© 2012 by the Serbian Psychological Association DOI: 10.2298/PSI1202209T
Dimenzije self-koncepta i bavljenje sportom
u ranoj adolescenciji
Tatjana Tubić, Višnja Đorđić i Sunčica Poček Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja, Univerzitet u Novom Sadu, Srbija
Cilj ovog rada je da se ispitaju razlike u pojedinim dimenzijama self-koncepta adolescentkinja i adolescenata u zavisnosti od bavljenja sportom, kao i da se utvrdi koji specifični domeni samovrednovanja najviše doprinose opštem samovrednovanju adolescentkinja i adolescenata koji se bave, odnosno, ne bave sportom. U istraživanju je učestvovalo ukupno 400 ispitanika ranog adolescentskog uzrasta oba pola (235 adolescentkinja i 164 adolescenta) podeljenih dalje u poduzorke sportista i nesportista. Primenjena je adaptirana verzija upitnika
Profil samopercepcije za adolescente (Harter, 1988) koja sadrži devet subskala. Dobijeni rezultati ukazuju da adolescenti i adolescentkinje koji se bave sportom povoljnije procenjuju sebe u većini ispitivanih aspekata self-koncepta u odnosu na vršnjake koji se ne bave organizovano sportom. Bavljenje sportom posebno pozitivno utiče na self-koncept adolescenata muškog pola. Rezultati multiple regresione analize nedvosmisleno ističu značaj procene fizičkog izgleda u opštem samovrednovanju adolescenata oba pola, nezavisno od toga da li se bave sportom ili ne.
Ključne reči: self-koncept, opšte samovrednovanje, bavljenje sportom, rana adolescencija, polna pripadnost
Rezultati prethodnih istraživanja relacija bavljenja fizičkom aktivnošću i psihološkog funkcionisanja dosledno ukazuju da se radi o recipročnim i interaktivnim procesima. S jedne strane, učestvovanje u fizičkim aktivnostima unapređuje mentalno zdravlje (Biddle, Fox, & Boutcher, 2000; Thøgersen-Ntoumani & Thøgersen-Ntoumanis, 2007). Ne samo da su rezultati istraživanja saglasni da se aktivni sportisti razlikuju od populacije nesportista po nizu osobina ličnosti, kao što emocionalna stabilnost, samopouzdanje, istrajnost, odgovornost, potreba za dominacijom, itd. (Tubić, 2010), već rezultati sugerišu i da bavljenje umerenim fizičkim aktivnostima popravlja emocionalno funkcionisanje, unapređuje samopoštovanje i fizički self-koncept i povećava zadovoljstvo sobom (Biddle, 2000; Fox, 2000). S druge strane, razvoj pozitivnih stavova o fizičkom vežbanju utiče na postignuće i u školskom i u sportskom domenu (Biddle & Armstrong, 1992), dok negativni stavovi prema fizičkom vežbanju u okviru nastave fizičkog vaspitanja, na primer, mogu biti povezani sa nižim nivoima bavljenja fizičkom aktivnošću i van škole (Fox, 1988; Trew, Scully, Kremer, & Ogle, 1999).
Ono što, međutim, može predstavljati ključ razumevanja ove među-zavisnosti fizičkog vežbanja i psihološke dobrobiti (koja iz tog vežbanja proizilazi) jeste samovrednovanje onih aspekata funkcionisanja koje osoba smatra relevantnim, te na osnovu njih zaključuje o vlastitoj kompetentnosti uopšte. Naime, deca koja imaju nepovoljne percepcije vlastitih kompetencija u sferi fizičkih sposobnosti pokazuju tendenciju odustajanja od sporta, dok oni koji imaju pozitivne procene vlastitih kompetencija ostaju uključeni u sport (Weiss, 1993; Weiss & Chaumeton, 1992). Način na koji procenjujemo fizičku kompetentnost kao jedan od aspekata self-koncepta može, dakle, biti važan prediktor fizičke aktivnosti dece i adolescenata. Viši nivo opažene fizičke kompetentnosti povezan je sa interesovanjima mladih ljudi, kao i sa željom da se uključe u fizičke aktivnosti i sport (Brustad, 1993; Feltz & Petlichkoff, 1983). Povoljnije samovrednovanje fizičkih kompetencija doprinosi i višem nivou uživanja, kao i nižem nivou anksioznosti tokom uključenosti u fizičku aktivnost i sport (Passer, 1983; Scandan & Lewthwaite, 1986).
