9
O“MANLI DEVLETİ’NDE VERGİ “İ“TEMİ VE BİR ÇEŞİT VERGİ TOPLAMA U“ULÜ “İ“TEMİ:
TEMETTUAT DEFTERLERİ
Ber a ÇAÇAN1
Ö)ET
Os a lı De leti çeşitli za a la da eko o i politikası çe çe esi de değişik usulle le ali e düze le ele i ge çekleşti işti . Bu düze le ele içe isi de e ö e li husus ola ak e gi efo la ı ilk sı a ı al ıştı .
Bu ağla da a aştı a ge eği ö elikle e gi keli e a la ı la i dele iş e Os a lı De leti de e gi
efo la ı ı ta ihsel i geç işi özet ola ak a latıl ıştı . Bu ta ihsel geç iş içe isi de ge çekleşti ile e gi düze le ele i e de a ı a açıkla alı ola ak deği il işti . Ve u açıkla ala a ö ek esi le le etlik kaza dı ıl a a çalışıl ıştı . Bi so aki aşa ada, a aştı a ı ö ek ko usu ola , Os a lı De leti i e gi düze le ele i i daha i i a laşıla il esi içi i geli e gisi defte i ola Te ettuat Defte le i izah edil iş e u defte le , daha i i ka a ıla il esi içi esi le le ö ekle di il işti . A ı a i diğe ö e li husus ise, Os a lı da e gi eli le e usulü ü etkile e i takı u su la ı ol asıdı ; u u su la da tek tek ele alı ıştı . )i a sade e Os a lı e gi politikası ı değil fakat a ı a te ettuat defte le i i de a la a il ek içi u
addele i ili esi daha sağlıklı fiki le i oluş ası a ihti al e e ekti . Bu u su la üfus, ha e, ahalle e
e aatle şekli de addele işti .
Anahtar Kelimeler: vergi, temettuat defterleri, nüfus, hane, mahalle, cemaatler
TAX “Y“TEM IN THE OTTOMAN EMPIRE AND A TYPE“ OF TAX COLLECTION “Y“TEM: TEMETTÜÂT REGI“TER“
ABSTRACT
Ottoman Empire made financial arrangements within the framework of economic policy at different times. The tax reforms were the most important issues among these arrangements.
In this context, the lexical meaning of the 'tax' is discussed and a brief historical background of the tax reforms in the Ottoman Empire is described as required by the research. The tax regulations that were carried out in this historical background are also annotated. Besides, sample images are used to clarify these annotations. In
the e t phase, Te eattuat Defte le i hi h ea s the di ide d ooks of Otto a E pi e that o tai s
income taxes is explained and these explanations are illustrated with pictures of the dividend books for a better understanding of the tax regulations of the Ottoman Empire. In addition, there are a number of factors affecting the tax determination process in the Ottoman Empire; these factors are discussed particularly as they are other important issues. Because, it is important to know these factors to increase the likelihood of having more accurate opinions about the subject and they are important not only to understand Ottoman tax policy but also to understand the dividend books. These factors are listed as population, households, neighborhoods and communities.
Keywords: tax, dividend books, population, household, neighborhood, communities
1Yüksek Lisa s Öğ e isi, İsta ul Ü i e sitesi, “os al Bili le E stitüsü, Ta ih A a Bili Dalı Yakı çağ Ta ihi,
10
GİRİŞGü ü üzde e gi, de leti ka u gide le i i ka şıla ak üze e kişile de e e e ka şılıksız ola ak
topladığı eko o ik değe i ifade et ektedi Ke a oğlu, : - . Belli i ka u hiz eti e ka şılık ol ada
alı ası e gi i ha aç e esi gi i diğe ka usal ali ükü lülükle de a ı ı . Ve gi, de leti ali gü ü ü
te el ka ağı ol ası ö ü le çeşitli za a la da ali e politikası da çeşitli e gi düze le ele i hazı la ış e u gula ıştı . Bu düze le ele za a ı e ihti açla ı doğu duğu i o ta da ki i za a aşa ılı ol uşsa da çoğu za a sü eklilik sağla a a a gi işi le ola ak kal ıştı .
Os a lı da e gi siste i i a la a il ek içi ö elikle de leti u doğ ultuda ap ış olduğu üfus sa ı la ı ı altı da ata ede le i il ek özellikle i za u i ö elikti . Bu ede le e a ı a de leti ali e
politikası ı a laşıla il esi içi Os a lı e gi düze le esi e e gi çeşitle i i ta ihsel i geç işi e
deği ile ekti .
Os a lıda Vergi Usulü ve Çeşitleri
Os a lı De leti de geli ka akla ı ı te eli i e gile oluştu uştu . Os a lı e gi siste i Ta zi at
ö esi de e so ası da ö e li fa klılıkla göste ektedi “a da , : . Dola ısı la Os a lı ali e
politikası e Os a lı e gi ta ihi u pe spektifte çıkıla ak Ta zi at ö esi e so ası şekli de i dele e ekti . Os a lıla da e gi le ilgili ükü lülükle e işa et ede çok sa ıda te i a dı . Ka akla da daha çok
i gü ola ak geçe keli e, XIX. üz ılı iki i a ısı da iti a e te so a ugü kü şekli e kapsa ı la
kulla ıl a a aşla ıştı . Klasik dö e de e gi . ükü lülükle i ifade et ek içi kulla ıla e a gı te i teklif/tekâlîf ka a ı ol uştu . Tekâlîf e gi, esi gi i akdî, a î e ede î ükü lülükle i içe e ek içi de
ge iş kapsa lıdı e tekâlîf-i şe i e , tekâlîf-i ö fi e di e iki ea ıl aktadı . Tekâlîf-i şe i e; zekât, öşü ,
ha aç e iz ede e da a gel işti A du ah a Vefik, ş . Özka , : -8; Ke a oğlu, : -58).
Tekâlîf-i ö fi e ise tekâlîf-i âdi e e tekâlîf-i şâkka ola ak iki çeşitti “üle a “ûdî, : 24; Ke a oğlu,
2013: 52-58. Tekâlîfle ilgili i aşka taksi de ise tekâlîf-i şe i e tekâlîf-i fe kalâde a ı ı ı apıl ış e
de leti olağa üstü ihti açla ı içi hükü da ı e i le azolu a teklif şekli de ta ı la a tekâlîf-i
fe kalâde de tekâlîf-i ö fi e e tekâlîf-i şâkka kısı la ı a a ıl ıştı .
