Εισαγωγή στη φιλοσοφία - Μιχαήλ Σπανού

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

ΣΤΗ

Μ Ι Χ Α Η Λ Ν. Σ Π Α Ν Ο Υ

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

ΣΤΗ

Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Α

ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ, ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ, ΗΘΙΚΗ, ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ, ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ

5η ΕΚΔΟΣΗ

ΒΕΛΤΙΩΜΕΝΗ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

I. Π ΡΟ ΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 19 Έννοια της φιλοσοφίας Ορισμός της φιλοσοφίας Ουσία και αναγκαιότητα της φιλοσοφίας Το διδακτό της φιλοσοφίας Αρχή της φιλοσοφικής σκέψης Τα κίνητρα του φιλοσοφείν Η πορεία προς το φιλοσοφείν Φιλοσοφία και Επιστήμη. (Ομοιότητες και διαφορές)

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΙ ΚΛΑΔΟΙ 45 II. ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ 47 1. ΕΙΣΑ ΓΩ ΓΙΚΑ 49 2. Σχέση της Γνωσιολογίας προς την ψυχολογία και τη λογική 53 3. Τα προβλήματα της Γνωσιολογίας 55 19 / , 21

(

0

/

25 (2 9 ) 34 36 7

Α. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜ Α ΤΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 55 ί: ρ ΡΕΑΛΙΣΜ Ο Σ 58 α. Ο αφελής ρεαλισμός 58 , β. Ο κριτικός ρεαλισμός 59 \ψ :Ό ΙΔΕΑΛΙΣΜ ΟΣ 62 ^-α. Ο αντικειμενικός ιδεαλισμός 63 β. Ο υποκειμενικός ιδεαλισμός 64 ^ Η ΦΑΙΝΟΜ ΕΝΟΛΟΓΙΑ 69 Κριτικές παρατηρήσεις 69 Β. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜ Α ΤΗΣ ΠΗΓΗΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 74 / 1 . Η εμπειρική θεωρία (ή εμπειρισμός) 74 ψ 2. Η ορθολογιστική σχολή (ΡβΙίοΓοΙίδΓηυδ) 77 Η κριτική σχολή 81 Κριτικές παρατηρήσεις 84 Γ. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜ Α ΤΟΥ ΔΥΝΑΤΟΥ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 88 1 .0 δογματισμός 88 (φ Ο σκεπτικισμός - 89 γ3Χ ) θετικισμός 92 > Τ Η κοινωνιολογική θεωρία 93 ■^5. Ο πραγματισμός 6. Η κριτική σχολή Κριτικές παρατηρήσεις (9 § ) III. ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ 101 >Αΐ. Έννοια της Μεταφυσικής 103 ^ ^ 2 . Ορισμός και προέλευση της Μεταφυσικής 3. Τα προβλήματα της Μεταφυσικής <ί6&)

ΤΌ ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ] 108 1 .0 ΜΟΝΙΣΜΟΣ ' 109 Γ α . Ο υλισμός 110 ι β. Ο Ιδεαλισμός 115 / γ. Ο παραλληλισμός 120 ^2. Ο ΔΥΪΣΜ ΟΣ 121. Β. ΤΟ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ 127 1. Εισαγωγικά 127 2. Η μηχανική θεωρία 128 3. Η τελολογική θεωρία 131 Γ. ΤΟ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ 137 1. Η έννοια της θρησκείας 137 2. Διαμόρφωση της θρησκευτικής συνείδησης 138 » ίϊ^ Θεωρίες για την ιδέα του Θεού 139 V ί α . Ο αθεϊσμός λ » Λ 139

V

β. Ο πανθεϊσμός 141 γ. Ο πανενθεϊσμός (5 $ 143 / δ. Οδεϊσμός 143 ε. Ο θεϊσμός 144 4. Το θέμα των αποδείξεων της θεϊκής ύπαρξης (^14§/ Δ. ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ 150 1. Προέλευση καΐΦύση του ανθρώπςαί-.,,.... ...,_151 < ΐ ι «ίνςιιηΖωΛ: . . . . . --- - --- - . 155.3 3. Υπάρχει προορισμός του ανθρώπου; 157 4. Τι είναι η Ηθική και το Δίκαιο; 160^ 5. Τι είναι το Ωραίο; ΣΥΜ ΠΕΡΑΣΜ Α

IV. ΗΘΙΚΗ Α. ΕΙΣΑ ΓΩ ΓΙΚΑ Διερεύνηση του ηθικού προβλήματος Κριτικές παρατηρήσεις Β. Η ΗΘΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ α. Ψυχολογική συνείδηση β. Ηθική συνείδηση Γ. Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ (Τ . Η θεωρία του εμφύτου 2. Ηγενετϊκή θεωρία ΣΥΜ Π ΕΡΑΣΜ Α Δ. ΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΠΡΑΞΗΣ 1. Η θεωρία του αποτελέσματος και οι επί μέ­ ρους αποχρώσειςτης _ Υ— Ο ηθικός νόμος Ε. ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜ ΕΝΟ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΠΡΑΞΗΣ 1. Η ατομοκρατία 2. Η συνολοκρατία Κριτικές παρατηρήσεις 2. Η θεωρία του φρονήματος 3. Οι απόψεις του Κβηί α— Η βούληση I β— Το καθήκον

ΣΤ. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜ Α ΤΗΣ ΕΛΕΥΘ ΕΡΙΑ Σ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ 210 1. Η θεωρία της ανάγκης 211 2. Η θεωρία της ελευθερίας 214 V. ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ 227 Α. ΕΙΣΑΓΩ ΓΙΚΑ ' 229 Η καλαισθητική εμπειρία και το Ωραίο 233 Β. ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜ ΕΝΟ ΤΟΥ ΩΡΑΙΟΥ ΚΑΙ Η ΕΡΜ ΗΝΕΙΑ ΤΟΥ 234 1 .0 αισθητικός ρεαλισμός 236 2 .0 αισθητικός ιδεαλισμός 239 Κριτικές παρατηρήσεις 242 Γ. ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΩΡΑΙΟΥ 245 1. Η θεωρία του περιεχομένου 246 2. Η θεωρία της μορφής 247 Κριτικές παρατηρήσεις 248 Δ. Η ΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΩΡΑΙΟΥ 250 1. Η έννοια και τα χαρακτηριστικά της 250 Ε. Η ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ Η ΕΡΜ ΗΝΕΙΑ ΤΗΣ 254 1. Η θεωρία του παιγνιδιού 255 2. Η ενσυναισθητική θεωρία 255 3. Η θεωρία της κάθαρσης 256

ΣΤ. 01 ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ 1. Το Υπέροχο 258 2. Το Χαριτωμένο 259 3. Το Τραγικό 260 4. ΤοΚωμικό 262 Ζ. ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 264 Η. ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΖΩΗ 267

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΟΙ ΣΥΓΧΡΟ Ν ΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ 269 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 271 Α. Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΣΜΟΣ 273 (Περιεχόμενο και εκπρόσωποι αυτού) Β. Η ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ 1. Έννοια της φαινομενολογίας 277 2. Ο ΗυδδβΗ και η διδασκαλία του 277 3. Η θεά της ουσίας των όντων 281 Γ. Ο ΛΟ ΓΙΚΟ Σ ΘΕΤΙΚΙΣΜ ΟΣ Ή ΝΕΟΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ Εισαγωγικά (Περιεχόμενο και εκπρόσωποί του) 284 α— Ο Β. ΡυδδβΙ 285 β — Ο Β . 03ΓΠ3ρ 287 γ— Ο Α. ΑγθΓ 288 Δ. Η ΥΠΑΡΞΙΑΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Εισαγωγικά 291 Χαρακτηριστικά της υπαρξιακής φιλοσοφίας και εκπρόσωποι αυτής 292

1 .0 Μ. ΗβϊοΙθ99βΓ και η φιλοσοφία του 294

2. Η φιλοσοφία του ϋ.Ρ. δβΓίΓβ 299

3. Η φιλοσοφία του Θ. ΜβγοθΙ 305

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΤΕΤΑΡΤΗ ΕΚΔΟΣΗ Κατά την τέταρτη έκδοση του παρόντος βιβλίου μπορέσαμε να επιφέρουμε ορισμένες, αξιόλογες θα λέγαμε, βελτιώσεις των προηγουμένων εκδόσεων. Σ' αυτές περιλαμβάνονται πρώτα πρώ­ τα, η γλωσσική του μορφή (Νεοελληνική με το μονοτονικό σύστη­ μα)