Danas preovlađuju teorijska stanovišta koja naglašavaju multi dimenzio-nalnu strukturu self-koncepta (DuBois et al., 2000; Harter, 1990; Marsh, 1986; Marsh & Hattie, 1996; Oosterwegel & Oppenheimer, 1993), kao i razliku između opšteg samovrednovanja i samovrednovanja u specifičnim domenima, kao što su školski, sportski, socijalni, itd. Opšte samovrednovanje je, kako sam termin upućuje, usmereno ka vlastitoj proceni globalnih karakteristika, relativno je stabilno svojstvo i zavisi najviše od podrške koju pružaju značajni drugi (Bishop & Inderbitzen, 1995; Harter, 1990, 1993; Ryan, Stiller, & Lynch, 1994). Samovrednovanje specifičnih domena odražava individualni osećaj kompetentnosti u posebnim oblastima, kao što su socijalna ili školska kompetentnost i podložnije je promenama pod uticajem situacije (Alves-Martins, Peixoto, Gouveia-Pereira, Amaral, & Pedro, 2002). Važno je istaći da je formiranje selfa, prema Harter (1990), uslovljeno ne samo kognitivnim procesima, već i socijalnim kontekstom, tako da porodica, škola, sportski klub, itd., mogu predstavljati povoljnu ili manje povoljnu sredinu za razvoj selfa.
Prema teoriji motivacije Suzan Harter (Theory of Competence Motivation) koja reprezentuje navedeno stanovište, osnovni cilj uspešnog ponašanja je upravo osećanje kompetentnosti. Primenjeno u sferi fizičke aktivnosti, to znači da ako osobe opažaju sebe kao fizički kompetentne, učestvovaće u fizičkim aktivnostima i obrnuto. Harter (1992) je utvrdila relativno visoku korelaciju (r = .70) između vrednovanja sebe u onim oblastima koje smatramo važnim i opšteg samovrednovanja, odnosno nisku korelaciju između vrednovanja sebe u oblastima koje smatramo irelevantnim i opšteg samovrednovanja. Model Suzan Harter pretpostavlja da stvarna kompetencija prethodi opaženoj kompetenciji, pri čemu opažena kompetencija direktnije utiče na motivaciju nego stvarna kompetencija.
specifične domene menjaju (Granleese & Joseph, 1994). Longitudinalne studije sprovedene u Americi, pak, ukazuju na porast opšteg samovrednovanja na prelasku iz osnovne u srednju školu (Proctor & Choi, 1994). Veći broj istraživanja, međutim, ukazuje da opšte samovrednovanje progresivno opada s godinama, kao i da je posebno osetljiv period adolescencije, i to za devojke (Wigfield & Eccles, 1994; Wigfield, Eccles, Maclver, Reuman, & Midgley, 1991). Ako se podsetimo da i nivo fizičke aktivnosti opada s uzrastom, kao i da je to posebno izraženo na adolescentskom uzrastu (Đorđić & Tubić, 2009; Kimm et al., 2001; Nader, Bradley, Houts, McRitchie, & O`Brien, 2008), i to posebno kod adolescentkinja, onda se prosto nameće zaključak da je jedan način suprotstavljanja tom trendu opadanja samovrednovanja učešće u fizičkoj aktivnosti (Ference & Muth, 2004; President`s Council on Physical Fitness and Sports, 1997).
Uloga polne pripadnosti u samovrednovanju se konstantno potvrđuje istraživanjima. Dečaci opisuju sebe višim skorovima, posebno kada su u pitanju fizički izgled i sportska kompetentnost (Granleese, Trew, & Turner, 1988; Van Wersch, Trear, & Turner, 1990). S obzirom da adolescencija označava period emocionalnih, fizičkih i socijalnih promena, ne iznenađuje što se u ovom periodu odrastanja produbljuju razlike među polovima, kako u aktivnostima, tako i u samoprocenama (Eccles et al., 1989; Lintunen, Leskinen, Oinonen, & Salinto, 1995; McClenahan, Irwing, Stringer, Giles, & Wilson, 2001). Istraživanja ukazuju da adolescenti muškog pola povoljnije opažaju sebe kada je u pitanju opšte samovrednovanje, a posebno kada procenjuju fizički izgled i sportsku kompetentnost. Devojke, pak, tokom rane i srednje adolescencije višim skorovima vrednuju sopstvenu kontrolu ponašanja i blisko prijateljstvo (Kling, Hyde, Showers, & Buswell, 1999; Lintunen, Liskinen, Oinonen, & Salinto, 1995; Marsh, 1989).
Osnovni cilj ovog rada se odnosi na utvrđivanje: a) da li se pojedine dimenzije self-koncepta razlikuju kod adolescenata i adolescentkinja u zavisnosti od bavljenja sportom, kao i b) koji specifični domeni samovrednovanja najviše doprinose opštem samovrednovanju adolescenata i adolescentkinja koji se bave, odnosno ne bave aktivno sportom.
