breezes. The position of the Arrábida between these two mountain ranges contributes to its originality: it distinguishes it from the northern mountains, more humid, where temperate relicts are important, although it presents sufficient humidity to maintain own Mediterranean calcicolous endemisms, different from the much dryer calcareous formations in the Algarve.

The continentality type that is present in the Arrábida is semihyperoceanic (Figure 4). The proximity to the Atlantic Ocean determines a narrow annual range of temperatures, however, wider than other capes and coastal areas north and south of the Arrábida. The position between the two referred mountain ranges (Sintra-Montejunto-Estrela and Grândola-Monchique-Caldeirão) certainly contribute to the arrival of dryer air masses, which promote a slightly greater annual range of temperatures, than those present on the rest of the Portuguese west coast. The fact that the Arrábida stays between two great estuaries (Sado and Tagus rivers) that bring continental waters to the Atlantic Ocean, might also contribute to this fact, as river waters temperatures are expected to differ more than oceanic waters, between seasons. This fact certainly also contributes for the uniqueness of the Arrábida.

Arrábida higher altitudes present mainly a subhumid ombrotype. The continentality type is semihyperoceanic.  

(11)
(12)
(13)

1.2 S

YNTHESIS

Finally, we present a synthesis map (Figure 5), showing the portion of territory of mainland Portugal where the combination of thermotypes, ombrotypes and continentality types existing in the Arrábida are also present.

From the analysis of this map it becomes clear that the bioclimate present in the Arrábida is particularly rare nearby the coast. If we add to this map the coastal dynamics (namely: erosion, winds and salt presence), the calcareous/dolomitic substrata, the high elevation and steepness of its sea cliff faces, we would rapidly conclude that this environmental combination of factors is very unique in mainland Portugal, and, taking into account its biogeographic context, in the world.

Left: Figure 5 – Area occupied by the combination of thermotypes, ombrotypes and continentality types existing in the Arrábida, within mainland Portugal (in grey).

The bioclimate present in the Arrábida is particularly rare nearby the coast.  

(14)

1.3 R

EFERENCES

Almeida, Ana, and Miguel Capelo. 2007. Bioclimatologia e Vegetação Natural Potencial. Silva Lusitana 15, no. 2 (December): 279-284.

Araújo, Miguel B., and Carsten Rahbek. 2006. How Does Climate Change Affect Biodiversity? Science 313, no. 5792 (September 8): 1396-1397. doi:10.1126/science.1131758.

Ashcroft, M. B. 2006. A method for improving landscape scale temperature predictions and the implications for vegetation modelling. Ecological Modelling 197, no. 3-4 (August 25): 394- 404. doi:10.1016/j.ecolmodel.2006.03.014.

Biondi, Edoardo, Enrico Feoli, and Vincenzo Zuccarello. 2004. Modelling Environmental Responses of Plant Associations: A Review of Some Critical Concepts in Vegetation Study. Critical Reviews in Plant Sciences 23, no. 2 (March): 149-156. Capelo, Jorge. 2003. Conceitos e métodos da Fitossociologia: Formulação contemporânea e métodos numéricos de análise da vegetação. Oeiras: Estação Florestal Nacional - Sociedade Portuguesa de Ciências Florestais.

Capelo, Jorge, Sandra Mesquita, José Carlos Costa, Sílvia Ribeiro, Pedro Arsénio, Carlos Neto, Tiago Monteiro-Henriques, et al. 2007. A methodological approach to potential vegetation modeling using GIS techniques and phytosociological expert-knowledge: application to mainland Portugal. Phytocoenologia 37, no. 3-4 (December 21): 399-415.

Coudun, Christophe, and Jean-Claud Gégout. 2007. Quantitative prediction of the distribution and abundance of Vaccinium myrtillus with climatic and edaphic factors. Journal of Vegetation Science 18, no. 4: 517-524.

(15)

Hierro (part 2) and La Palma (Canary Islands). Phytocoenologia 29, no. 2 (June 22): 253-290.

del-Arco, M., P. L. Perez-de-Paz, J. R. Acebes, J. M. Gonzalez-Mancebo, J. A. Reyes-Betancort, J. A. Bermejo, S. de-Armas, and R. Gonzalez-Gonzalez. 2006. Bioclimatology and climatophilous vegetation of Tenerife (Canary Islands). Annales

Botanici Fennici 43, no. 3 (June 29): 167-192.

del-Arco, M., M. Salas, J. R. Acebes, M. D. Marrero, J. A. Reyes-Betancort, and P. L. Perez-de-Paz. 2002. Bioclimatology and climatophilous vegetation of Gran Canaria (Canary Islands). Annales Botanici Fennici 39, no. 1: 15-41.

Dubayah, Ralph, and Paul M. Rich. 1995. Topographic solar radiation models for GIS. International Journal of Geographical Information Science 9, no. 4 (July): 405-419. doi:10.1080/02693799508902046.

Ferrier, Simon, Michael Drielsma, Glenn Manion, and Graham Watson. 2002. Extended statistical approaches to modelling spatial pattern in biodiversity in northeast New South Wales. II. Community-level modelling. Biodiversity and Conservation 11, no. 12 (December 1): 2309- 2338. doi:10.1023/A:1021374009951.

Ferrier, Simon, Graham Watson, Jennie Pearce, and Michael Drielsma. 2002. Extended statistical approaches to modelling spatial pattern in biodiversity in northeast New South Wales. I. Species-level modelling. Biodiversity and Conservation 11, no. 12 (December 1): 2275-2307. doi:10.1023/A:1021302930424.

Garreaud, Rene D. 2007. Precipitation and circulation covariability in the extratropics. Journal of Climate 20, no. 18 (September): 4789-4797.

Gavilán, Rosario. 2005. The use of climatic parameters and indices in vegetation distribution. A case study in the Spanish Sistema Central. International Journal of Biometeorology 50, no. 2 (November 22): 111-120. doi:10.1007/s00484-005-0271-5.

(16)

González, Javier, and Juan B. Valdés. 2008. A regional monthly precipitation simulation model based on an L-moment smoothed statistical regionalization approach. Journal of Hydrology 348, no. 1/2 (January): 27-39. doi:  

10.1016/j.jhydrol.2007.09.059.

Guisan, Antoine, and Wilfried Thuiller. 2005. Predicting species distribution: offering more than simple habitat models. Ecology Letters 8, no. 9: 993-1009. doi:doi:10.1111/j.1461- 0248.2005.00792.x.

Hijmans, Robert J., Susan E. Cameron, Juan L. Parpa, Peter G. Jones, and Andy Jarvis. 2005. Very High Resolution Interpolated Climate Surfaces for Global Land Areas. International Journal of Climatology 25: 1965-1978.

doi:10.1002/joc.1276.

Hutchinson, Michael F. 1995. Interpolating mean rainfall using thin plate smoothing splines. International Journal of Geographical Information Science 9, no. 4 (July): 385-403.

Hutchinson, Michael F. 1998a. Interpolation of Rainfall Data with Thin Plate Smoothing Splines - Part II: Analysis of Topographic Dependence. Journal of Geographic Information and Decision Analysis 2, no. 2: 152-167.

Hutchinson, Michael F. 1998b. Interpolation of Rainfall Data with Thin Plate Smoothing Splines - Part I: Two Dimensional Smoothing of Data with Short Range Correlation. Journal of Geographic Information and Decision Analysis 2, no. 2: 139-151.

Karnieli, Arnon. 1990. Application of kriging technique to areal precipitation mapping in Arizona. GeoJournal 22, no. 4 (December 1): 391-398. doi:10.1007/BF00174760.

(17)

Water Resources Management 9, no. 2 (June 1): 139-159. doi:10.1007/BF00872465.

Martínez-Cob, A. 1996. Multivariate geostatistical analysis of evapotranspiration and precipitation in mountainous terrain. Journal of Hydrology 174, no. 1-2 (January 1): 19-35.