Os a lı e gi lite atü ü de esi e a â ız gi i ge el te i le i a ı da i kısı e gile e işa et ede
â , âd-ı he â, hâsılat, edel, âize, iâ e gi i te i le de kulla ıl ıştı . Bâ Os a lıla dö e i de ge el ola ak
e gi, özel ola ak ise şehi paza la ı da tahsil edile esi le e a ti a et alla ı da alı a e gile i ifade
et ektedi . Bâd-ı he â, e za a tahakkuk edip tahsil edile eği elli ol a a zuhu ata ağlı azı esi le i
belirtmek içi kulla ıl ıştı . Hâsılat, he şe î hükü le he ka u la ge eği e alı a he tü lü geli e
üsu u a la ı a gel ektedi . Bedel e gi i e a ükellefi eti i si i göste e keli e ile i likte
kulla ıl akta olup o la ı ka şılığı a la ı ı taşı aktadı edel-i aske î gi i . Câize adı la apıla öde ele
ö ele i XVI. üz ıl so la ı da iti a e taş a a e e kez ida î i i le i e apıla ta i le içi söz ko usu
ike za a la u öde e düze li i geli e gisi e dö üş üş, a ak da kaldı ıl ıştı . XIX. üz ılda azı
olağa üstü gide le içi ia e adı altı da halkta addî a dı la topla ıştı .
Bu dö e de fethedile a azile î î a azi şekli e sokulup zekât, öşü , ha aç e iz e gi i şe î e gile ka şılığı da a î e a akdî i çok esi eli le ip tahsil edil işti . He ölge i tah i i de so a o ölge e has e gile i e o ölge e ait ka u a ele le tespit edil işti . Ka u a ele de geçe i çok e gi esase
öşü e ha aç ka şılığı alı a esi le di e isi le i ahallî kulla ı la a gö efa klılaş ıştı ; zekât, öşü , ha aç
ve cizye mukabili tarh ve tahsil edilen seksen adet resim mevcuttur (Vefik, I-II, 1330: 118- ; Ke a oğlu, : 52-58 ).
Os a lı De leti de ilk e gi ola ak Os a Gazi za a ı da u gula a â -ı paza es i göste ilir;
a ak u ilgi i ge çekliği şüphelidi . Malî teşkilâtı O ha Be za a ı da geliş e e aşladığı ka ul edil ektedi . Halil İ al ık a gö e Os a lı De leti de te el e gi e top ak siste i çift es i, çiftlik e gisi e a
çifthâ e siste i ta i le i le ifade edilmektedir.
Çifthâ e siste i u u tespite ö elik a azi, e gi e hâ e sa ı la ı la eli le ekte di. Bu ada e gi e esas i i ola Hâ e a ı a fe kalâde halle de alı a tekâlîf tü ü a â ız e gile içi de i alî i i iteliği
taşı akta dı. Os a lıla ö fî e gi e ükü lülükle i çoğu u çift es i le ilişkili hâ e esası a gö e üsû ,
tekâlîf-i ö fi e e a â ız-ı dî â i e siste i adı altı da sü dü ektedi İ al ık, : ; Ke a oğlu, :
-58).
Os a lı e gi siste i i te el a ı ı ı asfı ka u îlik ilkesi i ö e li ölçüde ge çekleşti iş ol asıdı . A â ız tipi olağa üstü e gile e ö fî e gile i i çoğu fe a , e at e ka u a ele le
ko ul akta dı Ke a oğlu, : -58). A ı a ö ele i sade e olağa üstü halle de alı a XVII. üz ılda ise
11
düze li ol a a geli le i a idat-ı ga -ı uka e e aşlı ala ı ı teşkil et ekte di e a a ız akit ola ak
alı ı dı; a a ız e gisi fe kalade e gile de di e ge ellikle sa aş za a la ı da ihti aç du ulduğu da topla ı dı
a ak a t a da apıla sa aşla u e gi i de o al e gile hali e geti işti “ahillioğlu, : -109).
Os a lı hukuku da tekâlîf-i ö fi e i aşla gı ı ola ak ü ü lüğe ko ula a â ız e gisi u gula ası göste ili se
de u u daha eski e da a dığı uhakkaktı .
A dı da sefe le e destek içi apıla tekâlîfe i dâdi e-i sefe i e de il işti . Nüzül gi i i kısı
tekâlîf-i ö fi e aşla gıçta edeli hazi ede öde e ek halkta te i edil ekte ike daha so a tekâlîf-i ö fi e
ola ak e leş işti . Tekâlîf-i ö fi e i za a la ahali üze i e ağı i ük üklediği, olsuzluk e ku alsızlık
eti esi de halkı ezildiği Os a lı alî lite atü ü de ifade edil ektedi . Özellikle ahallî ida e ile i çeşitli
adla la halkta topladıkla ı ga i ka u î e gile tekâlîf-i şâkka de leti he za a ö le e e çalıştığı aşlı a
esele i oluştu uştu . Tekâlîf ka a ı içe isi de e ala ükü lülükle de i i de çeşitli ua elele de alı a ha çla dı . Bu ha çla a ası da e ili e i ahke e ha ı olup ilk defa I. Ba ezid za a ı da
u gula ıştı . Ta zi at ö esi de ha -ı i lâ , ü âşi i e, tahsildâ i e, kale i e gi i ö fî e gile
a ı da şe î ahke ele de kadıla ı e dikle i elgele de değişik isi le de alı a ha çla e uttu .
A ı a XV. e XVI. üz ılla la ilgili ola ak tı a siste i i u gula dığı top akla da e özellikle e i fethedile e le de o ölge i a azi e e gile di ile ili geli ka akla ı ı a ı tılı i şekilde a aştı ılıp
kaydedildiği Tah i Defte le i e al ıştı Baş aka lık De let A şi le i Ge el Müdü lüğü, : .
“özlükte az a, ka det e, defte e geçi e a la ı a gele tah i keli esi te i ola ak Os a lı ali e teşkilatı da e gile i e u e gile i e e le i is e tespiti içi değişik dö e le de fa klı şehi le de
ge çekleşti ile sa ı la ı e u sa ı la ı ka dedildiği defte le i ifade et işti Öz, : -429).