Metod
Uzorak ispitanika.Istraživanjem je obuhvaćeno 420 ispitanika ranog adolescentskog uzrasta (13–14 godina), oba pola. Od ukupnog broja, 228 ispitanika se aktivno bavi sportom, a 192 se ne bave sportom. Poduzorak sportista su činili učesnici međunarodnog odbojkaškog turnira iz Srbije, Crne Gore i Hrvatske; 106 (46.49%) ispitanika iz ovog poduzorka se bavi odbojkom do tri godine, 64 (28.07%) ispitanika se bavi odbojkom do pet godina, a 58 (25.44%) ispitanika se bavi odbojkom više od pet godina.
Poduzorak nesportista je činilo 192 učenika sedmog i osmog razreda iz tri osnovne novosadske škole, koji su ispunili uslov da se ne bave sportom u okviru nekog sportskog kluba najmanje godinu dana.
Procedura. Testiranje je trajalo do 45 minuta. Ispitivanje poduzorka sportista je obavljeno jednokratno, u toku slobodnog vremena, između utakmica na turniru, dok su učenici iz poduzorka nesportista testirani za vreme školskog časa, u dogovoru sa nastavnikom fizičkog vaspitanja zaposlenim u školi. Testiranje su sproveli stručno obučeni merioci, uz superviziju psihologa.
Merni instrumenti. U istraživanju je primenjen upitnik Profil samopercepcije za adolescente
(Self-perception Profile for Adolescents) autorke Suzan Harter (Harter, 1988). Instrument sadrži devet subskala; svaka subskala se sastoji od šest tvrdnji. Svaka tvrdnja je formulisana kao složena, bipolarna rečenica; jedan deo rečenice opisuje kompetentno ponašanje osobe, a drugi deo manje kompetentno (npr. Neki tinejdžeri smatraju da je teško steći prijatelje, ali Drugim tinejdžerima to ide sasvim lako). Ispitanik treba da se opredeli da li ga bolje opisuje levi ili desni deo rečenice; istovremeno, u odabranom delu rečenice treba da proceni da li se taj opis u potpunosti odnosi na njega ili samo delimično. Za svaku tvrdnju treba, dakle, da se obeleži (znakom X) samo jedno od četiri ponuđena polja. Skor na svakoj subskali predstavlja aritmetičku sredinu odgovora ispitanika na pojedinačne tvrdnje koje se boduju na četvorostepenoj skali, pri čemu 1 znači najmanju kompetentnost u razmatranom domenu, a 4 najveću.
Primenjeni merni instrument namenjen je procenjivanju osam odvojenih, specifičnih oblasti funkcionisanja adolescenata, kao i opšteg samovrednovanja, te se Profil samopercepcije za adolescente sastoji iz sledećih subskala:
Školska kompetentnost – odnosi se na procenu vlastite kompetentnosti ili sposobnosti unutar školskog okruženja (npr. Neki tinejdžeri smatraju da su veoma inteligentni,ali Drugi tinejdžeri se pitaju da li su inteligentni.);
Socijalna prihvaćenost – odnosi se na stepen u kome je adolescent prihvaćen od vršnjaka ili se oseća popularno (npr. Neki tinejdžeri imaju mnogo prijatelja, ali Drugi tinejdžeri nemaju tako mnogo prijatelja.);
Sportska kompetentnost – odnosi se na procenu vlastitih motoričkih sposobnosti i kompetentosti u sportu (npr. Neki tinejdžeri smatraju da su bolji od svojih vršnjaka u sportu,
ali Drugi tinejdžeri smatraju da nisu jednako dobri.);
Fizički izgled – odnosi se na stepen zadovoljstva vlastitim izgledom (npr. Neki tinejdžeri bi voleli da izgledaju drugačije, ali Drugi tinejdžeri su zadovoljni svojim fizičkim izgledom.);
Poslovna kompetentnost – obuhvata procenu kompetentnosti za obavljanje određenog posla, kao i spremnosti da ga obavlja dobro (npr. Neki tinejdžeri su stvarno sposobni da obavljaju neki posao koji se plaća, ali Drugi tinejdžeri se pitaju da li su dovoljno sposobni da dobro obavljaju posao.);
Romantična privlačnost – obuhvata procenu vlastite privlačnosti u odnosu na osobu koja se nas privlači (npr. Neki tinejdžeri smatraju da su zabavni i zanimljivi na sastanku sa osobom koja im se dopada, ali Drugi tinejdžeri se pitaju koliko su zabavni i zanimljivi na sastanku.);
Kontrola ponašanja – odnosi se na stepen zadovoljstva adolescenta sopstvenim ponašanjem, na osećaj da se ponaša ispravno i u skladu sa onim što se od njega očekuje (npr.
Neki tinejdžeri često zapadaju u nevolje zbog onoga što urade, ali Drugi tinejdžeri po pravilu ne čine stvari koje ih mogu dovesti u nevolju.);
Blisko prijateljstvo – odnosi se na procenu vlastite sposobnosti za uspostavljanje takvih interpersonalnih odnosa koji omogućavaju da se dele lična razmišljanja i tajne (npr.