ι,

η αυστηρότερη επεξεργασία και επέκταση των περισσοτέρων κεφαλαίων του και η προσθήκη νέων. Η κατανομή της ύλης έγινε σε τρία μέρη. Το πρώτο, προσέγ­ γιση της φιλοσοφίας, αποτελεί μια μυητική προσπάθεια για την είσοδο του αναγνώστη στο χώρο του φιλοσοφικού πνεύματος. Το δεύτερο αναφέρεται στα βασικά προβλήματα της φιλοσοφίας και το τρίτο παρουσιάζει συνοπτικά τις σύγχρονες φιλοσοφικές κα­ τευθύνσεις. Τα θέματα αυτά, νομίζουμε, πως θα μπορούσαν να ικανοποιήσουν πολλές πνευματικές ανησυχίες όχι μόνο των νέων μας, αλλά κάθε ανθρώπου που τρικυμίζεται η ψυχή του, λιγότερο ή περισσότερο, για τα μεγάλα προβλήματα της αρετής, της ομορ­ φιάς και της αλήθειας, που είναι προβλήματα πανάρχαια, αλλά που παραμένουν πάντα επίκαιρα και νέα για τον καθένα. Η κάποια συστηματική παρουσίαση των θεμάτων μπορεί να δημιουργήσει προς στιγμή στον αναγνώστη την εντύπωση της ιστορικής περιγραφής των ποικίλων φιλοσοφημάτων, πράγμα που δεν συμβαίνει όμως στην πραγματικότητα. Ότι μια εισαγωγή στη φιλοσοφία είναι υποχρεωμένη να παρουσιάζει, σε γενικές γραμ­ μές έστω, συστηματικά τα κύρια φιλοσοφήματα, όπως τα κωδικο­ ποίησε η ιστορία της φιλοσοφίας στη διαδρομή του χρόνου, αυτό είναι αυτονόητο και αναπόφευκτο. Διαφορετικά σπουδή της φιλο­ σοφίας δέν γίνεται. Όμως, πέρα απ' αυτό, το βιβλίο τούτο έχει και κάποιους άλλους πιο ουσιώδεις στόχους. Επιδιώκει, όσο γίνεται φυσικά, να καλλιεργήσει το κριτικό πνεύμα που ελευθερώνει πραγματικά τον άνθρωπο από κάθε ιδεολογική καταπίεση και να βεβαιώσει ακόμη πως η αληθινή φιλοσοφία είναι σύμφυτη με την ανιδιοτέλεια. Κάτι δηλαδή που εξευγενίζει και λυτρώνει ταυτό­

χρονα την ανθρώπινη ψυχή από τα ποικίλα πάθη της. Ας μην ξε­ χνούμε πως η φιλοσοφική παιδεία, και μάλιστα αυτή που έχει κρι­ τικό χαρακτήρα, είναι η πιο αγνή, και η πιο ανθρώπινη που μπορεί να συλλάβει η ανθρώπινη σκέψη. Ο άνθρωπος εξάλλου από τη μοίρα του είναι ένα ον διανοούμενο που αυθόρμητα πολλές φο­ ρές αναζητεί την περισυλλογή και το βαθύτερο στοχασμό. 'Οταν, συνήθως, νιώθει να ημερεύουν γύρω του τα στοιχεία της φύσης, να πέφτει η βοή του κόσμου και ν’ απλώνεται η γαλήνη

,

το πνεύ­ μα του βρίσκει την αιώνια φύση του που από μόνο του σκιρτά προς το άγνωστο, το ανιδιοτελές και το αιώνιο. Κι αν θέλει να δεχτεί πως δεν υπάρχει αυτό το αιώνιο, οφείλει να το φτιάξει ο ίδιος για να στηρίξει επάνω του την πνευματική ύπαρξή του. Αλ­ λιώς θα κινδυνέψει να χάσει την ισορροπία του και να πέσει από κάποιο σύγχρονο πύργο της Βαβέλ. Αθήνα 1983 ΕΠΙΜ ΕΤΡΟ ΣΤΗΝ Ε ' ΕΚΔΟΣΗ Η επανέκδοση ενός βιβλίου παρέχει πάντα την ευκαιρία στο συγγρα­ φέα του για περισσότερες ή λιγότερες βελτιώσεις σ' αυτό. Και τούτο υπα­ γορεύεται από το γεγονός 6τι κάθε βιβλίο φέρνει μέσα του το σπέρμα της ατέλειας. Βιβλία τέλεια δεν υπήρξαν ώς τώρα και δεν πιστεύω πως θα υπάρξουν και στο μέλλον. Ακολουθούν κι αυτά την ανθρώπινη μοίρα. Σε τούτη την έκδοση λοιπόν, επιφέραμε κι εμείς ορισμένες βελτιώ­ σεις που αναφέρονται, κυρίως, στη διόρθωση κάποιων αβλεπτημάτων, τα οποία σε ορισμένες περιπτώσεις αλλοίωναν όχι μόνο τη μορφή, αλλά και το νόημα των γραφομένων. Πέρα απ' αυτές, προσθέσαμε στο τέλος κι ένα πίνακα με τα ονόματα εκείνων που αναφέρονται στο κείμενο του βιβλίου. Με τις βελτιώσεις αυτές, και με την όλη δομή του άλλωστε, ελπίζου­ με να μην κουράζει το βιβλίο τούτο τον αναγνώστη. Αθήνα 1984 ΜΙΧΑΗΛ Ν. ΣΠΑΝΟΣ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΕΝΝΟΙΑ, ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Έ ν ν ο ι α της φιλοσοφίας. Για τον καθορισμό της έννοιας της φιλοσοφίας δεν υπάρχει ομοφωνία ανάμεσα στους στοχαστές των διαφόρων εποχών. Όμως, ο όρος φι­ λοσοφία υποδηλώνει αναμφίβολα μια προσπάθεια του ανθρώπου για την κατάκτηση της γνώσης ή καλύτερα της σοφίας. Σ ’ αυτό το νόημα οδηγεί και η ετυμολογική ανάλυση του όρου φιλοσοφία (φιλία-σοφία), που εκφράζει τη βαθύ­ τερη ενόρμηση του ανθρώπου για την κατανίκηση του αγνώστου. Και μέσα από αυτήν ακριβώς την ενόρμηση αναδύεται η πνευματικότητά του, χάρη στην οποία μπορεί να υπερβαίνει την καθημερινότητα και τη βιολογική φύση του. Αξίζει να σημειωθεί πως ο όρος φιλοσοφία είναι δη­ μιούργημα του ελληνικού πνεύματος και με την ελληνική ρίζα του έχει πλέον επικρατήσει σε όλες τις γλώσσες του κόσμου. Για την καλύτερη κατανόηση της έννοιας της φιλοσο­ φίας μπορούν ν ’ αναφερθούν όσα αποδίδονται στον Πυ­ θαγόρα (580-500 π.Χ.) και στο Φλειάσιο τύραννο Λέοντα. Όταν ο τελευταίος ρώτησε τον Πυθαγόρα για το έργο που ασκεί, εκείνος του απάντησε ότι είναι φιλόσοφος και για 19