Mesquita, Sandra. 2005. (Sandra Cristina Paul Fernandes Mesquita) Modelação Bioclimática de Portugal Continental. Tese de mestrado/Master thesis, Universidade Técnica de Lisboa - Instituto Superior Técnico.

Mesquita, Sandra, and António Jorge Sousa. 2009. Bioclimatic mapping using geostatistical approaches: application to

mainland Portugal. International Journal of Climatology In press. doi:10.1002/joc.1837. http://dx.doi.org/10.1002/joc.1837. Monteiro-Henriques, Tiago. 2010. Landscape and phytosociology of the Paiva River’s hydrographical basin. Tese de

doutoramento/Ph.D. thesis, Lisboa: Instituto Superior de Agronomia, Universidade Técnica de Lisboa (TULisbon). Nicolau, Rita. 2002. (Maria Rita Rodrigues Carmona Nicolau) Modelação e Mapeamento da Distribuição Espacial de

Precipitação - Uma Aplicação a Portugal Continental. Tese de doutoramento/Ph.D. thesis, Universidade Nova de Lisboa - Faculdade de Ciências e Tecnologia.

Ninyerola, Miquel, Xavier Pons, and Joan M. Roure. 2000. A methodological approach of climatological modelling of air temperature and precipitation through GIS techniques. International Journal of Climatology 20, no. 14: 1823-1841. Ninyerola, Miquel, Xavier Pons, and Joan M. Roure. 2005. Atlas Climático Digital de la Península Ibérica - Metodología y aplicaciones en bioclimatología y geobotánica. Primera edición. Bellaterra: Universidad Autónoma de Barcelona.

Ninyerola, Miquel, Xavier Pons, and Joan M. Roure. 2007a. Monthly precipitation mapping of the Iberian Peninsula using spatial interpolation tools implemented in a Geographic Information System. Theoretical and Applied Climatology 89, no.

(18)

3/4: 195-209. doi:10.1007/s00704-006-0264-2.

Ninyerola, Miquel, Xavier Pons, and Joan M. Roure. 2007b. Objective air temperature mapping for the Iberian Peninsula using spatial interpolation and GIS. International Journal of Climatology 27, no. 9 (July): 1231-1242.

Nogués-Bravo, David, and Miguel B. Araújo. 2006. Species richness, area and climate correlates. Global Ecology and Biogeography 15, no. 5: 452-460. doi:doi:10.1111/j.1466- 822X.2006.00240.x.

Peinado, M., J. L. Aguirre, J. Delgadillo, and M. Á. Macías. 2007. Zonobiomes, zonoecotones and azonal vegetation along the Pacific coast of North America. Plant Ecology 191, no. 2: 221-252. doi:10.1007/s11258-006-9239-8.

Prudhomme, Christel, and Duncan W. Reed. 1999. Mapping extreme rainfall in a mountainous region using geostatistical techniques: a case study in Scotland. International Journal of Climatology 19, no. 12: 1337-1356.

Rivas-Martínez, Salvador. 1996. Geobotánica y bioclimatologia - Discurso del Acto de Investidura de Doctor Honoris Causa de la Universidad de Granada. Universidad de Granada.

Rivas-Martínez, Salvador. 2008. Global Bioclimatics (Clasificación Bioclimática de la Tierra). December 1. http://www.globalbioclimatics.org/book/bioc/global_bioclimatics-2008_00.htm.

Silva, Álvaro. 2005. (José Álvaro Mendes Pimpão Alves Silva) Estimação da Temperatura Média do Ar em Portugal Continental: Teste e Comparação de Métodos de Interpolação em Sistemas de Informação Geográfica. Tese de mestrado/Master thesis, Universidade Técnica de Lisboa - Instituto Superior Técnico.

Suprit, K., and D. Shankar. 2007. Resolving orographic rainfall on the Indian west coast. International Journal of Climatology In press. doi:  10.1002/joc.1566.

(19)

Thomas, Chris D., Alison Cameron, Rhys E. Green, Michel Bakkenes, Linda J. Beaumont, Yvonne C. Collingham, Barend F.N. Erasmus, et al. 2004. Extinction risk from climate change. Nature 427, no. 6970 (January 8): 145-148.

doi:10.1038/nature02121.

van Dam, Jan A. 2006. Geographic and temporal patterns in the late Neogene (12-3 Ma) aridification of Europe: The use of small mammals as paleoprecipitation proxies. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 238, no. 1-4 (August 29): 190-218.

Walter, Heinrich. 1986. Vegetação e zonas climáticas: tratado de ecologia global. São Paulo: Editora Pedagógica e Universitária.

Woodward, F. I., and B. G. Williams. 1987. Climate and plant distribution at global and local scales. Vegetatio 69, no. 1: 189-197. doi:10.1007/BF00038700.

 

(20)

2 F

LORA

,

 

V

EGETAÇÃO  E  

P

AISAGEM  

V

EGETAL  DA  

S

ERRA  DA  

A

RRÁBIDA

 

2.1 G

ENERAL  DESCRIPTION

 

In terms of the bioclimate typology of RIVAS-MARTíNEZ et al. (2004), Serra da Arrábida is located on the thermomediterranean, upper sub-humid belt and biogeographically stands as the Arrabidensean Superdistrict (Ribatagan-Sadensean Sector). It shares a large proportion of its flora and vegetation with the larger calcareous unit - Dividing Portuguese Sector - found north of the Tagus River (COSTA et al., 1999). Acer monspessulanum, Arabis sadina, Nothobartsia asperrima, Cistus albidus, Fagonia cretica, Fumana laevipes, Helianthemum marifolium, Lavandula multifida, Narcissus calcicola, Phlomis purpurea, Quercus faginea subsp. broteroi, Santolina rosmarinifolia, Sideritis hirsuta var. hirtula, Stipa offneri, Teucrium haenseleri, Thymus zygis subsp. sylvestris, Ulex densus e Withania frutescens são espécies que se encontram aqui representadas e que permitem circunscrever este território em termos florísticos.

The Serra da Arrábida natural vegetation, generally well preserved, has a high natural value due to the fact that the majority of the taxa share a paleomediterranean and/or paleotropical origin. This factor, together with a relatively high annual precipitation rate, no hail, and soils originated from dolomitic limestone, determine a vegetation of great richness and originality.

É essencialmente a exuberância da vegetação que a torna diferente de tudo quanto a rodeia. A excepcionalidade das suas matas com carrascos arbóreos, a termicidade verificada nos taludes rochosos virados a sul onde ocorrem espécies como a Lavandula multifida, que só se torna a encontrar nas encostas do castelo de Mértola e que é tão frequente na aridez do “deserto” de Tabernas, perto de Almeria, a riqueza dos seus prados em orquídeas como a Gennaria diphylla, orquidácea que tem a particularidade de ter duas folhas cordiformes e amplexicaules e que é rara no continente português onde surge nas encostas mais quentes do litoral.

Biogeographically Arrábida stands as the Arrabidensean Superdistrict (Ribatagan-Sadensean Sector).  

(21)

José Gomes Pedro [1915-2010], o mais apaixonado dos botânicos que já passou pela Arrábida, identificou na sua obra de 1997 para cima de 1400 táxones (agora reduzidos a 1368 após a normalização nomenclatural efectuada segundo as últimas Floras). No pequeno território que vai desde Setúbal a Palmela até ao promontório de Espichel encontramos cerca de 40% de toda a flora do continente português, o que faz desta serra o maior depósito da fitodiversidade nacional. Entre mais de uma centena de plantas endémicas e raras, muitas apenas aqui se encontram. É o caso de Euphorbia pedroi que Molero e Rovira dedicaram a Gomes Pedro, para além de Asplenium petrarchae que em vão se tem tentado encontrar noutras serras calcárias, Pseudarrhenatherum pallens um endemismo pouco frequente, Convolvulus fernandesii e outras, algumas ainda de identificação difícil e provavelmente novos para a Ciência. Por outro lado é na Arrábida que muitas plantas têm o seu limite geográfico.