Neki tinejdžeri smatraju da je teško steći prijatelje kojima stvarno možeš verovati, ali Drugi tinejdžeri umeju da steknu bliske prijatelje kojima mogu da veruju.);
procenjivanju pojedinih područja vlastite kompetentnosti, već konstruišu i opšti pogled na sebe kao osobu.
Što se metrijskih karakteristika mernog instrumenta tiče, utvrđeni su zadovoljavajući koeficijenti interne konzistentnosti za svaku subskalu (od .60 do .86). Najniže vrednosti α koeficijenata dobijene su za subskale Blisko prijateljstvo, Romantična privlačnost i Poslovna kompetentnost koje, u stvari, predstavljaju proširenje u odnosu na Profil samopercepcije za decu (Harter, 1985), te je, po mišljenju same autorke testa, za ranoadolescentski uzrast dece moguće primenjivati ravnopravno jedan ili drugi test, s obzirom na početna iskustva u oblastima koje su predmet navedenih subskala.
Statistička obrada podataka.Za utvrđivanje interakcijskog uticaja pola i bavljenja sportom na samoprocene adolescenata korišćene su osnovne metode deskriptivne statistike (aritmetička sredina, standardna devijacija) i multivarijatna analiza varijanse sa post-hoc analizom (Tukey test). Regresiona analiza primenjena je za dobijanje podataka o tome koji specifični domeni samovrednovanja najviše doprinose opštem samovrednovanju adolescenata i adolescentkinja koji se bave, odnosno ne bave aktivno sportom.
Rezultati
Osnovni deskriptivni pokazatelji samovrednovanja adolescenata i ado-lescentkinja u zavisnosti od bavljenja sportom predstavljeni su u Tabeli 1.
Tabela 1. Rezultati deskriptivne statistike (vrednosti aritmetičke sredine i standardne devijacije)
Dimenzije samovrednovanja
Sportisti
Adolescenti Adolescentkinje
M SD M SD
Školska kompetentnost 3.08 .70 3.07 .62 Socijalna prihvaćenost 3.21 .51 3.22 .55 Sportska kompetentnost 3.11 .63 3.02 .55 Fizički izgled 3.04 .76 2.90 .76 Poslovna kompetentnost 2.71 .55 2.46 .65 Romantična privlačnost 3.05 .57 2.92 .56 Kontrola ponašanja 2.89 .60 3.15 .59 Blisko prijateljstvo 3.15 .57 3.33 .59 Opšte samovrednovanje 3.29 .55 3.18 .67
Nesportisti
Adolescenti Adolescentkinje
M SD M SD
Iz Tabele 1 je primetno da sportisti oba pola povoljnije procenjuju sve ispitivane domene self-koncepta u odnosu na nesportiste, sa izuzetkom poslovne kompetencije. Adolescentkinje koje se bave sportom najvišim skorovima opisuju vlastitu sposobnost za uspostavljanje bliskih prijateljstava (M = 3.33), socijalnu prihvaćenost (M = 3.22), kao i opšte samovrednovanje (M = 3.18), dok adolescenti koji se bave sportom iste specifične domene ističu u prvi plan, samo je redosled drugačiji: najviši skorovi su dobijeni za varijablu opšte samovrednovanje (M = 3.29), pa socijalna prihvaćenost (M = 3.21) i blisko prijateljstvo (M = 3.15). I adolescenti i adolescentkinje iz poduzorka sportista najnepovoljnije procenjuju vlastitu poslovnu kompetentnost (M = 2.71, odnosno M = 2.46). Poređenjem adolescenata i adolescentkinja iz ovog poduzorka, vidljiva je ujednačenost pri proceni školske kompetentnosti i socijalne prihvaćenosti, kao i povoljnija procena adolescenata sportista u svim ostalim domenima, sem kontrole ponašanja i bliskog prijateljstva.
Adolescenti i adolescentkinje koji se ne bave sportom, pak, najnepovoljnije procenjuju sportsku kompetentnost (M = 2.64, odnosno M = 2.25) i fizički izgled (M = 2.69, odnosno M = 2.74); procena sportske kompetentnosti devojaka je najniža vrednost od svih ispitivanih varijabli za oba pola. Adolescentkinje koje se ne bave sportom postižu niže skorove u odnosu na svoje vršnjakinje sportistkinje u svim varijablama (sem procene poslovne komptencije), međutim, skorovi adolescentkinja nesportistkinja su viši u odnosu na adolescente nesportiste (u svim domenima osim u proceni sportske kompetentnosti).
U nastavku se razmatra statistička značajnost dobijenih razlika između adolescenata i adolescentkinja u zavisnosti od bavljenja sportom (Tabela 2).