να εξηγήσει σαφέστερα το έργο του φιλοσόφου, πρόσθε- σε τα εξής: Ο ανθρώπινος βίος, είπε, μοιάζει με «πανήγυ- ριν και ως ουν εις ταίιτην οι μεν αγωνιούμενοι, οι δε κατ’ εμπορίαν, οι δε γε βέλτιστοι έρχονται θεαταί, ούτως εν τω θίω οι μεν ανδραποδώδεις, έφη, φύονται δόξης και πλεο­ νεξίας θηραταί, οι δε φιλόσοφοι της αλήθειας»1. (Ο ανθρώπινος βίος μοιάζει με πανηγύρι κι όπως εκεί πηγαί­ νουν άλλοι για ν’ αγωνιστούν κι άλλοι για να εμπορευ- θούν, οι δε καλύτεροι για ν’ απολαύσουν το θέαμα του πανηγυριού, έτσι και στη ζωή, εκείνοι που έχουν δουλική φύση, έχουν γεννηθεί με την έμφυτη επιθυμία ν’ αποζη- τούν τη δόξα και την πλεονεξία, ενώ οι φιλόσοφοι έχουν έμφυτη την ορμή για την αλήθεια). Η γνησιότητα βέβαια του αναφερθέντος διαλόγου αμφισβητείται, αλλά το -πνεύμα» του διευκολύνει την κατανόηση της έννοιας της φιλοσοφίας. Εξάλλου, οι Πυ­ θαγόρειοι φαίνεται πως ήταν από τους πρώτους που χρη­ σιμοποίησαν τον όρο φιλοσοφία2. Ο όρος πάλι φιλόσοφος χρησιμοποιήθηκε αρχικά από τον Ηράκλειτο (535-475) «χρη γαρ ευ μάλα πολλών ίστορας φιλοσόφους άνδρας εί­ ναι3. (Γιατί οι φιλόσοφοι πρέπει να είναι γνώστες (ερευνη­ τές) πάρα πολλών πραγμάτων). Οπωσδήποτε, ο όρος φιλοσοφία με το ειδικό και βαθύ­ τερο νόημά του χρησιμοποιήθηκε και καθιερώθηκε οριστι­ κά από τον Πλάτωνα (429-347). Αυτός, μέσα στο μεγαλό­ πνευστο έργο του, διαπραγματεύεται ευρύτατα και πολύ­ πλευρα την εννοιολογική σημασία του όρου φιλοσοφία. Προχώρησε μάλιστα και στη διατύπωση του ορισμού της, πάνω στον οποίο στηρίζονται, περισσότερο ή λιγότερο, όλοι σχεδόν οι ορισμοί της φιλοσοφίας που διατυπώθηκαν από τους μεταγενέστερους φιλοσόφους. Γ ια τον Πλάτωνα λοιπόν η φιλοσοφία είναι μια γενική επιστήμη που αναφέρεται στο «καθόλου» και όχι στα επί μέρους. «Θα πούμε λοιπόν, γράφει, ότι ο φιλόσοφος επι­ θυμεί τη σοφία, όχι ένα μέρος της και *γο άλλο όχι, αλλά όλη τη σοφία». (Ουκούν και τον φιλόσοφον σοφίας

φήσο-μεν επιθυμητήν είναι, ου της φήσο-μεν, της δ’ ου αλλά πάσης. (Πολιτεία 475 Β). Η ίδια αυτή ιδέα του «καθόλου» διέπει και τη σκέψη του Αριστοτέλη (384-322), που γράφει ότι «γνώρισμα του φιλοσόφου είναι να μπορεί να εξετάζει θεωρητικά τα πάντα, σύμπασα δηλαδή την πραγματικότη­ τα» (έστι του φιλοσόφου περί πάντων δύνασθαι θεωρείν. Μεταφυσικά, 1004 Α). Η έννοια της καθολικότητας κυριαρχεί επίσης στον Πλωτίνο, στη Χριστιανική φιλοσοφία και στη φιλοσοφία των νεότερων χρόνων κυρίως με τους Ββεοπ (1561-1626), ϋβ803ΓίΘ8 (1596-1650), δρΐηοζβ (1632-1677), ΚβπΙ (1724- 1804), ΗβρθΙ (1770-1831), \Λ/υη<Κ (1832-1920) κ.α.4. ί Ο ρ ι σ μ ό ς της φ ι λ ο σ ο φ ί α ς. Σύμφωνα με τα προη­ γούμενα, οι ορισμοί που διατυπώθηκαν κατά καιρούς από κορυφαίους φιλοσόφους συγκλίνουν περισσότερο ή λιγό- τερο προς τον ακόλουθο ορισμό: ΦιλοαοωΙα είναι υια γενι­ κή εηιστηυη. που λαμβάνει υπόψη της τα πορίσματα των επί μέρους ^ητη^Λη/ κι επιζητεί την καθολική πύλληψη του επιστητού, με στόχο να δημιουργήσει μια ενιαία θεω- ρία για τον κόσμο και τη ζωή*. Εκτος ϋέβαια απ’ αυτό τον ορισμό έχουν, όπως ανα­ φέρθηκε ήδη, διατυπωθεί και πολλοί άλλοι ορισμοί με ποι­ κίλο περιεχόμενο. ΓΓ αυτό άλλωστε είπαν πως υπάρχουν τόσοι ορισμοί φιλοσοφίας, όσοι και φιλόσοφοι. Κι αναρω­ τιέται κανείς για το φαινόμενο αυτό και την αιτία του. Για να το ερμηνεύσει δε οφείλει να λάβει υπόψη του ότι στο πέρασμα των αιώνων οι διάφοροι φιλόσοφοι είχαν (καθέ­ νας τους) ·*·ΠΠΤΓΡη πρηητττιιτή·*ητά τη Λιρ.ρρ.ιινηπη των φι­ λοσοφικών προβλημάτων, χρησιμοποίησαν ξεχωριστή με- και δεν διέθεταν την ίδια νοητική ικανότητα και φιλοσοφική προδιάθεση6. —--- —— --- — τ-— — > ϊ Ο υ σ ί α κ αι ανα γκ αι ότητ α της Φ ιλοσοφίας. Εδώ πρέπει να τονιστεί, πως ο κάθε ορΐσμός είναι πάντα κι ένας πεοιοοισυός. Δεν περιέχει ούτε ολόκληρη την έν­ νοια. ούτε μας αποκαλύπτει τη βαθύτερη ουσία και την

αναγκαιότητα της φιλοσοφίας. Δεν είναι παρά ένας απα­ ραίτητος μεν αλλά τυπικός προϊδεασμός γι’ αυτή. Μια ετι­ κέτα κι ένα ενδεικτικό βέλος για την κατεύθυνση ενός ονομαστού αλλ’ άγνωστου δρόμου, που για να τον γνωρί­ σει κανείς, πρέπει ο ίδιος να πορευτεί με τις δικές του δυνάμεις. Να κουραστεί και να μοχθήσει για να γευτεί και να εξηγήσει ό,τι όσο κι όπου μπορεί. Να τραγουδήσει μπροστά στο φως του ήλιου, να χαιρετήσει τα πουλιά και τα λουλούδια που έρχονται και φεύγουν· και τη ζωή. Ν’ απορήσει βαθιά κι εκστατικά... και να ρωτήσει... τι, πώς και γιατί... Οπωσδήποτε, επιβάλλεται να σημειωθεί ακόμη πως πέρα από τους οποιουσδήποτε ορισμούς που διατυπώθη­ καν, η ουσία της φιλοσοφίας δεν συλλαμβάνεται ποτέ με τον ενα ή τον άλλο ορισμό. Για τη βαθύτερη κατανόηση της φιλοσοφίας, δεν μπορούμε, δυστυχώς, να στηριχτού­ με σε κανένα φιλοσοφικό ορισμό. Κι αυτό γιατί, όχι μόνο δεν υπάρχει κανένας ορισμός που να έχει απόλυτη πληρό­ τητα, αλλά και γιατί κι αν υπήρχε, πάλι δεν θ’ άγγιζε την ουσία της φιλοσοφίας. Η_ ουσία της φιλοσοφίας δεν μεταδίδεται με κανένα ορισμό έξωθεν, αλλά αποκαλύπτεται άμεσα με τρόπο, εκστατικό στη συνείδηση ιρυ ανθρώπου από την ώρα που ο ίδιος θ’ αρχίσει να στοχάζεται και να προβληματίζεται πάνω στα μεγάλα θέματα χου κόσμου και της ζωής7. Δεν υπάρχει λοιπόν τρόπος για τη μετάδοση της φιλοσοφίας Οτους άλλους, σαν να ήταν κάτι τι έτοιμο για να «τοποθε­ τηθεί» μέσα στο πνεύμα τους, όπως συμβαίνει περίπου με τις ποικίλες άλλες επιστημονικές γνώσεις. Μόνο το φιλο- σοφε'ιν. είπαν, δηλαδή έναν ορισμένο τρόπο ταυ σκέπτεσ- θαι μπορούμε κατά. κάποιο τρόπο να μεταδώσουμε ή καλύ­ τερα να διδάξουμε στους άλλους. Η (Ρίλοσοφία δεν είναι μια απλή-γνώση* αλλά κάτι πολύ περισσότερο. Είναι βέβαια και γνώση, αλλά πρωταρχικά και κύρια είναι βίωυα. ενέργημα Φυγής και πάθος ^σίγ^ στο, που στοχεύει στη λύτρωση του ανθοώπαυ από την ένδεια και την άπόρίά που τον πιέζουν. Η φιλοσοφία λοι­