Resi : Os a lı Dö e i Tahrir Defterleri e Ör ekler
A ı a Os a lı tah i defte le i de üfus, a a ız ha esi e ha e-i ga a a ız ola ak a ıl ış; a a ız
ha ele i, e gile di ile ili ahut fiile e gile di il iş ola ha ele i ifade et işti . Diğe ha e ise eli li i hiz etle ükü lü ola la ı, es i gö e lile i, di ada la ı ı e ede i sakatlıkla ı ola ki sele i içi e al akta
olup e gile i ta a ı da e a i kıs ı da uafi eti eli t işti “ahillioğlu, : -109).
Os a lı e gi usulü de e i i sü e i ifade ede Ta zi at dö e i de ise i çok ala da apıla e ileş e ha eketle i i a ı da ö elikli ola ak e gi usulle i de de çeşitli çalış ala apıl ıştı . Ta zi at dö e i le i likte e gi zih i eti de, siste i de e u gula ası da ö e li değişiklikle e da a gel işti . Mali e hazi esi i ku ul ası a ı da ali e eza eti i tü ali işle i ko t ol ede i ku uluş hali e dö üş esi le i lik p e si i e u gu ütçele i hazı la ası ü kü hale gel işti . Yıllık ha a ala ı
ö ede hesapla ası de ek ola tahsis usulü u gula ası a geçil işti Gü a , : -9).
Belki de Tanzimatı e gi düze i akı ı da geti diği e ö e li e ilik e gile e oldukça asit e sade
i şekil kaza dı ası ol uştu . Daha ö e tekâlif-i şe i e adı altı da e çok çeşitli o a la da alı a tü
e gile kaldı ıla ak e i e zi ai ü ü le de o da i o a ı da öşü , ko u la da ağ a es i e
12
tahsil şekli ola uhtelif e gile de i leşti ile ek i ütü hali de i gü adı altı da alı ası
ka a laştı ıl ıştı Gü a , : -9).
Bu e i düze ö elikle üfus sa ısı ı e öde e gü ü ü ili esi i ge ekti diği de uhassılla
asıtası la u e gi e esas ol ak üze e tah i çalış ala ı apıl ıştı Şe e , : -96).
Ge çekte de u tah i le e gi i ge ek ölgele , ge ekse kişile a ası dağılı ı ı so de e e adaletsiz olduğu u o ta a çıka ıştı . Fakat ölgele a ası da ge iş çaplı i a a la a ap a ı a ata ağı
p o le le de kaçı ıla ak u du u u de a ı a göz u ul uştu Gü a , : 13).
Tah i le içi e kezde gö e lile gö de il e esi ka a laştı ıl ıştı . Tah i i apıldığı kazada kâtiple gö e le di il işti . Mahalle e kö ü i a e uhta la ı ile ga i üsli papaz e a ko a aşıla ı
asıtası la tah i le ta a la aktadı . Ko t ol e tahkik içi ise kaza e lisi e tesli edil esi
ka a laştı ıl ıştı . E iha eti de he kö ü e kaza ı defte le i a ı a ı düze le dikte so a toplu a
e keze, ali e hazi esi e gö de il ektedi “o iğit, : .
Ta zi at aşla gıçta kıs î i ala da u gula ış olsa da ö fî e gile e, iltiza usulü e, a ga a e
a î ükü lülükle e so e e ça ala ı, ali ede e kezîleş e, e gi tas if içi le i de değişi , e i e gi ko ula ı e tahsil şekille i oluştu a dö e i ka akte istik asfı ola ak ke di i göste işti . Bu dö e de ge iş etkili tahsilda la gö e le di ile ek he keste kaza ç e e lâki e gö e e gi alı ası hedefle işti . Ve gi le ilgili ükü lülükle i ka u a u gu içi de e i e geti il esi içi i takı hukukî düze le ele apıl ıştı . Ta zi at la i likte tekâlîf fa klı i tas ife tâ i tutul uş, asıtalı e asıtasız e gi a ı ı ı o ta a çık ıştı .
Vasıtasız e gile e lâk, a azi, pate t, te ettû e eşhas e gile i le edel-i aske î olu ke Vasıtalı e gile ise
esi adı la a ıla ez ûât, ha a ât, gü ük, da ga, üski ât e sa di e esi le i şekli de ol uştu .
Ta zi at ı ö e li i aşka e iliği de ılı da topla e gi ikta ı ı e el e lisle e halkı
alî du u u a gö e hâ e aşı a te zii şekli de a -cemaatin) bir uygula a a geçil esi ol uştu . Islahat
Fe a ı ı taki e e i efo la apıl ış e - ılı da a - e aati e gi u gula ası
kaldı ıla ak e i e is î itelikli e lâk, a azi e te ettû e gile i geti il işti . De leti so a e esi e kada
va lığı ı ko u a âşâ la ilgili apıla tek değişiklik âşâ o a ı ı de leti he ta afı da sa itle esi ol uştu .
A ı a âşâ ı tahsili de kulla ıla usulle değişikliğe uğ a ıştı . Ta zi at ta âşâ e gisi, e a et usulü, aktûa ihale, açık a ttı a usulü le iltiza e a u usulle i fa klı ölgele de i likte u gula ası olu la
tahsil edil e e çalışıl ıştı Ke a oğlu, : -58).
Os a lı e gile i içe isi de ö e taşı a i diğe e gi gü ük esi le idi . Hazi e adı a hususi e u la asıtası la topla a u e gile , Ta zi at ö esi he u t dışı a ih aç edile he de o ada ithal edile alla a ı da i pa ato luk sı ı la ı içe isi de de iz e ka a olu la i e de i e e akledile
alla da da alı ıştı . Ta zi at la i likte u ko uda da ö e li geliş ele ol uş, ti a et a laş ala ı la
a a ı tü a la dâhilî gü ük esi le i kapsa ı da çıka ıl ıştı . Mahallî ö fe e al çeşitle i e gö e fa klılık
göste e gü ük e gisi o a la ı ılı da he al içi % ola ak u gula a a aşla ıştı . te
ülkedeki ütü ka a gü ükle i kaldı ıl ış, iskelele de alı a dâhilî gü ük esi le i de a et işti .
İskelele deki gü ük es i de - ılı a ait ütçe ka u u la kaldı ıl ıştı Şe e , : -149).