Tabela 2. Rezultati multivarijatne analize varijanse
Dimenzije
samovrednovanja F(3, 396) p Školska kompetentnost 1.00 .39 Socijalna prihvaćenost 8.04 .00 Sportska kompetentnost 41.27 .00
Fizički izgled 3.97 .01
Poslovna kompetentnost 6.43 .00 Romantična privlačnost 5.41 .00 Kontrola ponašanja 5.69 .00 Blisko prijateljstvo 6.29 .00 Opšte samovrednovanje 2.95 .03
Wilks’ Lambda = .609 F(27, 1134) = 7.76 p = .00
za najmanje jedan poduzorak, post hoc analiza (Tukey test), dalje, otkriva koji poduzorak je odgovoran za postojanje razlike ili razlika.
Tabela 3. Rezultati post hoc analize (p vrednosti)
Dimenzije
samovrednovanja 1 – 2 1 – 3 1 – 4 2 – 3 2 – 4 3 – 4 Školska kompetentnost .93 .21 .21 .23 .24 .81 Socijalna prihvaćenost .93 .00 .00 .00 .00 .49 Sportska kompetentnost .29 .00 .00 .00 .00 .00 Fizički izgled .18 .01 .01 .10 .12 .70 Poslovna kompetentnost .01 .97 .30 .01 .00 .36 Romantična privlačnost .09 .00 .00 .06 .09 .56 Kontrola ponašanja .00 .23 .62 .00 .01 .10 Blisko prijateljstvo .03 .04 .08 .00 .64 .00 Opšte samovrednovanje .22 .01 .04 .07 .45 .23
Napomena. Oznakom 1 predstavljen je poduzorak adolescenata sportista, oznakom 2 adolescentkinja sportistkinja, oznaka 3 upućuje na adolescente nesportiste, a oznaka 4 na adolescentkinje nesportistkinje.
Rezultati multiple regresione analize omogućavaju još potpunije razumevanje uloge bavljenja sportom u samovrednovanju adolescenata različitog pola (Tabela 4).
Tabela 4. Rezultati multivarijatne regresione analize
Dimenzije samovrednovanja
Sportisti
Adolescenti Adolescentkinje
ß p ß p
Školska kompetentnost .16 .07 .06 .43 Socijalna prihvaćenost .09 .38 .20 .01 Sportska kompetentnost .11 .28 -.04 .55
Fizički izgled .46 .00 .49 .00
Poslovna kompetentnost -.07 .40 -.08 .28 Romantična privlačnost .13 .22 .09 .25 Kontrola ponašanja .04 .62 .28 .00 Blisko prijateljstvo -.06 .47 -.01 .87
R = .70 R = .80 R² = .50 R² = .64 p = .00 p = .00
Nesportisti
Adolescenti Adolescentkinje
ß p ß p
Školska kompetentnost .10 .26 .04 .58 Socijalna prihvaćenost .20 .07 .14 .06 Sportska kompetentnost -.06 .56 -.12 .05
Fizički izgled .55 .00 .62 .00
Poslovna kompetentnost .23 .02 .08 .21 Romantična privlačnost -.03 .79 .12 .10 Kontrola ponašanja .23 .01 .16 .02 Blisko prijateljstvo -.07 .49 .05 .47
R = .82 R² = .65 p = .00
R = .81 R² = .65 p = .00
ß = .49; p <.00). Kod adolescentkinja koje se bave sportom na opšte samovrednovanje značajno utiču i subskale kontrole ponašanja (ß=.28; p<.00) i socijalne prihvaćenosti (ß= .20; p<.01). Ni u jednom poduzorku sportista sportska kompetentnost ne doprinosi značajno opštem samovrednovanju. Kod nesportista je procenat objašnjene varijanse opšteg samovrednovanja procenama specifičnih domena, takođe, visok i iznosi 65% i kod adolescenata i kod adolescentkinja. Najbolji prediktor opšteg samovrednovanja kod adolescenata oba pola i u ovom poduzorku je fizički izgled (adolescenti nesportisti ß = .55; p <.00, odnosno adolescentkinje nesportistkinje ß =.62; p <.00), s tim što su ß-težinski koeficijenti viši u odnosu na poduzorke sportista. Značajan doprinos opštem samovrednovanju kod adolescenata nesportista daju i subskale procene kontrole ponašanja (ß = .23; p <.01) i poslovne kompetentnosti (ß = .23; p <.02), a kod adolescentkinja nesportistkinja subskale kontrole ponašanja (ß = .16; p <.02) i sportske kompetentnosti (ß = – .12; p <.05).
DISKUSIJA
Rezultati ovog istraživanja ukazuju da adolescenti i adolescentkinje koji se bave sportom povoljnije procenjuju sebe u većini ispitivanih aspekata self-koncepta u odnosu na vršnjake koji se ne bave organizovano sportom.