πόν πρέπει ν’ αναδυθεί αυθόρμητα μέσα στην ανθρώπινη», συνείδηση, όπως αναδύονται και πολλές άλλες θυμικές καταστάσεις, που συγκλονίζουν την ψυχή του ανθρώπου. Γιατί στ’ αλήθεια, πώς θα μπορούσε κανείς να μεταδώσει το ρίγος της ανθρώπινης ψυχής που κατέχεται από αληθι­ νή χριστιανική αγάπη; Μόνο να το περιγράψει ίσως θα μπορούσε και να το αισθανθεί ώς τα κατάθαθα της ψυχής του αλλ' όχι και να το μεταδώσει ως έτοιμη γνώση. Πώς θα μπορούσε επίσης να μεταδώσει κάποιος το θαθύν έοωτα πόυ νιώθει για *άτι υψηλό και ωοαίο; Γ ια το θείο π.γ. τη Φύση ή τον Άνθρωπο; Έτσι και τη φιλοσοφία μπορεί κα­ νείς να την αιστανθεί με τρόπο συγκλονιστικό ως βαθιά, προσωπική του εμπειρία, αλλά δεν μπορεί να την πάρει έτοιμη από κανένα. «Μόνο μέσα από την προσωπική του εμπειρία μπορεί ο άνθρωπος να μάθει τι είναι αυτό που συναντάμε στον κόσμο ως φιλοσοφία»8. Δίκαια αναρωτιέ­ ται κανείς, ποια μυστική δύναμη άραγε ν’ αναγκάζει τον άνθρωπο να φιλοσοφεί; Μα φιλοσοφεί αυτός άθελά του, νιώθοντας το γαλήνεμα της ψυχής του μπροστά στο ήρε­ μο και γαλάζιο πέλαγος. Στη θύελλα που τον τρομάζει, στο απέραντο μεγαλείο του έναστρου ουρανού, στη φαντα­ σμαγορική ανατολή του ανοιξιάτικου ήλιου και στη δύση του. Στη μεγαλοπρέπεια του κόκκινου ρόδου, στην ανέκφραστη παρουσία του κρίνου. Στο τραγούδι των που­ λιών, στο λίκνισμα και στο χορό των λουλουδιών. Κι ακό­ μη,μπροαιά..-αΓτ1-ανθρώπινα παθήματα. Στον ερχομό του ανθρώπου στη ζωή, στο άρωμα της νιότης, στη συννεφιά των γηρατιών, στο μαργαριταρένιο δάκρυ του πόνου, στο μίσος και στην αγάπη, στον ηόλ^μο και^απιν ειοήνη. στο θρίαμβο και στην καταστροφής στη δυνασΐ£ία ι ων Φυσι­ κών νόυων και στο φτερούγισμα της Γίν/Βρώπη/ηη ρίας. Όλα αυτά αναγκάζουν τον άνθρωπο να φιλοσοφεί. Η ωιλοσοΦία -συναΦαίνεχαι με την ηνΒρ^ηιγη δ|,ττή φύσπ και α Μ οδώ ειοϋ^ί^ που. Προσλαμβάνει μάλιστα το γαρακτήοα τηο-ανανκαιό- ΐΡίπ ς. αλλά μιας αναγκαιότητας, ιδιότυπης και σύμφυτης

με την ανθρώπινη φύση και ελευθερία. Δεν φιλοσοφεί κα- νεΙςγΓατί του επΐδαΧΧουν να φιλοσοφήσει, αλλά γιατί είναι ελεύθερης χηι γιητί μ^αη στην ελευθερία μπορεί να κυοωοοηθεί και να εκφραστεί το φιλοσοφείν. Μέσα ^ αυ­ τό πραγματώνεται στον ύψιστο ^ α Ιμ ^ ΤΠΤνευματικότητα ΤΓΜ> η^^ρώπηι ι Ττη φιλοσοφική διαδικασία ενυπάρχει πάν­ τα το στοιχείο της ανιδιοτέλειας. Η φιλοσοφία δεν πρου · ποθέτει καυιά προσδοκία ν ια υλικές ή άλλες απολαβές. Το μόνο που μπορεί να προσφέρει στον άνθρωπο είναι να τον βοηθήσει ν’ ανεβεί ένα σκαλί πιο πάνω για να μπορέσει, όσο από τη μοίρα του είναι δοσμένο, ν’ αντικρύσει και να χαρεί το φως της αλήθειας, όπως αυτό απλώνεται στο βά­ θος του ορίζοντα του κόσμου και της ζωής. Φιλοσοφία νενικότεοα σηυαίνει ανοιντούς οοίΕοντες νια το ανθρώπινο πνεύυα. Σημαίνει δηλαδή πως η φιλοσο­ φία δεν μπορεί να περιοριστεί σ έναν ηρ·<ηι*»η ιΛρηΧηγι- κό χώρο, νιατί τότρ. ηιιτηπνηιρρίτηι. κπ| πιιτηκπτπ<ττρ£φΓ- ται, η ίδιατΐ-θΐισία_της. Ο φιλοσοφικός στονασυόο τοέωε- ται και μεστώνει όταν δένεται μηνύυατα απ’ όλες τις κα-^ τευθύνσειο. Κι όταν φυσικά δέγεταΐ-αυτάτα υηνύματα όχι με τρόπο παθητικό και δουλικό, αλλά δπυιουονικό κι αυτό- νουο. Η φιλοσοφία με δυό λόγια δεν μπορεί από τη φύση της ν αποτελεί ένα οποιοδήποτε κλειστό σύστημα. Τα συ­ στήματα, βέβαια, είναι καλά και χρήσιμα, όταν μπορεί ο στοχαζόμενος άνθρωπος ν’ αμφιβάλλει για τη αοναδική εγκυοότητα του καθενός απ’ αυτά κι όταν διαβλέπει πως μέσα σ’ αυτά εκφράζονται ποικίλες ιδέες, που ακονίζουν τη σκέιίη του και την κάνουν οΕύτεοη-ίΕτσι θα μπορεί να εισχωρεί βαθύτερα στον ορίζοντα προς αναζήτηση της αλήθειας. Στο πέρασμα των αιώνων, τα συστήματα συναγωνίζον- ται σε επιχειρηματολογία και θόρυβο. Όλα σχεδόν κατα­ λήγουν σε «ιαμόη» και καθένα τους υονοπωλεί την_χιλάχ θεια και διεκδικεί το αλάθητο. Ο ιδεαλισυός. ο μλισμός. ο ευπειοισύόο. ο θετικισιιός. ο μαρξισμός, ο υπαοΕισυός. κλπ., δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά ν ’ απλώνουν τα μετα­ ξωτά δίχτυα τους για τα ανύποπτα θύματά τους. Γι’ αυτό

ακριβώς ο άνθρωπος που στοχάζεται και κατέχεται οπό το. πάθος της αλήθειας.^ δεν απορεί να κλειστεί μέσα στα στε­ γανά πλαίσια φίληΓΓπφικηιΊ ηι ιατήιιητ^ς, πωου κα­ θένα από αυτά, λινότεοο ή περισσότερο, πάσνει από υονο-αντιστέκεται στη σανήνη των <-»'Γττη|ΐήτ^ην γιη μ’ πττηφΓιγρι την πλάνη της ιαονομέρειας. Θα μπορούσε όμως εδώ να προβληθεί το ερώτημα: Ο άνθρωπος που κατέχεται από δυσπιστία νια όλα τα συστήυατα και τις ιδέες γενικότερα, έχει ελπίδες να πλησιάσει ποτέ την αλήθεια με κάπόϊα αν&ρώπινη.. έοιω^βαιάπΐΐα^· Τ ο είπαμε ήδη και θα το επα- ναλάβουμε ίσως πολλές φορές. Το σπέουα της αμφιβολίας ξίρν πποτ<ίλ£ΐ-ακοπά-^αλλά αέσο νια την αναζήτηση τηο αλήθειας. Οπλισυό ν ια την περιφρούρηση του ανθρώπου απο τους ποικίλους δονυατισυους που τον κυκλώνουν. Και δεν μπορεί ν ’ αποφυγει τα δεσμα τους και να περισώσει την ελευθερία του, παρά μονάχα με την κριτική ενατένισή τους. ΜΑνην όΤπν πρχίπρι ν’, ατενίζΕΐ-κοΜΡ-ϊς |ιρ- *φιτι*/> βλέμμα τα διάφοοα συοτήυατα- υποοεί να ελπΚει πως θ’ αννίΕει πλατύτερα την αλήθεια. Κι αυτό γιατί η, κριτική, στάση του επιτρέπει ν’ αναγνωρίζει κάθε αληθινό στοι­ χείο. όπου κι αν βρίσκεται αυτό. Με τοόπο δημιουργικό, λοιπόν, θα μπορεί στη συνέχεια να συνθέτει μια πληρέστε­ ρη εικόνα για την κόαμη κπι τη..ζωή. „ Τη ΚιΚηκτΛ της φιληπηφίςις Είναι διδακτή η φιλοσο­ φία9; Και είναι και δεν είναι. Δεν μπορούμε ν’ απαντήσου­ με ικανοποιητικά στο τεθέν ερώτημα, αν δεν λάβουμε πρώτα κριτική-στάση απέναντι του. Στην πρώτη φάση δεν υποοεί να γίνει αποδεκτός ς αφοοισυόο του Κ3ηί. ότι η φιλοσοφία δεν διδάσκεται παρά μονάχα το ΦίλοσοωεΙν. Κι αυτό γιατί η γενική ιστορία και η ιστορία της φιλοσοφίας ιδιαίτερα, μας διδάσκει πως από τους αρχαίους χρόνους ώς τις ημέρες μας, οι διδάσκαλοι της φιλοσοφίας δεν κάνουν άλλο παρά να διδάσκουν το αντικείμενο της ΕπιπτήιιΐΜ5..ιοιΐΕ που είναι _η__φιλοσοφΙα. 'λ Ο δεύτερος λόγος που συνηγορεί υπέρ του διδακτού