Ta zi at ta itelik fa kı göste e i u gula a da da ga es i le ilgili olup ö ede â ul alla ,
ku aş, altı , gü üş e akı kapla , at alla ı e ölçü-ta tı aletle i e da ga u ula ak u e gi tahsil edil iş; i
kısı hukukî işle e uka elele de de letçe asıla kâğıtla ı kulla ıl ası e a pul apıştı ıl ası olu la
da ga es i alı ası a te aşla ıştı .
de a ı la a a aşla a i pa ato luk sal a ele i e ilki da a ı la a ila et sal a ele i i
a ı sı a kaza, kö gi i iskâ e kezle i i ha e ha e ele alı a ak he kese ait şahsî al a lıkla ı ı e lak, a azi,
ha a at e ü ü gi i ilgile i i ka dedildiği Te ettuât Defte le i o ta a çık ıştı Ka pat, : .
Te ettuat defte le i a ı i aşlık altı da a ı tılı i şekilde ele alı a aktı .
Ve gi u gula ası açısı da işa et edil esi ge eke hususla da i i de hukuke alî işle i de öze k ola ölgele di . Os a lı De leti u ala da tahsil edile e gile e ka ış az, a ak u ida ele e kezî de let hazi esi e ıllık aktû i tuta öde ekte di. Mısı u u gula a ı e i i ö eği ol uştu . Me kezî ida e e ağlı ol akla i likte Ta zi at efo la ı ı u gula adığı, eski e gi düze le i i ko u a üstes a ölgele de e efo la ı u gula dığı e le de ü ü lüğe ko ula pek çok e gi u ala da tahsil
edilmemekteydi. Hi az e İsta ul gi i e gi a ı alığı ta ı a ölge e şehi le ulu akta dı. Klasik dö e de
e gile de uaf ola İsta ul da Ta zi at de i de de a - e aati e gi, e lâk e te ettû e gile i, âşâ
e ağ â esi le i gi i e gile alı a akta dı. A ak Kā û -ı Esâsî i ü ü lüğe gi esi i a dı da eşitlik
ilkesi ge eği u ko uda değişiklikle apıl ıştı . Bu tü u gula ala , klasik dö e de şehi e kö le de
aşa a la ı top ak sahi i ola ak aptıkla ı ü eti şekille i e da a akta dı. Şehi listatüsü de ola la ı fa kı
top akla ı eke kö lü-çiftçi gi i şahsî e gile i öde e ele i di. Fakat etişti dikle i ü ü le i e gile i i tı a
13
Mode e gi hukuku te i olojisi le ifade edil ese ile Os a lı hukuku da e gi le ilgili tarif, taksim
e esasla elli usulle e e sı ıfla ala a da a akta dı. Os a lı hukuku da e gile di e sü e i i asa akla ı ola ak at ah, kaide, te zi e tahsil aşa ala ı tek tek göste il işti .
Mat ah e gi i ta hedildiği şahıs e a alda i a et ola ahal a la ı a gel ektedi . Mat ahı şahıs olu sa, kişi i se eti e a ıllık geli i aza a alı a ak öde e ek ikta tespit edil ekte olup eğe asıtasız
şekilde ükellefte tahsil edili se u a tekâlîf-i ilâ asıta de il ekte di. Mat ah al olursa bu durumda
e gi i öde e ek şahsı se a esi dikkate alı a ıp alda peşi ola ak alı a e gi e tekâlîf-i i l- asıta adı
e il ekte di. Ve gi i kaidesi, e gi i ta hedildiği eş a e alla ı kı eti i ta i e tah i i de u gula a
esası ik ası göste ekte di. Te zi ise u u i se ette alı a ak e gi hissesi i ükellefle e taksi i
a la ı a gel ekte di. Ve gi i te zi a i topluluğu ahalle e a kö a da i şahsı se eti üze i e
olu akta dı. Bi topluluk üze i e te zi edile e gi ekasâ e, kö e tahsili uka e e gi, u â e aşâ i al
-ı aktûu gi i adla e ili di Ke a oğlu, : -58).
Ve gi i tahsili de iteliği e gö e değişi di. Esas iti a i le tahsil ta h olu a e gi hissesi i akti
geldiği de ükellefte alı ası şekli de di.
Os a lı ka u la ı da i çok e gi i tahsil za a la ı eli til işti . Meselâ i dâdi ele içi ûz-i hızı
e ûz-i kāsi da iki taksitte öde e i kâ ı geti il işti . Taksitle i u iki a a a ıl ası Os a lı e gi
u gula ası da e leş iş i u gula a ol uştu . Bağ es i i alı a za a ı he e he e i pa ato luğu he ta afı da gö üle ağ ozu u dö e i ge çekleşti il işti . Bahçe e osta esi le i i alı a za a ı da he ahsulü ke ale e iştiği e topla dığı e si ol uştu . Be âk, o u du uk, çift e duha tütü esi le i i alı a za a ı ise a t aşı alı akta dı. Dola ısı la Ta zi atla e a e hazi e hesapla ı ı tutuluş düze i akı ı da ö e li i geliş e de hazi e hesapla ı ı u i tak i i esas ala ali ıla gö e düze le esi i ka ul edil esi ol uştu . Bu e i u gula ada ali ıl aşı Ma t a ı ike ali ıl so u ise şu at
a ı şekli de ka ul edil işti . Bi diğe geliş e ise M/ ali ılı da iti a e hazi e i i ıllık geli
e gide le i i diğe ılla a ka ıştı ıl a a ak se esi se esi e ka ıt edil esidi Gü a , : -9).
“o uç ola ak Ta zi at ö esi de Os a lı De leti de u gula a e gile ikta la ı iti a i le çok sa ıda ol uştu ; a ı a ta h e tahsil usulle i tek tip ol adığı da Ta zi at fe a ı la u la kaldı ıl ış e tek i adla e gi ko ul uştu . Bu dö e de de leti geli gide le i i ko t ol altı a alı ası içi ali e i e kezileşti il esi e ö elik düze le ele apıl ıştı . Me kezi i hazi e oluştu ul ası he tü lü geli i
hazi ede topla ası e he tü lü gide le i hazi ede ka şıla ası politikası güdül üştü Şe e , : -9).