A vegetação, apesar de muitas semelhanças com a de outras serras calcárias mais a norte, apresenta aspectos também exclusivos: o carrascal arbóreo Viburno tini-Quercetum rivasmartinezii é único na Europa, relicto e constitui o máximo climácico potencial, sendo substituído pelo carrascal arborescente Junipero turbinatae-Quercetum cocciferae. Pode-se dizer que, em circunstâncias normais, Pode-seria o azinhal Lonicero implexae-Quercetum rotundifoliae que aí devia ocorrer; no entanto o excesso de magnésio que estes solos apresentam torna-os impróprios para o desenvolvimento da azinheira, favorecendo, por outro lado, o crescimento do carrasco. Os carrascais com zimbro nas situações mais desfavoráveis podem constituir a vegetação pré-climácica inserindo-se nesta série o tojal Thymo sylvestris-Ulicetum densi, formação exclusiva da Arrábida. Excepcionais, também, são os medronhais, Bupleuro fruticosae-Arbutetum unedonis, pré-bosques ou orlas do carrascal arbóreo, dos carvalhais e dos sobreirais, muito comuns em solos siliciosos mas que sobre calcários ocorrem pelo facto dos solos se encontrarem descarbonatados dado às elevadas precipitações que aí ocorrem. São comuns ao Divisório Português, em situações de compensação edáfica, os carvalhais de carvalho-cerquinho (Arisaro-Quercetum broteroi) que aqui têm nas suas etapas degradativas um silvado e, em certas circunstâncias, murteiras do Asparago aphylli-Myrtetum communis; os sobreirais do Asparago aphylli-Quercetum suberis a que se sucedem matos de carvalhiça (Erico-Quercetum

A vegetação, apesar de muitas semelhanças com a de outras serras calcárias mais a norte, apresenta aspectos exclusivos: o carrascal arbóreo e o tojal.  

(22)

lusitanicae); os zambujais do Viburno tini-Oleetum sylvestris que, sobre os solos vérticos, constituem a vegetação potencial. É precisamente nas etapas consideradas de degradação, que se encontram as formações mais sensíveis onde se pode encontrar a flora de maior valor para conservação. O fogo, que ao longo dos tempos moldou a paisagem, tem contribuído, de certa forma, para a instalação da flora e vegetação presente. As florestas climácicas, aparentemente pobres em fitodiversidade mas com muita biodiversidade, pois nem tudo se resume à flora vascular, constituem habitats únicos que, a perderem-se, levarão centenas de anos a recuperar; os tojais, que entre a paisagem cársica dominam, são comunidades sensíveis ao fogo e ao pastoreio, de estabilidade precária, havendo sempre espécies que desaparecem quando agentes externos actuam. A flora e a vegetação tal como se encontram, constituem um património natural de valor imensurável.

2.2 F

LORA

 

2.2.1 ESPÉCIES  IDENTIFICADAS    

A listagem apresentada no Anexo I resulta da pesquisa bibliográfica (GOMES PEDRO, 1997; GOMES PEDRO & SILVA SANTOS, 1998, 2010; COSTA et al., 2005a) e de consulta de exemplares no Herbário LISI, completadas por observações efectuadas pelos autores durante as numerosas excursões botânicas realizadas à Serra da Arrábida, entre 1980 e 2010.

A nomenclatura usada seguiu primordialmente a obra de CASTROVIEJO et al. (1986-2008), seguindo-se para os táxones ainda aí não publicados as Floras de FRANCO (1971-1984) e FRANCO & ROCHA AFONSO (1994-2003), bem como algumas monografias (CAPELO & COSTA, 2005).

Identificaram-se 1368 táxones, distribuídos por 111 famílias.

Identificaram-se 1368 táxones, distribuídos por 111 famílias, de acordo com a

actualização feita com recurso às Floras mais modernas.  

(23)

2.2.2 ESPÉCIES  RARAS,  TÍPICAS,  ENDÉMICAS  OU  IMPORTANTES  A  NÍVEL  NACIONAL  OU  LOCAL  

A Serra da Arrábida constitui por si só o Superdistrito Arrabidense, uma "ilha" calcária, maioritariamente exposta a Sul. Partilha numerosos endemismos com os do Divisório Português; contudo no estudo feito para o Plano de Bacia Hidrográfica do Tejo (ESPÍRITO-SANTO et al., 2001) verificou-se que era na Serra da Arrábida que se concentrava a maior riqueza em espécies de toda a Bacia. Para isso contribuem cerca de 112 táxones de que se salienta:

Pela inclusão no Anexo II da Directiva 92/43 da CEE, como espécies prioritárias para a conservação: Armeria rouyana, Convolvulus fernandesii, Euphorbia pedroi, Jonopsidium acaule e Thymus camphoratus. Convolvulus fernandesii e Euphorbia pedroi são espécies endémicas exclusivas desta unidade biogeográfica. They can be found on the dry, rocky slopes facing the sea or on ravine gravel deposits.

Também do Anexo II da Directiva 92/43 da CEE, ocorrem na Serra da Arrábida Arabis sadina, Biscutella lusitanica, Chaenorhinum serpyllifolium subsp. lusitanicum, Euphorbia transtagana, Herniaria maritima, Hyacinthoides vicentina subsp. transtagana, Iberis procumbens subsp. microcarpa, Juncus valvatus, Narcissus calcicola, Pseudarrhenatherum pallens, Santolina impressa, Silene longicilia e Thymus carnosus.

Pela inclusão no Anexo IV da Directiva 92/43 da CEE mencionam-se as seguintes espécies: Halimium verticillatum, Saxifraga cintrana, Thymus capitellatus e Thymus villosus.

Na Serra da Arrábida concentra-se a maior riqueza em espécies de toda a Bacia do Tejo, havendo mais de uma centena de espécies com elevado valor para a

(24)

Pela inclusão no Anexo V da Directiva 92/43 da CEE é de referir a presença de Anthyllis vulneraria subsp. lusitanica, Iris xiphium var. lusitanica, Malcolmia triloba subsp. gracilima, Narcissus bulbocodium, Ruscus aculeatus, Scrophularia sublyrata e Ulex densus.

Por serem plantas endémicas ou raras em Portugal, bem representadas na Serra da Arrábida, mencionam-se para além das espécies compreendidas nos Anexos da Directiva 92/43/CEE Antirrhinum majus subsp. linkianum, Armeria pinifolia, Helichrysum decumbens, Quercus rivasmartinezii, Serratula baetica subsp. lusitanica var. lusitanica, Ulex australis subsp. welwitschianus. Endémicas da Península Ibérica ocorrem na região Dianthus broteri, Halimium verticillatum, Iris subbiflora, Orobanche rosmarina, Paeonia broteroi, Scrophularia sublyrata, Stauracanthus spectabilis, Teucrium haenseleri, Thymus carnosus, Thymus villosus.

Merecem especial destaque, por em Portugal só ocorrerem na Arrábida (ou na sua maior parte), não sendo endémicas Asplenium petrarchae subsp. petrarchae, Erucastrum nasturtiifolium, Fagonia cretica, Lavandula multifida, Rosmarinus officinalis subsp. palaui, Stipa offneri, Volutaria crupinoides e Withania frutescens.

Por serem plantas raras em Portugal é de citar, também, a presença de Arnica Montana, Centaurea africana, Crambe hispanica, Daveaua anthemoides, Euphorbia welwitschii, Helianthemum apenninum, Hesperis laciniata, Hornungia petraea, Leucanthemum sylvaticum, Matthiola fruticulosa subsp. fruticulosa, Nothobartsia asperrima, Orobanche rosmarina, Piptatherum coerulescens, Sorbus domestica e Teucrium chamaedrys.

Pela sua localização no limite meridional e por ser uma espécie relicta, também Acer monspessulanum merece ser destacado.