της φιλοσοφίας είναι το διδακτό της επιστήμης. Αφού η επιστήμη διδάσκεται,φλέγουν, γιατί δεν θα διδάσκεται η φι­ λοσοφία; Ο συλλογισμός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται απόλυτα ορθός, αλλά χρειάζεται κάποια προσεκτική εξέ­ ταση. Εκείνο που είναι ουσιώδες και πρέπει να διερευνη- θεί, είναι η φύση του διδακτέοα αντικειμένου της μίας και ΐης άλλης. Ας πάρουμε πρώτα ένα παράδειγμα από τις θε­ τικές, λεγόμενες, επιστήμες και συγκεκριμένα από τα Μα­ θηματικά. Εκεί, εφόσον υπάρχουν οι βασικές και ομαλές ψυχολογικές προϋποθέσεις για το διδάσκοντα και τον δι­ δασκόμενο από τη μια μ.εριά και η αποσαφηνισμένη και συγκεκριμένη μαθηματική γνώση από την άλλη, τότε επι­ τυγχάνεται ακώλυτα η μεταφορά της γνώσης αυτής από το νου του πρώτου στο νου του δεύτερου. Τα μαθηματικά, όπως είναι γνωστό, αποτελούν την τυπικότερη σειρά απο­ δεικτικών λόγων και η ευστάθειά τους βασίζεται στη λογι­ κή αναγκαιότητα όπου κυριαρχεί η αιτόδειξη. Για τη λύση ενός μαθηματικού προβλήματος π.χ., αρκεί η χνώση και η χρήση του ανάλογου τύπου, χωρίς να ενδιαφέρει το πρόσωπο του πρώτου εισηγητή του τύπου αυτού. Έτσι, όσα άτομα θελήσουν να λύσουν το συγκεκριμένο αυτό πρόβλημα οφείλουν να χρησιμοποιήσουν ομοιόμορφα τον ίδιο μαθηματικό τύπο, την ίδια μέθοδο. Δεν έχουν άλλο δρόμο ν ’ ακολουθήσουν. Καθένας δε που θα θελήσει και στο μέλλον να λύσει παρόμοιο πρόβλημα, θα επαναλάβει πιστά την ίδια διαδικασία, την ίδια πορεία. Δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά. Η πορεία του είναι προκαθορισμένη. Οι αποδεικτικοί λόγοι σαν αδέκαστοι κριτές περιμένουν να ελέγξουν τις πράξεις του για να τις εγκρίνουν αν είναι ορ­ θές ή να τις απορρίψουν αν είναι εσφαλμένες. Οι τύποι^και οι κπνάνεο είναι αυστηροί και απρόσωποι, όπως είναι απρόσωπο όλο το έονο της επιστήμης, όπως τονίζει και ο καθηγητής Β. Τατάκης10. Για το λόγο αυτό μάλιστα μπορεί να μεταδίδεται κάθε επιστημονικό πναΜπιιτούσίό κι αμετάβλητο από τον έναν” στον άλλο, αφού το πεοιενόυενό του έχει την ίδια αποδει­ κτική αΕία ν ια όλους, την ίδια ενκυοότηταΐκαι ισνύει για κ5βε «έλλονο-ον».

Ας ξαναγυρίσουμε πάλι στο δχδακ^&ή μητης φιλοσο­ φίας κι ας εξετάσουμε και το δικό της αντικείμενο. Αυτό είναι* αναγκαίο για να διαπιστώσουμε το ταυτόσημο ή μη ανάμεσα σ’ αυτό και στο αντικείμενο της επιστήμης. Εδώ θα πρέπει να παρατηρήσουμε πως ένα μέρος του περιεχο- μένου της φιλοσοφίας, που αποτελεί και το αντικείμενό ττκΤΓαΰτΐζεταΤ πόος εκείνο της επιατήιιηα.και.Λ/ι.’ ηυτή εί­ ναι διδακτό. Ενα άλλο τμήμα όμως, που ίσως είναι και το μεγαλύτερο, δεν ταυτίζεται προς το αντικείμενο της επι- στήυης και δεν μπορεί .να διδαγτεί. να υεταδοθεί δπλαδή με τον τρόπο που μεταδίδεται-..ο κά9Γ„, επιχπημο^ική, γνώση. αναφέρεται κυρίως στην οοολονία της, στις ποικίλες έν­ νοιες και στις ιδέες της, στα φιλοσοφικά ποοθλήυατα που απασχόλησαν και απασχολούν το ανθρώπινο πνεύμα, στις προσπάθειες που ένιναν κατά καίθοάς. να.δ.αθούν κάποιες απαντήσεις_στα τεθέντα ερίατήμαίο, ν ια να ικανοποιήσουν την ανθρώπινη δίψα για μάθηση και γνώση. Όλα αυτά βέ­ βαια είναι διδακτά, εμπίπτουν στον ιστορικό χώρο της φι­ λοσοφίας κι αποτελούν πνπγκπίπ τιιπικά και υυπτικά στοι­ χεία νι’ αυτόν„πσα.6έλεινα πλησιάσει τη φίλοαοφία Η δι­ δασκαλία τους μάλιστα αυτή απαιτεί την ίδια υεθοδολονια που ισχύει και στο χώρο της επιστήμης. Συστπυατική δη-λαδή ταξινόμηση.των ■Δεδομένων περιγραφή, ανάλυση, η\/τικρΐ| ΐρχ/ι^Λτητη κλπ. Αυτά όμως δεν είναι ακόμη η κα­ θαυτό φιλοσοφίο-κι Μ τ ε εμπεοιέ^ουν-^ν-ουαία. της. Πέ­ ρα απ’ αυτά, υπάρχει ακόμη το μη διδακτό τυήυα της Φιλο­ σοφίας. Είναι το τμήμα εκείνη τανι αντιΐίπμ^νηιι της που. περιλαμβάνει το προσωπικό στοιχείο. Στη φιλοσοφία δεν συμβαίνει αυτό που συμβαίνει στην επιστήμη. Εκεί, από την ώρα που εισάγεται μια αρχή, ένας νόιιος. ο εισηγητής του μπορεί να εξαφανιστεί, να περάσει στην ανωνυμία. Η αργή ή ο νόμος που ανακάλυψε, περνάει στην ^ατοχή ήλων εκείνων.που τον εφαρμόζου^,άποτε θέλουν κι όσες φορές θέλουνΑχωρίς να νοιάζονται για τον εισηγητή. Εδω δμως, πτη φιληπηφίπ τα πράγματα αλλάζουν. Για το ίδιο φαινόμενο, για το ίδιο ποόβληυα εκφράζονται πάντα πολ­