Temettuat Defterleri
Ta zi at dö e i sade e i dö e e isi ol a ış fakat i çok ala da da çalış ala ı aşladığı i sü e i aşla gı ı ol uştu . Mali siste de ö e li efo la ı ge çekleşti e ek ep e i i ali apı geti esi le, Ta zi at dö e i, iç e daha so a da dış o çla ala olu la Os a lı De leti i ali kade i le ilgili ö e li
so uçla a ol aç ış; Os a lı ali ta ihi içi de ö e li i dö e ol uştu Gü a , : .
Ta zi at de i de, ö ele i değişik adla la alı a e gile i e i e tek i e gi i ika esi içi ha e
esile i i geli le i i tespiti aksadı la apıla te ettü sa ı la ı XIX. üz ıl o tala ı Os a lı sos al e iktisadi ta ihi içi kı etli ilgile içe ektedi . XV. e XVI. üz ıl içi tah i defte le i de çıka ıla ilgile de çok daha fazlası ı u defte le de ul ak ü kü dü . He e a ı ta ihle de İ pa ato lukta üfus sa ı la ı da apıldığı da üfusu tespiti akı ı da üfus defte le i de e esi de ühi değilse de hü i etle i, iti a i le
u defte le çok daha kapsa lı ilgile ihti a ettiği de daha üke el so uçla a ulaşıl ası ı sağla aktadı
Kütükoğlu, : . )i a te ettuat defte le i i a dı ı la de let sade e e gi ükellefle i i
belirleme ekte fakat a ı za a da de og afik, istatistik e sos olojik ki i e ile e de ulaşa il ekte di.
Mali e Va idat Kale i defte le i de ola Te ettü Defte le i, Baş aka lık Os a lı A şi i de
ulu aktadı . e kada u se ide çok az defte e Mali ede üde e e Kepe i tas ifle i a ası da
astla akta dı. ılı da katalogla a ak a aştı ala a su ula u defte le se isi dokuz katalog içe isi de
. defte ihti a et ektedi . Te ettü defte le i se isi i tas if edilip a aştı a a açıl ası da ö e Kepeci
e Mali ede Müde e defte le içi de ulu a te ettü defte le i, ilk defa İktisat fakültesi öğ eti
14
Ta lo . Te ettuat Defterleri Arşiv Tas ifi
Tarih
Katalog Genel No Eyalet -Kaza Adı Hicri Miladi Defter Adedi
508 A ka a e A dı 1260-1261 1844-1845 1961
509 A dı e Bolu 1260-1261 1844-1845 2005
510 Bolu, Cezair-i Bahr-i Sefid,Edirne 1260-1261 1844-1845 1862
511 Edi e,E zu u ,Hüda e diga 1260-1261 1844-1845 1407
512 Hüda e diga 1260-1261 1844-1845 1936
513 Hüda e diga ,Ko a,Niş 1260-1261 1844-1845 2243
514 Niş,‘u eli,“ela ik,“ilist e,“i as 1260-1261 1844-1845 2015
515 Sivas 1260-1261 1844-1845 1886
516 Üsküp,Vidi 1260-1261 1844-1845 2432
Kodu ML.VRD.TMT
Kaynak: Baş aka lık De let A şi le i Ge el Müdü lüğü, .
Temettuat defterleri meclis-i âlâda i ele dikte so a ali e eza eti e gö de il ekte di. Mali e
eza eti ü esi de e lak e te ettuat tah i i ile ilgiliişle i takip et ek üze e e ide uhase esi teşkil edil iş;
Ceride uhase esi kale i e gele te ettuat defte le i de iki üsha defte ta zi edile ek; i üshası
u ada sakla a ak diğe i üshası tek a ahalli e gö de ile ek siste u şekilde işletil e e çalışıl ıştı . Tah i es ası da he defte i so u a geç iş se e i e gi e te ettuat topla ı ı azıl ası e kaza ı topla
te ettuat e e gile i i göste e i i al pusulası ı hazı la a ak e keze gö de il esi ka a ı
u gula akta dı. Ve gile i uz-ı hızı e uz-ı kası da ol ak üze e iki taksitte topla dığı a laşıl aktadı
Kütükoğlu, : .
Te ettuat defte le i i ke dile i e has özellikle i ulu aktadı . Defte i kapak kıs ı da so a ilk ola ak a aştı ıla ölgele i is i az akta daha so a ise a aştı ıla ha ele de e leşik ulu a ahali i isi le i; ha e u a ası ile u e osu ka ıtla ı; e gisi, te ettuatı e al a lıkla ı ile u a lıkla ı kaza ç ikta la ı
eli til ekte di. Ta ii gözde kaçı ıl a ası ge eke i du u ise u defte le i fa klı şekille de tutula il iş ol ala ıdı . Dola ısı la te ettuat defte le i i i le i de fa klı özellikle göste e il ektedi . A ı a e aatle i Müslü a , ga i üsli e diğe ahalide ola la ı da a ı a ı eli tile ek azıl ıştı ki i za a sa
beli til ede hepsi i aşlık altı da e ile il işti . Mesela ga i üsli le ile Kıptile Çi ge ele a ı aşlık
altı da e il iş e çalış ala da da Kıptile ga i üsli aşlığı altı da i ele e il işti .
Aşağıda da te ettuat defte le i e ö ek teşkil edebilecek iki resimden birincisi temettuat defteri
kapak kıs ı ike iki isi ise defte i ile le e sa fala ı a i ö ek teşkil et ektedi .
Resim 2: Te ettuat Defte le i e Ö ekle
15
Te ettuat defte le i i oluştu a il ek içi ö elikle a aştı ıla ölge i ha e sa ısı tespit edil ekte di. Dola ısı la Os a lı De leti de ha e ilgisi i so de e e ö e li olduğu adsı a az i ge çek ol uştu . Te ettuat defte le i e Os a lı e gi usulü ü a la a il ek içi aşat u su la ola i kaç te i e deği ile ekti .
Os a lı’da Nüfus ve Vergi
A apça efs keli esi i çoğulu ola efis; uh, a , ha at a la ı a gele üfus keli esi a ı a i e de otu a , ika et ede a ası daki saki i çoğulu sükka /seke e de üfus ka şılığı da kulla ıl aktadı
(Bozkurt, 2007: 293-294).
Nüfus keli esi i a ı dı dığı u a la la ı ışığı da ta ihsel sü eçle de o adığı olü
ehemmiyetinden olsa ge ek eli li za a la da üfus sa ı la ı apıl ıştı .