Nezavisno od polne pripadnosti, ispitanici koji se bave sportom su značajno povoljnije vrednovali sopstvenu sportsku kompetenciju i socijalnu prihvaćenost. Poduzorak adolescenata sportista se, osim toga, značajno razlikuje od adolescenata nesportista i u samovrednovanju fizičkog izgleda, romantične privlačnosti, bliskog prijateljstva i u opštem samovrednovanju, dosledno u smeru viših vrednosti. Slično je i kod adolescentkinja sportistkinja, koje u odnosu na nesportistkinje u ovom istraživanju, značajno povoljnije vrednuju sebe u svim navedenim domenima, kao i kada je reč o kontroli ponašanja. Nesportistkinje su ostvarile značajno više skorove samo na subskali Poslovna kompetencija. Premda bavljenje sportom može doneti koristi adolescentima oba pola, dobijeni rezultati sugerišu da bavljenje sportom posebno pozitivno utiče na self-koncept pripadnika muškog pola. Ako se posmatra celina, tj. svih osam specifičnih domena samovrednovanja i domen opšteg samovrednovanja, može se konstatovati da najviše skorove u proseku ostvaruju adolescenti sportisti, slede adolescentkinje koje se bave sportom, pa adolescentkinje koje se ne bave sportom, a najniže skorove ostvarili su adolescenti nesportisti. Jedini domen samovrednovanja u kome se nisu ispoljile značajne razlike između ispitanika iz sva četiri poduzorka jeste procena školske kompetentnosti.
Ovde se mora napomenuti da sport i dalje jeste prevashodno „muška teritorija“. Razlike u samovrednovanju sportske kompetencije postoje već u detinjstvu, u korist dečaka, da bi se tokom adolescencije dalje produbljivale (Gentile et al., 2009). Ako self-koncept tumačimo sa aspekta teorija kompetencije, gde se postignuće u određenim oblastima posmatra kao osnova samovrednovanja, onda se dobijene rodne razlike u proceni sportske kompetencije mogu pripisati objektivno boljim postignućima muškaraca u odnosu na žene (brži su, snažniji, izdržljiviji). Istovremeno, socijalni kontekst takođe favorizuje samovrednovanje muškaraca u sportskom domenu, jer se u skladu sa tradicionalnom maskulinom ulogom podržava i posebno vrednuje bavljenje dečaka sportom. Od dečaka se očekuje da budu snažni, muževni, aktivni, pa se usmeravaju ka sportu i razvijanju sportskih kompetencija, nasuprot devojčica (Neisen, Braun, & Shepherd, 2007). Neretko devojke u adolescentskom uzrastu direktno ili indirektno dobijaju poruke da je sport maskulin i da bavljenje sportom dovodi u pitanje njihovu ženstvenost (Thorne, 1993). U uverenju da isticanje neženstvenosti (kroz sport) može narušiti njihovu popularnost, devojke ovog uzrasta su manje prisutne u sportu i češće odustaju od bavljenja sportom, čime uskraćuju sebi mogućnost osnaživanja selfa kroz bavljenje sportom. Prethodna istraživanja potvrđuju da osobe ženskog pola nepovoljnije procenjuju sebe u domenu fizičkog self-koncepta, tj. kad se radi o fizičkom izgledu i sportskoj kompetenciji. U seriji istraživanja, Harter (2001) je konstatovala da se prosečni skorovi na ovim subskalama kod ispitanica kreću od 2.3 do 2.6, dok su kod ispitanika prosečne vrednosti iznosile od 2.8 do 3.4. Janjetović (1996) je na uzorku naših srednjoškolaca utvrdio značajne polne razlike u dve subskale koje pripadaju fizičkom self-konceptu (snaga i spretnost, fizički izgled), u oba slučaja u korist ispitanika muškog pola. Lazarević, Radisavljević i Milanović (2008) su na uzorku nešto mlađih ispitanika konstatovale značajno više skorove dečaka u pojedinim dimenzijama fizičkog self-koncepta, uključujući i sportsku kompetenciju. Naši rezultati ukazuju da adolescenti koji se bave sportom imaju najviše procene sopstvenog fizičkog izgleda, značajno više u odnosu na nesportiste oba pola. S druge strane, kod ispitivanih adolescentkinja, bavljenje sportom nije bilo povezano sa višim samovrednovanjem fizičkog izgleda u odnosu na nesportistkinje, što se može dovesti u vezu sa razlikama u nametnutim idealima muške i ženske lepote. Mišićavo sportsko telo može biti izvor zadovoljstva sopstvenim fizičkim izgledom za adolescente, ali ne i za adolescentkinje koje su pod pritiskom standarda koje nameću mediji, favorizujući manekensku u odnosu na sportsku žensku figuru (Gentile et al., 2009).
timskim sportovima povoljnije opažaju sportsku kompetentnost u odnosu na sportiste rekreativce, a da među njima nema razlika u opažanju fizičkog izgleda (Ference & Muth, 2004).