Na Serra da Arrábida estão presentes numerosas Orchidaceae incluídas na “Convention of the International Commerce of the Threatened Fauna and Flora Species” (Convenção CITES) tais como: Aceras anthropophorum, Anacamptis pyramidalis, Cephalanthera longifolia, Dactylorhiza elata, Epipactis tremolsii, Gennaria diphylla, Limodorum abortivum, Neotinea

(25)

maculata, Ophrys apifera, Ophrys collina, Ophrys fusca subsp. dyris, Ophrys fusca subsp. fusca, Ophrys lutea, Ophrys morio, Ophrys scolopax, Ophrys speculum subsp. speculum, Ophrys sphegodes, Ophrys tenthredinifera, Ophrys vernixia, Orchis conica, Orchis coriophora, Orchis italica, Orchis longicornu, Orchis mascula, Orchis morio, Orchis papilionacea.

Estas e outras espécies consideradas com especial interesse para a conservação são apresentadas no Quadro respeitante à valoração.

2.3 V

EGETAÇÃO  E  PAISAGEM  VEGETAL

 

A paisagem vegetal é o resultado final da distribuição das plantas pelo território. As espécies vegetais ocupam o território de modo diferenciado, uma vez que as taxas de germinação, crescimento e de sucesso reprodutivo variam de acordo com as características ecológicas de cada local.

Para uma melhor compreensão da paisagem vegetal são necessárias três etapas fundamentais:

1) estudar a flora local e a forma como esta se organiza em comunidades vegetais com óptimo ecológico específico;

2) estudar as relações dinâmicas entre as comunidades vegetais (sucessão ecológica) após perturbação (antrópica ou não).

3) estudar a posição das comunidades vegetais nos grandes gradientes ecológicos do território (e.g. o gradiente de humidade existente na sequência topográfica crista-encosta-vale; o gradiente de salinidade que varia com a distância ao oceano etc.). A paisagem vegetal é o resultado final da distribuição das plantas pelo território.  

(26)

Ao entender-se a ecologia das comunidades vegetais, as suas relações temporais (sucessão) e espaciais (zonação), aproxima-se a intelecção da paisagem vegetal e dos processos que lhe estão subjacentes.

A paisagem vegetal varia de região em região maioritariamente por razões que se medem em tempo geológico, reflectindo assim, nos dias de hoje, fenómenos e processos que ocorreram durante milhões de anos, tais como: i) a evolução natural dos seres vivos e as suas movimentações e migrações; ii) os climas antigos e as suas alterações; iii) o movimento telúrico das massas terrestres; iv) outras grandes perturbações naturais etc.

O caso do território arrabidense apresenta uma conjugação de factores particulares, dos quais se destacam: 1) uma posição que, embora continental, se revela biogeograficamente periférica;

2) ao ponto anterior, acresce ainda o facto dos maciços calcários lusitanos se encontrarem relativamente distantes dos restantes maciços calcários ibéricos e mesmo europeus (vide Soil Geographic Database of Eurasia, onde se torna evidente o isolamento dos maciços calcários lusitanos dos restantes maciços calcários europeus);

3) a grande proximidade ao oceano; 4) o relevo movimentado.

Estes factores permitiram:

1) a especiação de um elevado número de endemismos em relação aos espaços europeu e africano que lhe estão próximos, bem como em relação aos restantes maciços calcários peninsulares;

2) a sua altitude e a proximidade ao oceano garantem, por um lado, temperaturas amenas, com amplitudes térmicas relativamente pequenas, por outro lado, precipitações orográficas que garantem uma disponibilidade hídrica importante, o

A Arrábida tem uma posição biogeográfica periférica, distante dos restantes maciços calcários europeus.

(27)

que permitiu a evolução e manutenção de tais espécies endémicas ao longo dos tempos, resistindo a alterações climáticas antigas (glaciações, períodos mais secos, etc.);

3) o relevo movimentado tem assegurado uma menor pressão antrópica no território, tendo permitido a persistência das espécies e um nível de estruturação das comunidades sem paralelo.

4) a precipitação relativamente elevada, que resulta da influência atlântica, promove um mosaico cársico complexo, com zonas com forte contribuição carbonatada e mesmo dolomítica e outras zonas onde existe descarbonatação do solo ou rochas ácidas permitindo a ocorrência de um mosaico invulgar de espécies calcícolas e acidófilas.

Todas estas especificidades em conjunto justificam a presença de comunidades únicas a nível mundial, ricas em história evolutiva, que compõem dinâmicas de sucessão ecológica e de zonação únicas, ou seja, uma paisagem vegetal de elevada singularidade. Apresenta-se, de seguida, um estudo sobre a vegetação e paisagem arrabidense.

Crossing the Tagus River, we arrive at the Sadensean Superdistrict, which is included in the Ribatagan-Sadensean Sector. Two distinct vegetation series can be found on this territory, both headed by cork oak (Quercus suber) woodlands: Asparago aphylli-Querco suberis sigmetum, on sandstone derived soils, and Oleo sylvestris-Querco suberis sigmetum, on slightly hydromorphic sandy soils. Many of these forests were thinned and transformed into “montados” parklands or into pinewoods of Pinus pinea or Pinus pinaster.

In this territory, the potential and seral stages of the Asparago Querco suberis sigmetum are: Asparago aphylli-Quercetum suberis (mature forest), Bupleuro fruticosae-Arbutetum unedonis (thicket or mantle high-shrub hedge), Erico-Quercetum lusitanicae ulicetosum welwitschiani (low-shrub community), Avenulo sulcatae-Stipetum giganteae (perennial grassland) and Erico umbellatae-Ulicetum welwitschiani (heath scrubland).

As especificidades, em conjunto, justificam a presença de

comunidades únicas a nível mundial, ricas em história evolutiva, que compõem

dinâmicas de sucessão ecológica e de

zonação, constituindo uma paisagem vegetal de elevada

(28)

In turn, the Oleo sylvestris-Querco suberis sigmetum is made up by the following potential and seral stages: Oleo sylvestris-Quercetum suberis (mature forest), Junipero navicularis-Quercetum lusitanicae (shrubby community) or Asparago aphylli-Myrtetum communis (shrubby community in edaphohygrophilous situation), Stipa gigantea community (perennial grasslands), Thymo capitellati-Stauracanthetum genistoides (gorse scrubland on deep paleodune sand), Erico umbellatae-Ulicetum welwitschiani (heath scrubland on compact substrata) and Corynephoro macrantheri-Arenarietum algarbiensis (annual community). The originality and rarity of some of the local pinewood are noteworthy, namely the shrub community of the endemic juniper (Juniperus navicularis) and dwarf-oak (Quercus lusitanica) - Junipero navicularis-Quercetum lusitanicae – as well as the Thymo capitellati-Stauracanthetum genistoides thorny scrubland.

The Serra da Arrábida natural vegetation, generally well preserved, has a high natural value due to the fact that the majority of the taxa share a paleomediterranean and/or paleotropical origin. This factor, together with a relatively high annual precipitation rate, no hail, and soils originated from dolomitic limestone, determine a vegetation of great richness and originality. One such example can be found on the dry, rocky slopes facing the sea or on ravine gravel deposits: the relict nanophanerophytic community dominated by Euphorbia pedroi: Convolvulo fernandesii-Euphorbietum pedroi. It forms a xeromorphic permanent phytocoenosis in hyperoceanic, topographically xeric and thermomediterranean bioclimate. This community is found at the “Califórnia” cliffs over East Sesimbra (Figure 7).

(29)

Over the Serra’s summit, an edaphoxerophilous permanent high-scrub juniper community is interpreted as the climax: Querco cocciferae-Juniperetum turbinatae. The strongly xeric character of this vegetation is testified by the co-dominance of Olea europeae var. sylvestris, Asparagus albus and ecologically similar taxa in some of these biotopes. Normally, primary positions of the Querco-Juniperetum turbinatae have a perennial grass community as a substitution stage: Iberido microcarpae-Stipetum offneri. This community, which can be observed in the steepest and more eroded slopes, is well adapted to fire. The second stage is either Thymo sylvestris-Ulicetum densi or Phlomido purpureae-Cistetum albidi, dominated by Cistus albidus. Similarly, at Serra da Arrábida the Quercus rotundifolia is always a scrub (2-3 m) never reaching a tree size and thus never establishing as tall woodland. The putative explanation for this fact lies also in the high calcium/magnesium soil rate, becoming toxic to the holm oak. This kind of vegetation can be observed at “Morro de Jaspe” (Figura 6).