λές απόψεις και προτείνονται διάωοοεο λύσειο που φέρ­ νουν τον προσωπικό χαρακτήρα του κάθε φιλοσόφου. Τα φ^λοσοφικα-προβλήμαια δεν λύνονται με αποκρυσταλλω- μένους μαθηματικούς τύπους, όσο πρακτικοίκαΓγοητευτι: κοί Κι αν είναι αυτοί. Αυτό φυσικά το γνωρίζουν καλά οι μαθηματικοί, 'όχι βέβαια εκείνοι που τυχόν παρέμειναν στο επίπεδο της «τεχνικής» των εξισώσεων, αλλά οι άλλοι, αυτοί που αναζητούν τις ρίζες και την αιτιολόγηση του μα­ θηματικού λογισμού. Που προσπαθούν να ερμηνεύσουν τη γένεση των βασικών μαθηματικών ε^οιώ ν. Κι ακόμη των, _£ννοιών εκείνων που, ενώ είναι ανεξάρτητες από την εμ­ πειρία, προσαρμόζονται στην εμπειρική πραγματικότητα. Είναι ανάγκη να επισημανθεί ακόμη ότι στο χώρο της φιλοσοφίας δεν υπάρχουν οριστικές και μόνιμες λύσεις^ στα διάφορα προβλήματα που προκύπτουν. Κι αυτό γιατί οι φιλοσοφικοί προσανατολισμοί και οι προτεινόμενες λύ_- 3εις στα διάφορα προβλήματα συνδέονται άμεσα με το πρόσωπο του κάθε φιλοσόφου και αναβλύζουν απο τα εσωτερικά του βιώματα. Κάθε φιλόσοφος λοιπόν, και κάθε άνθρωπος γενικότερα που μπορεί να φιλοσοφήσει, ξετυλί­ γει από την αρχή το νήμα των φιλοσοφικών προβλημάτων του κόσμου και της ζωής, χαράσσοντας έτσι κάποιο δρόμο με προσωπικό χαρακτήρα. Αυτό το φαινόμενο παραμένει για πάντα ανεπανάληπτο γιατί κι ο άνθρωπος ως πρόσωπο είναι ένα ον ανεπανάληπτο. Η φιλοσοφία δεν έχει και δεν μπορεί να έχει μουσεια­ κό και στατικό χαρακτήρα, αλλά δυναμικό, ζωντανό και ποιητικό. Πρέπει ν’ αποτελεί αιώνια σπίθα φωτιάς που θ’ ανάβει και θα πυρακτώνει την ανθρώπινη ψυχή για να μπο­ ρεί να πετάει στους υψηλούς πνευματικούς αναβαθμούς της Διοτίμας του πλατωνικού «Συμποσίου». Αυτά ακριβώς είναι εκείνα που δεν εμπίπτουν μέσα στον κύκλο του διδα­ κτού της φιλοσοφίας και είναι φυσικά τα ουσιωδέστερα. ΤΣμως, για να φτάσει ο άνθρωπος στην αυτονομία του φι- λοσοφείν, να ξεπεράσει δηλαδή κάποιο επίπεδο στο οποίο φτάνει κάθε άνθρωπος χάρη στην έμφυτη τάση του για γ^ώση και σοφία, χρειάζεται και την ανάλογη προπαίδεια.

Χρειάζεται να υαοστίίτηνπρέπουσα γενική και φιλοσοφι- κή καλλιέργεια. Να,&ιδαχτεί ό,τι είναι διδακτό από τη φιλο­ σοφία και να οδηγηθεί μεθοδικά και ^ααδευ,χικά,Φς τη στιγμή πσυ θ*“ανάδυθεί μέσα του το πηγαίο κπι ννππιη ωι- λοσοωείν- θα ζήσει ασφαλώς τότε μια από τις ωραιότερες στιγμές της ζωής του. Ας το επιχειρήσει ο καθένας κι ας είναι βέβαιος πως δεν θα μεταμεληθεί.

ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

Ο άνθρωπος ανάμεσα στην άγνοια και τη σοφία. Χάρη και μοίρα του ανθρώπου το φιλοσοφείν. Ανεθασμένος στο πιο ψηλό σκαλί της βιολογικής κλίμακας, θα μπορούσε αλαζονικά να καμαρώνει τη δόξα του και ν’ αναπαύεται νωχελικά στην πλατιά γέφυρα του χρόνου. Κι όμως δεν είναι στο χέρι του. Απλώνει τη ματιά του προς τα κάτω, μετράει το «διάστημα» και το βρίσκει σωστό. Λογαριάζει τις ώρες και δε λείπει καμιά. Η γη έχει τα όριά της περιχα­ ρακωμένα κι απαραβίαστα- και τα στολίδια της όλα. Από τη μια μεριά τη στεριά της με τ’ ασημένια και μαύρα βουνά, με τα ποτάμια και τους ολοπράσινους κάμπους κι ακόμη μ’ όλα τα ζώα και τα πετούμενα. Κι από την άλλη, τη φουρ­ τουνιασμένη ή γαλήνια θάλασσα με τ’ αδηφάγα ψάρια της και ία μικρά που τρελοπαίζουν αμέριμνα. Μα πάνω απ’ όλα τούτα διακρίνει το ρυθμό της γης και της ζωής. Η γη μ’ όλο το βιός της ακολουθεί πιστά την τροχιά ' της από την αρχή ώς το τέλος. Τίποτε δεν ταράζει την πο­ ρεία της. Η φυσική νομοτέλεια κυβερνάει εκεί τα πάντα. Όλα έχουν την ίδια μοίρα. Κι αυτά που θωρούν κι αφουγκράζονται κι εκείνα που είναι ακίνητα χωρίς ζωή και γνώση. Οι κυβερνήτες νόμοι χάρη δεν κάνουν σε κανένα. Εί­ ναι ίδιοι για όλα. Τα ψηλά βουνά φαντάζουν με το ανάστη­ μά τους και τα έμβια όντα αρχίζουν και τελειώνουν τον κύκλο της ζωής τους ταπεινά και φρόνιμα. Τα μαύρα κυπα­ ρίσσια στέκονται ορθά και σιωπηλά ώς την ώρα που θα πέ­ σουν ή θα καούν. Κι οι μαργαρίτες με τις πεταλούδες τρε-29

λοπαίζουν κι έχουν όψη χαρούμενη· αλλά τι κρίμα ... δεν το γνωρίζουν. Αυτή η τά£η υε την κίνηση και το ρυθμό είναι που την τροχιά της γης, μα όχι πιστά σαν όλα τ’ άλλα. Συχνά πυκνά ακούει μέσα του κάποιες φωνές που του μιλάνε. Τι­ νάζεται απ’ τη θέση του κι αναθωρεί τον κόσμο. Κάτω το έρεβος κι άνω το φώς του ήλιου· κι αυτός στο μεσοδιάστη­ μα της γης και τ’ ουρανού... Τούτη είναι η βαριά μοίρα του ανθρώπου. Να πατούν τα πόδια του το χώμα της γης και τα μάτια του ν’ αγγίζουν το άπειρο τ’ ουρανού. Κάτω απ’ αυτόν βρίσκεται ο κόσμος της σιωπής και πάνω του αντηχεί το τραγούδι των αγγέ­ λων. Και πράγματι, κάτω από τον άνθρωπο όλα τα όντα σωπαίνουν. Και το ευφυέστερο ζώο ζει στο σκοτάδι της άγνοιας. Είναι βουβό κι ανέκφραστο γιατί του λείπει ο ψυ- νοπνευυπτικόο οπλιΟιιός που περιλαμβάνει το λογικέ και ίΠ Ϊ—ΠΙιίΤιίΜ1 ·>/ο;χη^η Η πνευματικότητα του ζωου είναι υποτυπώδης και η αντιληπτικότητά του χαωτική και απο­ σπασματική, χωρίς καμιάν ενότητα. Γι’ αυτό δεν διανοεί- ται, δ&^β&άχαι^. καθώς έλεγαν οι αρχαίοι, κι αννοεί τον αγιολογικό χώρο της α