Povoljna procena socijalne sfere funkcionisanja (subskale socijalne prihvaćenosti i bliskog prijateljstva) izrazito je obeležje sportista u poređenju sa nesportistima u ovom istraživanju, nezavisno od pola. Ovi rezultati su saglasni sa rezultatima prethodnih istraživanja (npr. Chase & Dummer, 1992; Trew, Scully, Kremer, & Ogle, 1999). Posebno je naglašavana spona između sportske umešnosti i socijalnog statusa dečaka, pa Čejs i Damer (Chase & Dummer, 1992) navode da je najvažniji kriterijum socijalnog statusa dečaka da budu ocenjeni „kao dobri sportisti“. U svetlu postojećih istraživanja koja ukazuju na pozitivnu povezanost između kretne kompetencije i socijalne prihvaćenosti, ne čudi da deca koja nisu kompetentna u sportskom domenu često zauzimaju marginalne pozicije u svojoj vršnjačkoj grupi i imaju malo drugova za igru (Causgrove Dunn, Dunn, & Bayduza, 2007). Nespretna deca su često predmet poruge u grupnim aktivnostima i često dobijaju sporedne uloge koje podrazumevaju malo mogućnosti za interakciju sa drugom decom.
Što se tiče našeg subozorka sportista/sportistkinja, radi se isključivo o ispitanicima koji se organizovano bave odbojkom u sportskom klubu. Odbojka spada u timske sportove, za koje je karakteristično da podstiču veću usmerenost ka vršnjacima u prosocijalnom kontekstu (Pedersen & Seidman, 2004). Pojedinci koji su uključeni u timski sport, moraju prihvatiti grupne norme i preuzeti odgovorajuće uloge ili funkcije kako bi doprineli ostvarenju grupnih ciljeva. Grupna dinamika nameće razvijanje socijalnih veština, poput donošenja odluka, preuzimanja liderskih uloga, prevazilaženja smetnji u komunikaciji i sl. (Cashmore, 2002). Sportisti i sportistkinje, osim što pozitivnije vrednuju socijalne kompetencije, pozitivnije vrednuju i sopstvenu romantičnu privlačnost, u odnosu na poduzorke nesportista. Ova dva nalaza se mogu dovesti u vezu: s jedne strane, adolescenti i adolescentkinje koji se bave sportom poseduju socijalne veštine koje im olakšavaju uspostavljanje kontakata sa osobama suprotnog pola, što povratno utiče na njihovu percepciju sopstvene romantične privlačnosti, a sa druge strane, popularnost sporta i sportista sama po sebi doprinosi njihovoj atraktivnosti za suprotni pol.
Najviše skorove kada je reč o proceni kontrole ponašanja imale su adolescentkinje koje se bave sportom, zatim slede adolescentkinje koje se ne bave sportom, pa adolescenti sportisti i nesportisti. Prethodna istraživanja potvrđuju da devojčice generalno gledano opažaju svoje ponašanje kao bolje (socijalno prihvatljivije). Jedna novija meta analiza je pokazala da razlike u opažanju kontrole sopstvenog ponašanja između devojčica i dečaka rastu sa uzrastom (Gentile et al., 2009), što sugeriše da vaspitni uticaji, tradicionalne vrednosti, odnosno, rodna socijalizacija predstavljaju moguće objašnjenje dobijenih rezultata.
u sportu više angažuju u nastavi nego nesportisti (Stephens & Schaben, 2002), kao i da postoje značajne razlike između sportistkinja i nesportistkinja u proceni školske kompetentnosti u korist nesportistkinja (Saint-Phard, Van Dorsten, Marx, & York, 1999), rezultati ispitivanja relacija između bavljenja sportom i samoprocene školske kompetentnosti mogu se smatrati kontradiktornim. Već pominjana meta studija (Gentile et al., 2009) je ispitujući veličinu efekata rodnih razlika u domenu školske kompetencije pokazala da te razlike nisu značajne.
Odgovor na istraživačko pitanje šta najviše doprinosi opštem samo-vrednovanju adolescenata i adolescentkinja koji se bave, odnosno, ne bave sportom, dobijen je primenom multiple regresione analize. Posmatrane samoprocene u osam specifičnih domena pokazale su se kao značajan prediktorski sistem opšteg samovrednovanja kod svih posmatranih poduzoraka. Najviši β koeficijenti dobijeni su za subskalu samovrednovanja fizičkog izgleda, nezavisno od pola i bavljenja sportom.