FIGURA  6  -­‐  Fonte:  COSTA  et  al.,  2005a.  Morro  de  Jaspe,  Setúbal:  1  Quercus  rotundifolia;  2  Querco  cocciferae-­‐Juniperetum  turbinatae;  

  1   2   4   3   5   3   2

(30)

From “Mata do Solitário” (Figure 8), it can be observed the climatophilous woodland located in the well-drained dolomitic slopes, which is formed by micro-mesophanerophytes and dominated by the tree-quermes oak - Quercus rivasmartinezii - reaching 14-15 meters in height. This small tree dominates the mature stage of the local vegetation series, the Viburno tini-Quercetum rivasmartinezii. The referred woodland has as thicket or mantle forest, a community dominated by the strawberry tree – Bupleuro fruticosae-Arbutetum unedonis - but it is also common to find, on the clearings, the hemicryptophytic community Leucanthemo sylvatici-Cheirolophetum sempervirentis, dominated by Cheirolophus sempervirens.

  1   2   3   4   5   6

(31)

  1   2   3   4   4   3   2   5

(32)

The next seral stage is the already referred community co-dominated by Quercus coccifera and Juniperus turbinata (Querco cocciferae-Juniperetum turbinatae). The community Phlomido purpureae-Cistetum albidi can also be found as a second substitution stage within this series. It's a low-scrub community found in deep clay-rich soils that suffered erosion of its top horizons.

At the bottom of the larger valleys, where winter water runs and some hygrophilous compensation persists during summertime, and at deep clay-rich soils usually derived from limy marl, the woodland is dominated by Quercus faginea subsp. broteroi - Arisaro clusii-Quercetum broteroi. A community of Rubus ulmifolius is its prickly bramble thicket (Lonicero hispanicae-Rubetum ulmifolii). The other substitution stages of these series are the same of the Viburno tini-Querco rivasmartinezii sigmetum.

The community Phlomido lychnitidis-Brachypodietum phoenicoidis (dominated by the perennial tall grass Brachypodium phoenicoides), an important Orchidaceae habitat, is rather ubiquitous on the Serra’s foothills. Often seen on deeper soils, it also frequently appears in mosaic with the community Thymo sylvestris-Ulicetum densi (dominated by Ulex densus and Thymus zygis subsp. sylvestris), which occupies the rockier and most eroded positions and is endemic of Arrábida.

Other equally interesting communities occupy some smaller patches of this landscape: The Sileno longiciliae-Antirrhinetum linkiani is a dwarf perennial chasmo-chomophyte community found on limestone walls and on rock crevices of Serra da Arrábida. On those locations it can also be found the chasmophytic community Narcisso calcicolae-Asplenietum rutae-murariae. The succulent plants Sedum sediforme and Sedum album var. micranthum are common on flat rocks and form the Sedetum micrantho-sediformis community.

Finally, a reference to the community Helianthemo stoechadifoliae-Limonietum virgatae, that takes place on sea cliffs splashed by marine salt spray.

(33)

No total contabilizaram-se um total de 111 associações distribuídas por 38 classes fitossociológicas, das quais Viburno tini-Quercetum rivasmartinezii, Convolvulo fernandesii-Euphorbietum pedroi e Thymo sylvestris-Ulicetum densi, Iberido microcarpae-Stipetum offneri, Phlomido lychnitidis-Brachypodietum ramosi são exclusivas da Arrábida.

2.4 H

ABITATS

,

 BIÓTOPOS  OU  LOCAIS  DE  ESPECIAL  INTERESSE  PARA  A  CONSERVAÇÃO  DAS  ESPÉCIES  PRIORITÁRIAS

 

A organização por tipos de Habitats naturais foi feita segundo o Plano Sectorial da Rede Natura 2000 (ALFA, 2004). Da lista de habitats do Quadro 2 apenas os que se encontram a negro foram identificados na Carta de Habitats (Figura 9), cartografia proveniente do Plano de Ordenamento do Parque Natural da Arrábida.

(34)

QUADRO  2  -­‐  Habitats  naturais  que  ocorrem  na  Arrábida.  

 

Código Habitat

Definição Habitat Comunidade Sintáxone Bioindicadores

1110 1110 - Bancos de areia permanentemente cobertos por água marinha ou de influência marcadamente marinha

Comunidade de seba

Cymodoceetum nodosae Cymodocea nodosa

1140 1140 - Lodaçais e areais a descoberto na maré baixa

Ausência de

vegetação vascular

Não aplicável Ausência de plantas vasculares

1170 1170 - Recifes Ausência de

vegetação vascular

Não aplicável Ausência de plantas vasculares

1210 1210 - Vegetação anual das zonas de acumulação de detritos pela maré

Comunidade de eruca-marítima

Salsolo kali-Cakiletum

aegyptiacae

Salsola kali, Euphorbia peplis, Cakile maritima

subsp. maritima, Glaucium flavum

1240 1240 - Arribas litorais com vegetação mediterrânica com

Limonium e Armeria sp.pl. endémicos Comunidade de limónio Helianthemo stoechadifoliae-Limonietum virgatae

Armeria pungens subsp. major, Limonium virgatum, Helianthemum apenninum, Helianthemum marifolium, Fagonia cretica, Galium corrudifolium

subsp. falcatum, Volutaria crupinoides

Identificaram-se 42 tipos e subtipos de habitats, correspondendo 9 deles a habitats prioritários para a conservação. O habitat 5320 só ocorre em Portugal na Serra da Arrábida.  

(35)

1410 1410 - Prados e juncais halófilos de Juncus maritimus e J. acutus

Juncal de junco-agudo

Polygono

equisetiformis-Juncetum maritimi

Juncus acutus, Juncus maritimus, Polygonum equisetiforme 1430 1430 - Matos halonitrofilos (Pegano-Salsoletea) Formação de salgadeira Salsolo vermiculatae-Peganetalia harmalae

Salsola vermiculata, Atriplex halimus 2110 2110 - Dunas móveis embrionárias Comunidade de feno-das-areias Elytrigietum farcti-borealiatlantici

Elymus farctus subsp. boreali-atlanticus, Elymus farctus subsp. farctus, Polygonum maritimus

2120 2120 - Dunas brancas Comunidade de

estorno

Loto cretici-Ammophiletum

australis

Ammophila arenaria subsp. australis, Lotus creticus, Otanthus maritimus, Euphorbia paralias 2130 2130pt1 - * Duna cinzenta

com matos camefíticos dominados por Armeria pungens e Thymus carnosus

Comunidade de cravo-das-areias

Artemisio

crithmifoliae-Armerietum pungentis

Artemisia crithmifolia, Armeria pungens, Crucianella maritima, Lotus creticus, Helichrysum picardii, Malcolmia littorea, Cyperus capitatus, Euphorbia portlandica, Pancratium maritimum, Herniaria maritima, Thymus carnosus, Linaria lamarckii

2150 2150pt1 - * Dunas fixas com tojais-urzais e tojais-estevais psamófilos com Ulex australis subsp. welwitschianus

Tojal de tojo-de-welwitschi

Erico umbellatae-Ulicetum

welwitschiani

Ulex australis subsp. welwitschianus, Calluna vulgaris, Pterospartum tridentatum, Erica scoparia, E. umbellata, Genista triacanthos

2230 2230pt1 - Dunas costeiras

com prados anuais

oligotróficos

Comunidade de luzerna-do-litoral

Comunidade de Polycarpon alsinifolium

Medicago littoralis, Cutandia maritima, Polycarpon alsinifolium, Silene nicaeensis, S. littorea, Erodium

aethiopicum subsp. pilosum, Pseudorlaya

(36)