0

ετή ^ τΏ^

0

ΐΐ

0

Ώΐιιιάζ και της αΑά- θειαα. Αυτός είναι ο λόγος που δεν μπορεί ποτέ το ζώο να φιλοσοφήσει. Αλλά και πάνω από τον άνθρωπο, όπου βρί­ σκεται το θείο κι εκείνο δεν φιλοσοφεί, γιατί κατέχει σύμ- πασα τη σοφία. Έτσι, λοιπόν, ο κλήρος του φιλοσοφείν πέφτει στους ώμους του ανθρώπου. Η διττή φύση του τον θέτει στη θέση^ιοι.1 Γη/λ ο α ό «^ ,ν ^ ί,α υ τ ό ς υόνο νιώθει την αθλιότητά και την πίκρα της άννοιας και συγχρόνως τη ινητΛτη^η γη πετάΕει προς το γνωστικό φως. Αυτή την έννοια ακριβώς έχει ο αλληγορικός λόγος του πλατω­ νικού «Συμποσίου», που αναφέρεται στο φιλόσοφο και στη φιλοσοφία11. Ο άνθρωπος, ως πνευυατική ίιπηρξη πιπβήνρ.τπι την εσωτερική ανάγκη να κινείται αδιάκοπα ποοο την απόλυτη νΨωση. Αυτό είναι τοιχιπώτερο γνωστικό του ι^ηνικΛ πηιι δεν θα κατακτήσει ποτέ, γιατί η απόλυτη γ»»:^ ανήκει μό­ 30

νο στο Θειο. Κι αν την κατακτούσε κι αυτός, θα έπαυε πλέον να είναι άνθρωπος. Ό υακ. αν δεν μπορεί ο άνθρω­ πος να κατακτήσει την απόλυτη ννώση. μπορεί, ωστόσο, ν’ ανεβεί πολύ ψηλά και να κατακτήσει τόσες πολλές βαθμί- δες στην κλίμακά της ώστε να βρεθεί πλησίον της. «Η λ λ οι ιτης πλήΒρ.ιπρ κι όγι η κατοχή της, λέ­ γει με κάποια υπερβολή ο ϋββρβΓδ, αποτελεί την ουσία της φ ΐ ^ η π η φ ί η ο ( Ε ^ ρ Γ ί η φ ί Γ ΐ ίτη |ΐη ? \ / ρ ι » η Ο ρ ίΓ Γ ί τ ρ η ο ι μ πΟ ’ / -.Κ Α γ Τα ερωτήυατα της ωιλοσοΦίας είναι ουσιαστικότερα από τις απαντήσεις της. Κάθε απάντηση δε μετατρέπεται αυ­ τόματα σε νέο ερώτημα12. Τα κ ί ν η τ ρα του φ ι λ οσ ο φε ι ν . Η συστηματική φι­ λοσοφία, και πιο πολύ η ιστορία της (Ρίλοσοωίαο. αναΕήτη- σε επίμονα να καθορί(κι.χα^ητοα.χ^ίΐ»λοσρφ ΐκού.στο- ^ασμού και όχι χώρα γα από πολύ παλιά. Έτσι κοντά στις «μυστικές» φωνές που αντηχούν στο εσωτερικό του ανθρώπου ως βασικές προδιαθέσεις, σύμ­ φυτες της διττής φύσης του, και τον προσανατολίζουν προς το φιλοσοφεϊν, αναγνωρίστηκαν κι ορισμένα συγκε­ κριμένα κίνητρα, που τον ωθούν έντονα και σταθερά προς αυτό. Τα κίνητρα αυτά είναι τρία: ο θαυυασιιόε. ηαμφιβο- Μα και η ηΚυνηηΙησ μπροστά στις δυνάμεις του σύυπαντος και στις υπερβατικές ιδέες. Ας εξετάσουμε συνοπτικά τα κίνητρα αυτά. 1. Ο θαυμασμός. Δύο πράγματα, γράφει ο Κβπΐ, γεμί- ζουν την Φυγή υιού θαυυασυό κι ευλάβεια, που πάντα είναι καινοΰργια και τα δυό και πάντα μεγαλώνουν όσο σ’ αυτά πετάει ο στοχασμός μου: ο ίγηπγρης ηιφηνΛη πάνω από μένα κι ο^ϊ$ικλη μου13. Η ωραία έκφραση του Κβηί μας προϊδεάζει εύστοχα για το ρόλο του θαυυασυού. Αυτός αποτελεί πραγματικά ένα πυνπίπθηυπ ηιιγκλην/ιητική για την πνβρ/.ιττη Όπως όλα τα συναισθήματα, εκφράζει κι αυτό μια ηρ^ιέν/η ψΜΧ·- κή διάθεση του ανθρώπου, η οποία γεννιέται τη στιγμή που ανακόπτεται ο ρούς των σκέψεών του μπροστά σε κά-31

ποιο ασυνήθιστο αντικείμενο ή φαινόμενο που πέφτει στο αντιληπτικό του πεδίο. Έτσι συμβαίνει π.χ. όταν αντικρύ- ζει κανείς από κοντά ένα μεγάλο υδάτινο καταρράκτη, τους βράχους των Μετεώρων, τις κορυφές των Άλπεων, μια σφοδρή χιονοθύελλα ή ένα ανθρώπινο δημιούργημα, όπως τον Παρθενώνα ή τη διώρυγα της Κορίνθου. Ή και ακόμη όταν αντικρύζει τ’ ανθρώπινα παθήαατα. όπως είναι π.χ. η γέννηση κι ο θάνατος, η γαοά κι ο πόνος, η συντριβή κι η δόΕπ κλπ Όλα αυτά δπυιουργούν στον άνθοωπο θαυ- υασυό και προβληιιπτισυό Πρέπει όμως να τονιστεί εμ- φαντικά κάτι που προκαλεί επίσης θαυμασμό, ότι οι πρώ­ τοι που επεσήμαναν το θαυμασμό ως αργή και κίνητρα της φιλοσοφίας, υπήρξαν οι μεγαΧοι ιεροφάντες της φιλο­ σοφικής διανόησης Πλάτων και Αριστοτέλης. Ο Πλάτων (429-347) συγκεκριμένα γράφει: «Γιατί αυτό το αίσθπυα. ο θπυμασυόο είναι γνώρισμα του φιλοσόφου- δεν υπάρχει, αλήθεια, άλλη αρχή της φιλοσοφίας από αυτήν». (Μάλα γάρ φιλοσόφου τούτο το πάθος, το θαυμάζειν- ου γαρ άλ­ λη αρχή φιλοσοφίας ή αύτη)14. Την ίδια ακριβώς αντίληψη διατυπώνει και ο Αριστοτέ- λης (384-322) στα «Μεταφυσικά», όπου μεταξύ άλλωνγρδ- φει: «Εξαιτίας του 'θαυμασυού οι άνθρωποι και τώρα και στην πρώτη αρχή άρχισαν να φΐλΩ30»&ύΥ2.· (Διά το θαυμά- ζειν οι άνθρωποι και νυν και το πρώτον ήρξαντο φιλοσοφείν)15. 2. Η αμωιβολία. Αυτή, όταν φυσικά δεν εκτρέπεται σε εριστικό δηγιιπτιπμό και σε Λγη\/η πηφίΓΤπκή ρ.κφρήζκι την κριτική διάθεοη τοιιανθαώπου νια την αναζήτηση της αλήθειας. Ο Σωκοάτηο (470-399) ήταν από τους πρώτους που εξέωοασε αμφιβολίες ν ια τα ΦίΑοαοφήυατα της εποχής του και με τη μαιευτική του μέθοδο, καθοδηγούσε τους συνομιλητές του .στην κριτική σκέΟίη. Ο έξοχος αυτός Αθηναίος διδάσκαλος είχε ορθά διαπιστώσει πως π κριτική στάση τον στις όποιες ννώυες και φι­ λοσοφικές ιδέες, προφυλάσσει το ανθρώπινο Γίνεύμα από