Dola ısı la Os a lı da fa klı za a la da çeşitli sa ı la e azı la apıl ıştı . A ak aşla gı ı da
iti a e üfusla ilgili apıla çalış ala ı ka ağı a akıldığı da a a ı i e le i istatistiksel verilerinden
zi ade aslı da ö e li ida î e aske î ihti açla ı ka şıla ak olduğu gö ül ektedi Ka pat, : . Bu u e
ö e li ede i ise e gi e aske ko usu u de leti de a lılığı ı sağla ası açısı da ö e li e azgeçil ez u su la ol asıdı .
)i a e gile di e i düze le esi a a ı la ülke i sahip olduğu addi ka akla ı eli le esi e o du içi sağla a ile ek i sa gü ü ü tespiti gi i ge eklilikle i sa la ı sa ısı e eko o ik gü ü hakkı da
doğ u ilgi edi e zo u luluğu u geti işti Şahi , : .
Os a lı üfus a aştı ala ı açısı da ode a la da ilk üfus sa ı ı ılı da apıl ıştı
(Karal, 1999: 155).
“öz ko usu sa ı la te elde e gi esası a da a dığı içi sa ı ı apıla la sade e e kek e gi ükellefle i ol uştu . Kadı la , ço ukla , eti le , aklî a da fiziksel özü lüle , üksek üt eli de let gö e lile i gi i kişile e gi e ekle a da aske lik hiz eti le ükü lü ol adıkla ı içi sa ı dışı tutul uştu . Bu
dö e de i e ola ak i sa la değil daha çok geli ka akla ı la ilgile il işti Ka pat, : . Te ettuat
defte le i de ola çıkıla ak a aştı ıla e leşi e i i üfusu hakkı da tah i i ahut aklaşık i ilgi e ulaş ak ü kü ola il iş; u ilgi e ulaşılı ke . üz ıldaki Tah i defte le i i i ele e Ö e Lütfi Ba ka ı ha e sa ısı ı ile ça p ası ö te i gü ü üzde te ettuat defte le i çalış ala ı da sıkça kulla ıla
i etot ol uştu Ba ka , : . A ı a üfus tah i i ko usu da e ge lik çağı ı geç iş e kekle i
topla üfusu dö tte i i ile üçte i i a ası da olduğu u eli te “u ai a Fa o hi i e gi ükellefi sa ısı ı dö t ile ça pılı sa aza i i değe e ulaşıla ağı ı eli t esi o u u da fa dala ıla ak te ettuat çalış ala ı da
ha e sa ısı ile de ça pıl aktadı Fa o hi, : . “o a as o ola ak ta Bulga ta ihçi Ma ia N.
Todo o a ı Balka ölgesi deki ha ele i üfusu u o tala a kişide oluşa ile eği tah i i de göz ö ü e
alı a ak ha e sa ıla ı ı , e ile ça pıla ile eği söz ko usu ol uştu Todo o a, . Ha gi verinin tarihin
ge çekliği e daha u gu ola ağı ı za a ı akışı içe isi de i e ta ihi ke disi e apla dı a aktı .
Te ettuat çalış ala ı ı e ö e li aktö le i el ette ki o defte le i hazı la dığı ölge e dola ısı la o ölge i oluştu a Os a lı toplu udu . Os a lı toplu u u ka a a il ek e gi ükellefi ki di so usu a da
bir yerde cevap verecektir.
Os a lı’da Mükellefler ve Vergi
Os a lı toplu u çeşitli e aatle e a ıl akta dı. İl e O ta lı u du u u, Os a lı toplu u u çeşitli
ago la da oluştuğu usö le e ek ta i et işti . Bu e aatle i a la a il ek içi Müslü a la dışı da ea a
ola ak ta i edile halkı il ek ge ek ektedi .
‘ea a: “özlükte sığı , ko u sü üsü a la ı a gele ai e/ ai et keli esi i çoğulu ola Os a lıla da te aa, halk a la ı da kulla ıla i ta i ol uştu . Ta ihsel gelişi içe isi de ilk dö e le Os a lıla da ea a te i i se fi e, kale i e e il i ede oluşa aske i sı ıf dışı daki ütü halkı kapsa aktadı
a i e gi öde ekle ükü lü, ö etile ta aka a la ı dadı . ‘ea a,Müslü a ea a e kefe e taifesi zi i
ea a, ea a kefe esi ola ak iki e a ıl akta dı. Os a lı klasik de i içi geçe li, e gi e e halk a la ı daki ea a ta i i Ta zi at ö esi de ise ga i üsli Os a lı te aası a la ı a gel e e aşla ıştı . Bu dö e de
ea a ga i üsli te aa e Ehl-i İsla a ı ı açık i şekilde es i dile a sı ıştı Öz, ‘ea a , :
-. ‘ea a al ız a ga i üsli le i ta i ede i te i ol uştu -.
Dola ısı la Os a lı De leti i apısı ı k esası a gö e değil Millet “iste i e gö e i a ç te elli i
apıda şekille işti E ıl az, : . Os a lı de leti sı ı la ı içe isi de sü ekli aşa a ga i üsli le e
16
Os a lı’da Mahalle ve Vergi“özlükte i e e i ek, ko ak, e leş ek a la ı a gele hall halel e hulul kökü de tü etil iş
i ekâ is i ola ahalle keli esi de a lı e a geçi i ola ak ika et et ek içi ku ula küçük e leşi i i le i i ifade et ektedi . Os a lı şehi le i de ahalle i e ö e li özelliği te el ö eti i i i ol asıdı .
Ve gi ükü lüsü ea a tah i defte le i e e diğe e gi ka ıtla ı a ulu dukla ı ahallele e gö e is e azıl ış, otu dukla ı i ala ı ha gi ahalle sı ı la ı içi de ulu duğu eli le işti . Os a lıla da XIX.
üz ılı ilk a ısı a kada Müslü a ahallele i i so u lu ö eti isi i a ; ga i üsli ahallele i
ö eti isi ise haha e a papaz ol uştu Yel e Küçükaşçı, : - . O halde ahalle di i, kültü el
i i olduğu gi i, ali e ida i i i i ola ak da değe le di il işti O ta lı, : .