2230pt2 - Paleodunas com prados anuais oligotróficos

Comunidade de arenária-do-algarve

Corynephoro

macrantheri-Arenarietum algarbiensis

Arenaria algarbiensis, Corynephorus macrantherus, Linaria spartea, Hymenocarpos hamosus, Leucojum trichophyllum, Loeflingia baetica, Lotus castellanus, Ornithopus sativus subsp. isthmocarpus, Rumex bucephalophorus subsp. hispanicus, Silene colorata, S. scabriflora, Petrorhagia nanteuilii, Leontodon longirostris, Tolpis barbata

2250 2250pt1 - * Zimbrais de

Juniperus turbinata subsp. turbinata

Sabinal Osyrio

quadripartitae-Juniperetum turbinatae

Juniperus turbinata, Corema album, Antirrhinum cirrhigerum 2250pt2 - Zimbrais de Juniperus navicularis Comunidade de piorro Daphno gnidii-Juniperetum navicularis

Juniperus navicularis, Daphne gnidium, Asparagus aphyllus, Rubia peregrina

2260 2260 - Matos de areias dunares da Stauracantho-Halimietalia commutati Tojal de tojo-chamusco Thymo capitellati-Stauracanthetum genistoides

Ulex australis subsp. welwitschianus, Thymus capitellatus, Armeria pinifolia, A. rouyana, Stauracanthus lusitanicus, Santolina impressa

2270 2270 - * Dunas

mediterrânicas com pinhais disclimácicos Pinhal de pinheiro-manso Osyrio quadripartitae-Juniperetum turbinatae, Daphno gnidii-Juniperetum

navicularis, Thymo capitellati-Stauracanthetum genistoides

Pinus pinea, P. pinaster, Juniperus turbinata, J. navicularis, Corema album, Armeria rouyana, Thymus capitellatus, Quercus lusitanica

(37)

3140 3140 - Águas oligo-mesotróficas calcárias com vegetação bêntica de Chara sp.pl. e Nitella sp.pl.

Comunidade de

Chara sp. pl. e Nitella sp. pl.

Charetea fragilis Macroalgas do gen. Nitella e Chara

4030 4030pt3 – Urzais, urzais-tojais e urzais-estevais mediterrânicos não litorais

Tojal de tojo-de-welwitschi

Erico umbellatae-Ulicetum

welwitschianii

Erica umbellata, Ulex australis subsp.

welwitschianus

5210 5210pt2 – Zimbrais-carrascais de Juniperus turbinata subsp. turbinata

sobre calcários

Sabinal – Carrascal Querco cocciferae-Juniperetum turbinatae

Juniperus turbinata, Quercus coccifera, Pistacia lentiscus, Gennaria diphylla, Barlia robertiana, Epipactis tremolsii, Cephalanthera longifolia

5230 5230pt1 – * Louriçais (ou loureirais)

Louriçal Vinco difformis-Lauretum nobilis

Laurus nobilis, Arbutus unedo, Rosa sempervirens, Vinca difformis 5320 5320 – Matos de eufórbias da Arrábida Formação de eufórbia-da-arrábida Convolvulo fernandesii-Euphorbietum pedroi

Euphorbia pedroi, Convolvulus fernandesii, Withania frutescens

5330 5330pt3 – Medronhais Medronhal Buplero fruticosae-Arbutetum unedonis

Arbutus unedo, Bupleurum fruticosum, Erica

arborea, Viburnum tinus, Coronilla glauca,

Cheirolophus sempervirens, rosa sempervirens

5330pt5 – Carrascais, espargueirais e matagais afins basófilos

Carrascal Melico arrectae-Quercetum cocciferae

Quercus coccifera, Barlia robertiana, Rhamnus alaternus, Rhamnus oleoides, Pistacia lentiscus, Asparagus albus

(38)

5330pt7 – Matos baixos calcícolas Tojal de tojo-gatunho Thymo sylvestris-Ulicetum densi

Serratula estremadurensis, Thymus zygis subsp. sylvestris, Ulex densus, Rosmarinus officinalis, Rosmarinus officinalis subsp. palaui, Sideritis hirsuta var. hirtula, Iberis microcarpa

5330pt4 – Matagais com Quercus lusitanica Formação de carvalhiça Erico scopariae-Quercetum lusitanicae, Junipero navicularis-Quercetum lusitanicae

Quercus lusitanica, Centaurea africana, Euphorbia transtagana, Serratula monardii var. monardii, Erica scoparia 6110 6110 - * Prados rupícolas calcários ou basófilos Comunidade de plantas suculentas Calendulo lusitanicae-Antirrhinion linkiani

Antirrhinum majus subsp. linkianum, Sedum album, S. sediforme, Thymus zygis subsp. sylvestris, Rosmarinus officinalis 6210 6210 - * Arrelvados vivazes calcícolas e xerófilos, frequentemente ricos em orquídeas Prado vivaz de braquipódio Phlomido lychnitidis-Brachypodietum phoenicoides

Brachypodium phoenicoides, Dactylis glomerata,

Limodorum abortivum, Orchis italica, O.

papilionacea, O. morio subsp. picta, Aceras anthropophorum, Anacamptis pyramidalis, Ophrys speculum, O. vernixia, O. lutea, O. fusca, O. dyris, O. atrata, O. scolopax, O. tenthredinifera, O. apifera 6220 6220pt3 – * Arrelvados vivazes neutrobasófilos de gramíneas altas Prado de hiparrénia, Prado de esparto Carici depressae-Hyparrhenietum sinaicae, Iberido microcarpae-Stipetum offneri

Pseudarrhenatherum pallens, Stipa offneri, Iberis microcarpa, Lavandula multifida, Stipa gigantea, Hyparrhenia hirta subsp. sinaica

(39)

6310 6310 – Montado de sobro ou de azinho (consoante seja dominado por Quercus suber

ou Q. rotundifolia

respectivamente)

Montado de sobro Asparago aphylli-Quercetum suberis Quercus suber 8130 8130pt1 - Cascalheiras calcárias Ausência de vegetação vascular

Não aplicável Ausência de plantas vasculares

8210 8210 – Afloramentos rochosos calcários com vegetação vascular casmofítica calcícola Comunidade de rochas Sileno longiciliae-Antirrhinetum linkiani Narcisso calcicolae-Asplenietum rutaemurariae

Narcissus calcicola. Arabis sadina, Silene longicilia, Antirrhinum linkianum, Asplenium petrarchae, Cosentinia vellea

8240 8240 – * Lajes calcárias Comunidade de paredes das fendas com vegetação arbustiva e herbácea Asplenietea trichomanis, Pistacio-Rhamnetalia Sem bioindicadores

8310 8310 – Grutas e algares não perturbados pelo turismo

Comunidade de vegetação vascular e muscinal

(40)

8330 8330 -   Grutas marinhas submersas ou parcialmente submersas

Ausência de

vegetação vascular

Não aplicável Ausência de plantas vasculares

91B0 91B0 – Freixiais Freixial Ranunculo

ficariae-Fraxinetum angustifoliae

Fraxinus angustifolia

92A0 92A0 - Choupais Choupal Clematido campaniflorae-Salicetum neotrichae

Populus nigra, Salix neotricha, Salix atrocinerea, Clematis campaniflora, Tamarix africana

9240 9240 - Carvalhais de

Quercus faginea subsp.

broteroi

Carrascal-arbóreo Viburno tini-Quercetum rivasmartinezii

Quercus rivasmartinezii, Gennaria diphylla,

Viburnum tinus, Bupleurum fruticosum, Arisarum clusii, Pistacia lentiscus, Olea europaea, Osyris lanceolata, Smilax aspera, Asparagus aphyllus, Rubia peregrina

Cercal Arisaro-Quercetum broteroi Quercus broteroi, Arisarum clusii, Smilax aspera, Olea europaea, Viburnum tinus, Rubia peregrina

9320 9320pt1 - Bosques olissiponenses-arrabidenses de zambujeiros e alfarrobeiras

Zambujal Viburno tini-Oleetum sylvestris

Olea sylvestris, Ceratonia siliqua, Viburnum tinus, Asparagus albus, Smilax aspera, Ruscus aculeatus, Rubia peregrina, Rhamnus oleoides

9330 9330 - Bosques de sobreiro Sobreiral Asparago aphylli-Quercetum suberis

Quercus suber, Q. broteroi, Asparagus aphyllus, Smilax aspera, Ruscus aculeatus, Rubia peregrina, Rhamnus alaternus, Arbutus unedo

(41)

Identificaram-se 42 tipos e subtipos de habitats, correspondendo 9 deles a habitats prioritários para a conservação. O habitat 5320 só ocorre em Portugal na Serra da Arrábida e, a nível europeu, é um habitat que só na Arrábida é dominado pelo endemismo.