και τηιι δηνιιητιπυηϊι Γιατί πραγματικά η ποόληαιπ και η δονιιπτιηπμΛΓ κίνηι από τη φύση τους αρνητικά στοιχεία νια την ανθρώπινη ηχ/Βΐ^ςη··. κή ελευθερία. Αυτά τα δύο στοιχεία γίνονται συνήθως πα­ γίδα για όλους, μα πιο πολύ για τους νέους που τους λεί­ πει η Γνώση και η εμπειρία της ζωής και που ο αννός εν­ θουσιασμός τους τους παρωθεί προς τις άρεσες, τις απλές κηι ριζικές λύσεις Ας σημειωθεί ότι κατά τους νεό­ τερους χρόνους ο Β. ΡβδοβιΊβδ (1596-1650) ανήγαγε την αμφιβολία σε νόνιυπ Φιλοσοφική | κΕΒπΛγ» «αι είναι γνωστή η φράση του «αμφιβάλλω για τα πάντα». Όμως ο ΟβδοβΓ- ίβδ δεν υποστήριξε την π|ΐφ·βηλίη ν·π ™ ν λ·|·τ·«»ι?λ. α\λά για ένα δυναμικό ση της αλήθειας. 3. Η επι ν νωσ η της ανθρώπινης αδυναμίας μπροστά στις δυνάμεις Την ™'<μ™··ντα/ν.*Γΐι στις υπεοβατικέο ιδέες. Η επίγνωση αυτή οδηγεί τον άνθρωπο σε μια προσωπική περισυλλογή και σκ^νΚηακ'Υηπη ™·. οί»ο, τ».· σ’ έναν εσωτερικό διάλογο. κατά τογ οποίο δραστηριοποιείται η αυτοσυνειδησία του. Διαλογίζεται κι α π ριω & ^ γ ς?γι&λΡ- γική του ύπαοΕη απέναντι <πον ^ Μ Ι& ,ΙΟ α απέναντι στον κΟσμο. αλλά και στις υπερβατικά η επίγνωση της αδυναμίας μπροστά στο σύμπαν, λέει οΗβίοΙβ99βΓ-πΡοκα· λεί το συναίσθημα της ανωνίαο. ενώ, κατά τον Ο. ΜβΓοβΙ προκαλεί το συναίσθημα του απελπιαυού. Πέρα όμως από τις δυνάμεις του σύμπαντος που τον κυκλώνουν, ο άνθρω-κές ιδεες, τις οποίες ο ίδιος συλλαμβάνει, άλλοτε με τον επιστημονικό κι άλλοτε με το ωιλοσοωική Λιπληγιητμό Για­ τί, πώς είναι δυνατόν αυτός που είναι ένα ον εμπειρικό και πεπερασμένο χωρφγρηνική να συλλαμβάνει και ν’ αποδέ­ κτη· ^γ,,α^π^ιγρς ι^ρρη ττη·. υπερβαίνουν την ευπειοική πραγματικότητα είχε αναφέρονται αυτές στο πεδίο των Μαθηιιατικών. είτε αναφέρονται στο πεδίο των-ΐιπτ.ρρ.μητ­ ρικών όντων και 3

Όλα αυτά συνθέτουν τον απορπτικό χαρακτήρα της φιλοσοφίας. νιατί από την απορία ξεκινάει ο φιλοσοφικός ατηγηπιιόα. Και δεν υπάρχει έξαλλου άνθρωποςπου να μη νιώθει απορία για ό,τι συμβαίνει γύρω του ή και μέσα του και νό μη στοχάζεται επάνω σ’ αυτή την απορία,, δηλαδή να μη «ηλοσοωεί. Άλλο το θέμα τώρα αν όλοι δεν μπορούν να φιλοσοφήσουν πάνω στο ίδια επίπεδο, Γεγογός πάντως είναι, όπως' αναπτύχθηκε και στα προηγούμενα, πως ο άνθρωπος *υφ·ιτπ ρέπεί-ηρης φι^ραοφΕίν Κι αυτό ακριβώς τονίζει ο Αριστοτέλης με την περίφημη πια φράση του «Πάντες οι άνθρωποι του ειδέναι οοένονται φύσει»16.

Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟ ΦΙΛΟΣΟΦΕΙΝ

Στα προηγούμενα αναπτύχθηκε το περιεχόμενο των τριών βασικών κινήτρων που παρωθούν τον άνθρωπο προς το φιλοσοφείν. Πρέπει όμως να σημειωθεί πως τςυάνΰΐΟΟ φίτά ατυχώς, δεν οδηγούν αναγκαστικά τους ανθρώπους όλων των πολίτίστικώνΊ<αί πνρι,ιι ιπτικών κπιπέδων ευθέως προς^ το φιλοσοαιείν. Η ένταση με την οποία θα εκδηλω­ θούν και θα δράσουν τα κίνητρα αυτά, εξαρτάται από πολ­ λούς παράγοντες. Ανάμεσα σ’ αυτούς μπορούν ν’ αναφερ- θούν ^το διανοητικό δυναμικό ενός^ανθρώπου ή ενός λαού, το πολιτιστικό κλίυα υέσα στο οποίο ζει κι αναπτύσσεται αυτός, π^/ένική τουκαλλιέργεια κλπ. Έτσι λοιπόν πιστεύε­ ται πως η πορεία προς το Φιλόσοφε^ του ανθρώπου γενι­ κά- διέονεται από τοεις βασικές Φάσεις που είναι οι εξής: 1. Η μ υ θ ο λ ο ν ι κ ή Φ άσ η. Αυτή αντιστοιχεί στη ζωή των πρωτόγονων, όπου ο άνθρωπος ικανοποιεί,τις. στοι­ χειώδεις πνευυατικές του ανησυχίες με το μύθο. Ο μύθος τον ικανοποιεί και τον καθησυχάζει. Η σκέψη του είναι ακόμη πολύ ηπληϊκή.. και ανοργάνωτη. Λείπει το κριτικό στοιγείο από τη λρπγ^'ργ·^ τγ>ι,ι ττ\*ριΐ|ΐητΑς τπι· κι αδυνατεί ν<ΐ διαλογιςπ&1-£Π-^ με βάση τους κπν/Λχ/ΡΓ τ η ο Λ η ν ικ ή ο 2. Η π ε αι νο αΦί κ ή φάση των γεγονότων. Εδώ 34

ο άνθρωπος αρέσκεται σ’ ένα Ρίας· Ανιιλα»3άν6τα!.τα διάφοοα νενονότα .και τα πΒρι-γράφεΐ. Τ<3 ΤΤΧ/Ρ.ι Ι| ιη τική τ η ιι 7)>ηφέρηυτη ρ Ρ η »τ Χ η ίιυ τ η · σχη χρονολογική παράθεση των νενονότων αυτών. Δεν αναζη­ τεί την αιτία και τη λονική τοψς ερμηνεία. Βρίσκεται ακόμη στό όπ και δεν έωθασε στο διατ'ι 1 3. Η απο ρρτική φΛηη. Ττη φάση αυτή ο άνθρωπος έχει πια ωοαιάα&ι^θαυυά^εί κπι απορεί. 0 μύθος και η απλή παράθεση, των νεγηχ/Λτ^.ΐν δεν τον ικανοποιούν πλέον. Ζητεί να εμβαθάνει και στην αιτία των νενονότων και στην ουσία των όντων. Με τα πνευματικά του φτερου- γίσματα κατευθύνεται σε μια παλινδροιιική και αέναη κίνη­ ση Προς ία έξω Καί πρρς.,Τ{ϊ„έσαλ>Με την ηττηρητική τηιι ^^χασΜ0 γυρεύει νοιερμηγεΜσει,τα (Ραι\(άιΐ£να και να συλ- λάβεί την ΚπΒηιιτή ηιιηίη τ/η\/ Λχ/τ/.ιν/ ι^ηιι αποτελούν την αντικειμενική πραγματικότητα. Έτσι, θέτει πρώτα το μέγη πράάλη^ια τηιι κόσμου, δηλαδή το κααυολανικύ Αυτή βε­ βαίως είναι η πνευυατική του κίνηση π ο ο γ ταέΕω Αλλά ο άνθρωπος δεν εξαντλεί το λογισμό του μόνο πρς>ς την κα­ τεύθυνση αυτή Με τη συνείδηση του-πνευϋατικού όντος κινεί τ ο . ^ χ Μ ΐ ι & :Ε ο υ .^ ι, πρ5>ς„το,£αωιερ^ό·„ΐΩυ είναι. Αναζητεί την αυτοννωσία του και ταυτόχρονα την,,ΟΜΧΟ&ο- Υϋϋΐ και υπαρξιακή ταυ θέση απέναντι των αηνην/Βρ/ήπ^ν ΤΟϋ, του κόσμου κπι του θεού. Αναζητεί ακόμη την αργή της ζωής του και τους κανόνες που τη διέπουν και οωεί- λουν να τη διέπουν. Με τον τρόπο αυτό τίθεται πλέον λαδή της ζωής, που καλείται βιηρπ.ψητι*Λ πρΛβληι·» Ο στοναστίκός...άνθρωπος, στην προσπάθειά του ν’ απαντήσει στα γενικά και υεοικά προβλήυπτπ τηιι κά^ιηιι και της ζωής, διατύπωσε ποικίλες απόψεις και διαμόρφωσε αυτά εκφράζεται όλη η πβο^πό^Εΐςίκαι η πνευματική δη­ μιουργικότητα του ανθρώπου υε όλες τις οοθές ή εσφαλ- μένες θέσεις~που πήρε κατά καιρούς για να λύσει τα διά­ φορα προβλήματα. 35