İstis ala ı dışı da he ahalle ü hası a i e aati ko ut ala ı ol uş e i kö de aze iki a ı e aat a a a aşı o sa utlaka ahallele i a ıl ış e a ada gö ü ez i du a ö ül üştü .
Os a lı ahallele i sı ıf e statü ü ekâ ı içi le di e ediği dola ısı la ahalle saki le i i he gü i i i le ka şılaşıp et ik e di i fa klılıkla ı a ağ e a ı kah eha ele de topla dıkla ı e le ol uştu . Ö le ki . üz ıl aşla ı da ahallele de toplu sal statü e gö e içi le iş eli gi i ekâ fa klılaş ası oktu e di sel fa klılıkla ha iç he sı ıf e statüde ola i sa la ku alla çe çe esi de a ı ahallede e a e e aşa aktadı .
Halkı ahallele de e şekilde ko uşla dığı ı ise i e ta ihi ka akla da öğ e e il ekte iz. Os a lı ahallele i ku u u öğele de a i esas alı a ak ku ul uş e ahalle a i e es it et afı da oluşa i apı a z et iş e u ede le a i i is i ahut a i e e a es ide is i i e e şahsı is i çoğu ke e ahalle i
de ismi olmuştu Ba a oğlu, : .
Os a lı tah i ka ıtla ı azı A adolu e ‘u eli şehi le i de Müslü a e ga i üsli u su la ı a ı ahallede otu dukla ı ı açıkça göste ektedi . Bu u dışı da azı eslek gu upla ı ke di eslekle i i adı ı
taşı a ahallele de Vez e ile , Çık ık ıla otu uşla dı Yel e Küçükaşçı, : -326).
Os a lı’da Ha e ve Vergi
Os a lıla da i üfus e e gi i i i ola ak ifade edile ha e ka a ı ise Fa sça da Tü keçe e geç iş i keli edi . E , i a, ika etgâh ola ak a la la dı ılsa da elki de u çalış a ı uhte ası ge eği e gi e esas ola i ali e te i i ol a özelliği daha ağı asa aktı . Ha e keli esi i kaç kişilik i aile i ifade ettiği eselesi ta tış alıdı . Bi ö eki kısı la da da a latıldığı üze e Ö e Lütfi Ba ka ha e i i aşka değişle aile i kişi ola ak ka ul et iş, u teklif so ada pek çok ki se ta afı da ka ul gö üştü . A ak fa klı tü de
fiki le de söz ko usu ol uştu . Mesela Josiah C. ‘ussell Ba ka ı fik i i o a lasa da Os a lı De letinde
Hı isti a e a Yahudi e kekle i o iki- o dö t aşla ı a ası da ha aç öde e e aşladıkla ı ge ekçesi le ,
katsa ısı ı ö gö ekte; M. A. Cook ise , ; B u e M Go a XVI. üz ılı iki i a ısı da “e e di e sa ağı da
, , “egedi de , , D Ula da , , “ e de katsa ısı ı u gu ul uştu . M.Mehdi İlha ise u sa ı ı ,
ola ak u gu gö ektedi .
Diğe ta afta Be a d Le is içi u katsa ı ı - , Fa uk “ü e , Halil İ a l ık XV. üz ıl so la ı
Bu sa sı da , XIX. üz ıl İsta ul u da ise -4 ola ak hesapla aktadı . XIX. üz ılda Balka la da e diğe
e le de A adolu a ö elik göç e le e ait göç e listele i deki efe e ha e e ile i i i ele esi le i
ha edeki üfus sa ısı ı , ile , a ası da olduğu o ta a çık ıştı . Bizzat de let ada la ı ta afı da
hesapla ala da e sa ıla ı kulla ıl ıştı Gö ü ç, : -553).
Os a lıla da e gi e üfus tespitle i aile ha e sa ı ı a da a akta, sa ı la da da e gi
e e ile ek du u da ola üfus esas ka ul edil ekte di. Bu ede le de sade e aile eisle i e ailele i kaza ç sağla a ile ek du u da ola e kek fe tle i sa ıl akta, u so u ula ü e ed ekâ ola ak göste il ekte di
“ahillioğlu, : -109).
Ö le ki e gi e i se Hı isti a kadı da aile eisi sa ılı dı O ta lı, : . Dola ısı la te ettuat
ka ıtla ı ha e eisle i dikkate alı a ak tutul uştu e u ede le kesi üfus e ile i e ulaşıla a aktadı diğe a da al ız a ga i üsli ola ha e eisle i i ha e içe isi de kaç etişki e kek ulu duğu u e dikle i
ciz ede çıka a ili ke , Müslü a ha e eisle i içi u u apıl ası ü kü ola adığı da ha e topla la ı
dikkatle ele alı alıdı Akdağ, : .
A ı a te ettuat defte le i de ha e e u a o te i le i geç ekte e ha e aka ı defte deki kaçı ı ha e, u e o ise ha e içi deki diğe e gi öde e kişile i göste ektedi . Dola ısı la te ettuat defte le i deki u u gula a la ha e eisi ola la dışı da ha e eisi ol a a a ak eslek sahi i ola ahut
geli elde ede ile kişile de ka ıt altı a alı ıştı Ka ak ı, : .
“ONUÇ
17
soluk getirilmek iste iş; u a açla da e gi ükellefle i i eli le ek ga esi le e i e gi usulle i
oluştu ul uştu . Bu e gi usulle i de e ö e lile i de i isi i ise Te ettuat Defte le i oluştu uştu . Bu defte le i oluştu ul ası da e e gi ükellefle i i eli le ede a aştı ıla ölge i ha e sa ısı, aşa a e aatle i, ahalle ilgisi gi i ö e li i takı aşat u su la ol uştu . Özellikle ha e ilgisi so de e e ü ük i ö e teşkil et işti .
Dola ısı la Os a lı da fa klı za a la da çeşitli sa ı la e azı la apıl ıştı . A ak u sa ı la da
elde edile ek e ile e gi e aske ko usu u de leti de a lılığı ı sağla ası açısı da ö e li e
azgeçil ez u su la ol ası da ötü ü daha çok ida i e aske i a açla la kulla ıl ıştı . )i a e gile di e i düze le esi a a ı la ülke i sahip olduğu addi ka akla ı eli le esi e o du içi sağla a ile ek i sa gü ü ü tespiti gi i ge eklilikle i sa la ı sa ısı e eko o ik gü ü hakkı da doğ u ilgi edi e zo u luluğu u geti işti .