9340 9340 - Bosques de Quercus

rotundifolia

Azinhal Lonicero implexae-Quercetum rotundifo

liae

Quercus rotundifolia, Q. coccifera, Lonicera implexa, Rubia peregrina

(42)

 

(43)

2.5 V

ALORAÇÃO  DA  FLORA

 

A valoração da flora assentou num conjunto de parâmetros que reflectem o grau de ameaça de cada espécie, seguindo-se a metodologia apresentada Quadro 3.

Elaborou-se uma listagem das espécies prioritárias para a conservação e determinou-se o Valor Ecológico da Espécie (VEE) (Quadro 4).

(44)

QUADRO  3  -­‐  PARÂMETROS  UTILIZADOS  NA  VALORAÇÃO  DA  FLORA.           to le râ n ci a es p ec if ic id ad e to le râ n ci a es p ec if ic id ad e pe que na ,  po p.   es p ar sa ↑ TA M A N H O  D A   PO P.   LO CA L ←   ES PE CI FI CI D A D E   D E   HA B IT A T 0   -­‐   co m u m 6   -­‐   ra ra   6   -­‐   ra ra   8   -­‐   ra ra   6   -­‐   ra ra   8   -­‐   ra ra   8   -­‐   ra ra   10   -­‐   ra ra   re str ita va sta D IS TR IB U IÇÃ O  G EO G R Á FI CA V ALO R AÇ ÃO  D AS  E SP ÉC IE S   D E   FLO R A ES TA TU TO  D E   C O N SER V A Ç Ã O a)  D ir e cti va  H ab ita ts 10  -­‐  A n e xo  II *   -­‐   e sp é ci e s   p ri o ri tá ri as  d e  in te re ss e  c o m u n itá ri o  ( … ) 9-­‐  A n e xo  II  -­‐  e sp é ci e s   d e  in te re ss e  c o m u n itá ri o  ( … ) 7   -­‐   A n e xo  IV  -­‐  e sp é ci e s   p ri o ri tá ri as  d e  in te re ss e  c o m u n itá ri o  ( … ) 5   -­‐   A n e xo  V    -­‐  e sp é ci e s   p ri o ri tá ri as  d e  in te re ss e  c o m u n itá ri o  ( … ) 0   -­‐   e sp é ci e s   n ão  in cl u íd as  n e ste s   an e xo s b)  L iv ro  V e rm e lho  da  Fl o ra 10  -­‐  CR  ( e m  p e ri go  c rí ti co  d e  e xti n çã o ) 8   -­‐   EN  ( e m  p e ri go  d e  e xti n çã o ) 6   -­‐   V U  ( vu ln e rá ve l) 4   -­‐   D D  ( d ad o s   in su fi ci e n te s) 0   -­‐   N T   (n ão  a m e aç ad a   o u  n ão  in cl u íd a   n o  L iv ro  V e rm e lh o ) c)  G ra u  d e  A m e aça  L o ca l 10  -­‐  P o p u la çã o  m u ito  a m e aç ad a V EE  -­‐  V al o r   Ec o ló gi co  d a   Es p é ci e  -­‐  to m a   o  v al o r   m áx im o  d e  6 0,  o b ti d o  p e la  s o m a   d o s   va lo re s   d o s   p ar âm e tr o s   d e  c o n se rv aç ão  o u  d e  c ar ác te r   b io ge o gr áf ic o 7/ 4   -­‐   N ív e is  in te rm é d io s 0   -­‐   P o p u la çã o  n ão  a m e aç ad a  -­‐  e sp é ci e  a p re se n ta  g ra n d e  e sp e ci al iz aç ão ,  r e str ita  a  p o u co s   h ab ita ts  -­‐  e sp é ci e  a p re se n ta  g ra n d e  to le râ n ci a   e m  te rm o s   d e  h ab ita t,  o co rr e  e m  v ár io s   ti p o s   d e  h ab ita t 3.  E sp e ci fi ci d ad e  d e  h ab ita t  -­‐  e sp é ci e  f re q u e n te ,  f o rm a   p o p u la çõ e s   co m  e le va d o  n ú m e ro  d e  e fe cti vo s  -­‐  e sp é ci e  o co rr e  c o m  f re q u ê n ci a  b ai xa ,  f o rm a  p o p u la çõ e s  p e q u e n as  e  e sp ar sa s 2.  D im e n sã o  d a   p o p u la çã o gr an d e ,  p o p .   d o m in an te  -­‐  e sp é ci e  o co rr e  n u m a   gr an d e  á re a   d e  d is tr ib u iç ão  -­‐  e sp é ci e  o co rr e  n u m a   p e q u e n a   ár e a   d e  d is tr ib u iç ão 1.  D is tr ib u iç ão  g e o gr áf ic a f)  R ar id ad e 0   -­‐   p o p u la çã o  n ão  a p re se n ta  c ar ác te r   b io ge o gr áf ic o  s in gu la r ES TA TU TO  B IO G EO G R Á FI CO d)  G ra u   de  E nde m is m o 10  -­‐  P o rtu ga l 8   -­‐   P e n ín su la  Ib é ri ca 5   -­‐   P e n ín su la  Ib é ri ca  e  S u l  d e  F ra n ça ;  P o rtu ga l  e  M ac ar o n é si a;   P o rtu ga l  e  N o rte  d e  Á fr ic a   (M ag re b ) 3   -­‐   P e n ín su la  Ib é ri ca  e  M ac ar o n é si a;   P e n ín su la  Ib é ri ca  e  N o rte  d e  Á fr ic a 2   -­‐   P o rtu ga l,  N o rte  d e  Á fr ic a,  M ac ar o n é si a 1   -­‐   P e n ín su la  Ib é ri ca ,  N o rte  d e  Á fr ic a   e  S u l  d e  F ra n ça ;  P o rtu ga l,  N o rte  d e  Á fr ic a   e  M ac ar o n é si a 0   -­‐   Eu ro p e u e )   Is o la m e n to 10  -­‐  p o p u la çã o  is o la d a   d a   p ri n ci p al  á re a   d e  d is tr ib u iç ão 5   -­‐   p o p u la çã o  lo ca li za d a   n o  s e u  li m ite  d e  o co rr ê n ci a   n atu ra l

(45)

QUADRO  4  -­‐  ESPÉCIES  PRIORITÁRIAS  PARA  A  CONSERVAÇÃO.  

ESPÉCIES Estatuto de Conservação Estatuto Biogeográfico

VEE Di re ct iv a H a b it a ts Li vr o V er m el h o Gr a u d e A m ea ça Gr a u d e En de m is m o Is o la m en to Ra ri d a d e Acer monspessulanum 0 6 10 0 10 10 36 Aceras anthropophora 0 6 7 0 0 6 19 Anacamptis pyramidalis 0 6 4 0 0 10 20

Anthyllis vulneraria subsp. lusitanica 5 6 7 10 0 8 36

(46)

Arabis sadina 9 8 10 10 10 10 57

Armeria pinifolia 0 6 7 10 5 8 36

Armeria pungens subsp. major 0 6 7 10 5 8 30

Armeria rouyana 10 6 7 10 5 8 46

Arnica montana 0 4 7 0 10 10 31

Asplenium petrarchae subsp. petrarchae 0 6 7 0 10 10 33

Biscutella lusitanica 9 4 4 10 5 8 40

Bupleurum fruticosum 0 4 4 0 5 8 21

Centaurea africana 0 6 7 5 10 8 36

Cephalanthera longifolia 0 6 7 0 0 6 19

Chaenorhinum serpyllifolium subsp. lusitanicum 9 8 7 10 5 10 49

Cosentinia vellea 0 0 4 0 10 10 24

Convolvulus fernandesii 10 8 7 10 5 10 50

Crambe hispanica 0 4 10 1 10 10 35

(47)

Daveaua anthemoides 0 4 6 0 10 10 30 Dianthus broteri 0 4 4 8 5 6 27 Diplotaxis viminea 0 4 4 0 0 6 14 Drosophyllum lusitanicum 0 4 0 3 0 8 15 Erucastrum nasturtiifolium 0 4 4 0 10 8 26 Epipactis tremolsii 0 6 7 1 0 6 20

Epipactis helleborine subsp. helleborine 0 6 7 0 0 6 19

Euphorbia pedroi 10 6 10 10 5 10 51 Euphorbia transtagana 9 6 4 10 5 10 44 Euphorbia welwitschii 0 6 10 5 10 10 41 Fagonia cretica 0 6 4 1 10 8 29 Gennaria diphylla 0 6 7 0 0 8 21 Helianthemum apenninum 0 6 10 1 10 10 37

Helianthemum marifolium subsp. marifolium 0 4 4 5 5 8 26

(48)

Herniaria maritima 9 6 4 10 5 8 42

Hesperis laciniata 0 6 7 1 10 10 34

Hornungia petraea 0 6 10 0 10 10 36

Hyacinthoides vicentina subsp. transtagana 9 6 7 10 5 8 45

Iberis procumbens subsp. microcarpa 9 4 4 10 0 8 35

Iris subbiflora 0 4 7 8 5 8 32

Iris xiphium var. lusitanica 5 6 7 10 5 10 38

Jonopsidium acaule 10 0 0 10 5 10 35 Juncus valvatus 9 6 10 5 0 8 38 Juniperus navicularis 0 0 10 10 0 10 30 Lavandula multifida 0 8 7 0 10 8 33 Lavatera maritima 0 4 4 0 5 8 21 Leucanthemum sylvaticum 0 6 10 0 10 8 34 Limonium lanceolatum 9 6 4 8 0 8 35 Linaria supina 0 4 4 5 5 8 26

(49)

Mathiola fruticulosa subsp. fruticulosa 0 4 4 0 5 8 21 Narcissus bulbocodium 5 6 7 0 0 6 24 Narcissus calcicola 9 6 10 10 10 10 55 Neotinea maculata 0 6 7 0 0 6 19 Nothobartsia asperrima 0 4 4 3 5 8 24 Ophrys apifera 0 6 7 0 0 6 19

Ophrys fusca subsp. dyris 0 6 7 0 0 8 21

Ophrys fusca subsp. fusca 0 6 7 0 0 6 19

Ophrys lutea 0 6 7 0 0 6 19

Ophrys scolopax 0 6 7 0 0 6 19

Ophrys speculum subsp. speculum 0 6 7 0 0 6 19

Ophrys speculum subsp. lusitanica 0 6 7 8 0 6 27

Ophrys sphegodes 0 6 7 0 0 6 19

Ophrys tenthredinifera 0 6 7 0 0 6 19

(50)

Orchis collina 0 6 7 0 0 8 21 Orchis conica 0 6 7 0 0 8 21 Orchis coriophora 0 6 7 0 0 8 21 Orchis italica 0 6 7 0 0 6 19 Orchis longicornu 0 6 7 0 0 6 19 Orchis mascula 0 4 7 0 0 8 19 Orchis morio 0 6 7 0 0 8 21 Orchis papilionacea 0 6 7 0 0 8 21 Orobanche rosmarina 0 6 7 8 5 8 21 Paeonia broteroi 0 4 7 8 0 6 25 Piptatherum coerulescens 0 4 4 0 5 8 21 Pseudarrhenatherum pallens 9 4 4 10 5 10 42 Quercus rivasmartinezii 0 0 0 10 0 8 18 Ranunculus gramineus 0 6 7 0 0 8 21

(51)

Ruscus aculeatus 5 4 4 0 0 0 13 Santolina impressa 9 0 0 10 5 6 30 Saxifraga cintrana 7 6 7 10 0 10 40 Scrophularia sublyrata 5 4 4 8 5 8 34 Serapias cordigera 0 6 7 0 0 6 19 Serapias lingua 0 6 7 0 0 6 19 Serapias parviflora 0 6 7 0 0 6 19 Serapias vomeracea 0 6 7 0 0 6 19

Serratula baetica subsp. lusitanica 0 4 7 10 5 8 34

Silene longicilia 9 4 4 10 0 6 33 Sorbus domestica 0 4 7 0 10 8 29 Spiranthes spiralis 0 6 7 0 0 8 21 Stipa offneri 0 4 4 1 10 8 27 Teucrium chamaedrys 0 4 4 0 10 6 24 Teucrium haenseleri 0 4 4 8 5 6 27

(52)

Determinado o valor ecológico das espécies de flora prioritárias para a conservação (Quadro 4) seleccionaram-se as espécies de flora que figuram no Anexo II da Directiva Habitats mencionadas na cartografia disponibilizada (Quadro 5).

As espécies consideradas, cartografadas isoladamente ou em mosaico, foram colocadas em três classes de referência que permitem definir zonas de diferente valor florístico: Excepcional ≥ 45; Alto 30-45; Médio <30.

Thymus capitellatus 7 4 5 10 5 6 37 Thymus carnosus 9 4 5 8 5 6 37 Thymus villosus 7 4 5 8 0 6 30 Trifolium physodes 0 4 4 0 5 6 19 Ulex densus 5 6 5 10 5 6 37 Valeriana tuberosa 0 6 7 0 0 6 19 Volutaria crupinoides 0 6 7 5 10 10 38 Withania frutescens 0 6 3 5 10 6 32

(53)

QUADRO  5  –  VALORAÇÃO  DAS  ESPÉCIES  DE  FLORA  QUE  FIGURAM  NO  ANEXO  II  DA  DIRECTIVA  HABITATS. Estatuto de Conservação Estatuto Biogeográfico VEE Valor final Classes de relevância Di re ct iv a H a b it a ts Li vr o V er m el h o Gr a u d e A m ea ça Gr a u d e En de m is m o Is o la m en to Ra ri d a d e

Arabis sadina 9 8 10 10 10 10 57 57 Excepcional

Arabis sadina, Iberis procumbens subsp. microcarpa 9 8 10 10 10 10 57 46 Excepcional

9 4 4 10 0 8 35

Arabis sadina, Iberis procumbens subsp. microcarpa, Narcissus calcicola

9 8 10 10 10 10 57

47 Excepcional

9 4 4 10 0 8 35

9 6 10 10 10 10 55

Arabis sadina, Iberis procumbens subsp. microcarpa, Narcissus calcicola

9 8 10 10 10 10 57

49 Excepcional

9 4 4 10 0 8 35

Imagem

Figure 1 – Macrobioclimates present in Portugal, and particularly in the Arrábida according to Rivas Martínez (2008)
Table 1 – Mediterranean thermotypes, ombrotypes and continentality types of the RMWBC
Figure 2 – Thermotypes present in Portugal, and particularly in the Arrábida according to Rivas Martínez (2008)
Figure 4 – Continentality types present in Portugal, and particularly in the Arrábida according to Rivas Martínez 2008
+5

Referências

Documentos relacionados