Vergi usulleri ile ilgili olarak XV. e XVI. üz ılla da tı a siste i i u gula dığı top akla da e özellikle
e i fethedile e le de o ölge i a azi e e gile di ile ili geli ka akla ı ı a ı tılı i şekilde a aştı ılıp ka dedildiği Tah i Defte le i söz ko usu ol uştu . A ı a ö ele i sade e olağa üstü halle de alı a XVII. üz ılda ise sü ekli i hale geti ile a â ız e gisi ka ıtla ı ı tutulduğu A â ız Defte le i ile Müslü a ol a a azı lıkla ı faal e kek üfusu da a lıkla ı ı de letçe ko u ası e aske lik hiz eti de uaf tutul ala ı ka şılığı da alı a iz e e gisi ikta la ı ı ka dedildiği Ciz e Defte le i oluştu ul uştu .
XIX. Yüz ıla geli diği de de a ı la a a aşla a i pa ato luk sal a ele i e ilki da
a ı la a ila et sal a ele i i a ı sı a kaza, kö gi i iskâ e kezle i i ha e ha e ele alı a ak he kese ait şahsî al a lıkla ı ı e lak, a azi, ha a at e ü ü gi i ilgile i i ka dedildiği Te ettuât Defte le i o ta a çık ıştı .
Te ettuat defte le i ile e gi ükellefle i i eli le e e e gi i topla a usulü i düze e
e leşti il ek iste işti . İste ile so uçla ı tat i edi i olup ol a ası i a a, te ettuat defte le i i
e iş olduğu ilgile ala a aştı ası apa a aştı a ıla içi so de e e a ı tılı alu atla su uştu .
KAYNAKÇA
AKDAĞ Kade , . Yüz ıl O tala ı da Te ettuat Defte le i e Gö e Tata paza ı Kazası ı “os o-Ekonomik
Du u u, İsta ul Ü i e sitesi “os al Bili le E stitüsü, Basıl a ış Yüksek Lisa s Tezi, İsta ul.
BA‘KAN Ö e Lütfi , Os a lı De leti i “os al e Eko o ik Ta ihi, Cilt: , Dilek Ofset Mat aa ılık,
İsta ul.
BAŞBAKANLIK DEVLET A‘ŞİVLE‘İ GENEL MÜDÜ‘LÜĞÜ , Baş aka lık Os a lı A şi i ‘eh e i, Baş aka lık
Os a lı A şi i Ya ı la ı, İsta ul.
BAY‘AMOĞLU Adalet , Os a lı Şeh i de Mahalle, “ü e Ya ı la ı, İsta ul.
BO)KU‘T Na i , Nüfus, DİA, C. XXXIII, İsta ul.
E‘YILMA) Bilal , Os a lı De leti de Millet “iste i, Ağaç Ya ı ılık, İsta ul.
FA‘OQHİ “u ai a , Os a lı Ta ihi Nasıl İ ele i , Ta ih Vakfı Yu t Ya ı la ı, İsta ul.
GÖYÜNÇ Nejat , Ha e, DİA, C.V, İsta ul.
GÜ‘AN Te fik , Ta zi at Dö e i de Os a lı Mali esi: Bütçele e Hazi e Hesapla ı - , Tü k
Ta ik Ku u u Ya ı la ı, A ka a.
İNALCIK Halil , Çift-Ha e “iste i e Kö lü ü Ve gile di il esi, Doğu Batı: Makalele II, İsta ul.
KABAKCI Bu u Bu az , XIX. Yüz ıl O tala ı da Kı kla eli de Kı kkilise “os al e Eko o ik Ha at,
İsta ul Ü i e sitesi “os al Bili le E stitüsü Basıl a ış Yüksek Lisa s Tezi, İsta ul.
KARAL Enver Ziya , Os a lı Ta ihi Niza -ı Cedid e Ta zi at De i le i - , Tü k Ta ih Ku u u
Bası e i, A ka a.
KA‘PAT Ke al , Os a lı Nüfusu - , Ti aş Ya ı la ı, İsta ul.
KENANOĞLU M. Ma it , Ve gi, DİA, Cilt: .
KÜTÜKOĞLU Mü ahat , Os a lı “os al e Ta ihi İktisadi Ka akla ı da Te ettü Defte le i, Bellete ,
C.LIX, “a ı , Tü k Ta ih Ku u u Bası e i, A ka a.
KÜTÜKOĞLU Mü ahat , Os a lı İktisadi Yapısı, Os a lı De leti e Mede i eti Ta ihi,C.I, İsta ul.
O‘TAYLI İl e , Os a lı Toplu u da Aile, Ti aş Ya ı e i, İsta ul.
O‘TAYLI İl e , Tü ki e İda e Ta ihi, A ka a Tü ki e e O tadoğu A e İda esi E stitüsü Ya ı la ı,
No.180.
Ö) Meh et , Tah i , DİA, C.XXXIX., İsta ul.
Ö) Meh et , ‘ea a, DİA, C.XXXIV, İsta ul.
“AHİLLİOĞLU Halil , A a ız, DİA, C.IV., İsta ul.
18
“OYYİĞİT İ ahi , Nu a alı Koso a Nahi esi Te ettuat Defte i i Tahlil e Değe le di il esi,
“aka a Ü i e sitesi “os al Bili le E stitüsü, Basıl a ış Yüksek Lisa s Tezi, “aka a.
“UDİ “üle a , Defte -i Muktesid, İsta ul.
ŞAHİN Aslı Ça da lı , Nu a alı Te ettuat Defte i e Gö e “akız Şehi Me kezi i Et ik e İktisadi
Özellikle i , Balıkesi Ü i e sitesi “os al Bili le E stitüsü, Basıl a ış Yüksek Lisa s Tezi, Balıkesi .
ŞENE‘ A düllatif , Ta zi at Dö e i Os a lı Ve gi “iste i, İsta ul.
TODO‘OVA Ma ia N. , Balka la ı Taha ül Et ek, Çe i e : Dilek Şe dil, İletişi Ya ı la ı, İsta ul.
VEFİK A du ah a ,Tâ îh-i Mâlî I-II, İsta ul.
VEFİK A du ah a ,Tekâlif-i Ka aidi Os a lı Ve gi “iste i , ş . F Haka Özka , A ka a.