Fizički izgled najviše doprinosi samopoštovanju tokom adolescencije, u poređenju sa samoopažanjem kompetencije u drugim domenima. Korelacije između opaženog fizičkog izgleda i samovrednovanja u adolescenciji kreću se od .66 do .73 (Harter, 1988). Najveći doprinos fizičkog izgleda opštem samovrednovanju u adolescenciji utvrđen je i u drugim istraživanjima. Tako je, na primer, u ispitivanju samovrednovanja kod adolescenata oba pola, uzrasta 12–18 godina, dokazano da je globalno samovrednovanje zavisno samo od procene fizičkog izgleda i kontrole ponašanja kod mlađih adolescenata, dok je kod starijih opšte samovrednovanje zavisno od autopercepcije školske i socijalne kompetentnosti (Chan, 2001). Rezultati regresione analize primenjene na uzorku dece i adolescenata, takođe, ukazuju da je fizički izgled najbolji prediktor opšteg samovrednovanja kod oba pola i u svim uzrastima (Boivin, Vitaro, & Gagnon, 1992), kao i da sve ostale subskale značajno utiču na samovrednovanje (izuzev sportske kompetentnosti); drugi po redu najbolji prediktor opšteg samovrednovanja je školska kompetentnost za dečake i kontrola ponašanja za devojčice (Van den Bergh & Marcoen, 1999). Interesantno je napomenuti da čak i u istraživanjima samovrednovanja kod talentovanih adolescenata, procena fizičkog izgleda igra značajnu ulogu u opštem samovrednovanju, uz socijalnu prihvaćenost i školsku kompetentnost (Hoge & McSheffrey, 1991; Rudasill & Callahan, 2008).
Zašto je samovrednovanje fizičkog izgleda tako važno za opšte samovrednovanje adolescenta, može se, po Harter, objasniti činjenicom da fizički izgled predstavlja kvalitativno drugačiji domen od drugih domena vrednovanja, npr. školske ili sportske kompetencije, prihvaćenosti od strane vršnjaka itd. Fizički izgled je uvek prisutna odlika selfa, konstantno izložena posmatranju drugih, ali i samoposmatranju. Nad ostalim karakteristikama pojedinac ima više kontrole: da li će ih ispoljiti, kada i kako, navodi Harter (1992, 118).
broju domena. Moguće je da za adolescente nesportiste, uspešnost u sportskom domenu nije toliko važna, pa onda svoje opšte samopoštovanje vezuju za kompetentnost u drugim domenima, npr. poslovnu kompetentnost i kontrolu ponašanja. U isto vreme, fizički izgled ima manji uticaj na samopoštovanje kod sportista i sportistkinja, što se može objasniti samom prirodom sportske aktivnosti, gde je telo sredstvo za ispoljavanje kompetentnosti i, kao takvo, stalno izloženo pogledima. Sportista je usmeren na preispitivanje svojih kretnih performansi, upoznaje i osvešćuje svoju telesnost. Telesno je imanentno bavljenju sportom i, s obzirom da se podrazumeva, ne doprinosi u tolikoj meri opštem samovrednovanju. U subuzorku adolescentkinja koje se ne bave sportom, dobijena je najviša vrednost β koeficijenta za fizički izgled (β = .62), istovremeno, znatno niže, ali značajne vrednosti β koeficijenata utvrđene su za kontrolu ponašanja (β = .16) i sportsku kompetentnost (β = – .12). S obzirom da kod sportistkinja nije utvrđen značajan doprinos sportske kompetentnosti opštem samovrednovanju, rezultati dobijeni na subuzorku nesportistkinja mogu se tumačiti sa aspekta dominantnog modela ženske lepote, koji favorizuje vitku i krhku telesnu građu, a ne snažno, mišićavo, sportski kompetentno telo tipično za sportski milje, o čemu je prethodno bilo reči. S druge strane, socijalna prihvaćenost kao značajan prediktor opšteg samovrednovanja konstatovana je samo u subuzorku sportistkinja, što se može dovesti u vezu sa motivima za uključivanje žena u sport, gde u prvom planu nije takmičenje, već upravo socijalni momenat, tj. druženje, sticanje novih prijatelja i sl. (Kilpatrick, Hebert, & Bartholomew, 2005).
U tumačenju celine dobijenih rezultata, koji se odnose na relacije self-koncepta i bavljenja sportom, najpouzdaniji okvir predstavlja premisa recipročnih uticaja (Weiss & Amorose, 2008). Između self-koncepta i fizičke aktivnosti postoji dvosmerni uticaj: fizička aktivnost može unapređenjem kretnih veština, kroz socijalnu interakciju i na druge načine, podstaći samovrednovanje u različitim domenima, ali i visoko samovrednovanje (posebno u domenu sportske kompetencije) može uticati na ponašanje u vezi sa fizičkom aktivnošću.
Što se tiče mogućih ograničenja ovog istraživanja, ona se odnose na karakteristike samog uzorka, jer se u poduzorku sportista radi isključivo o adolescentima i adolescentkinjama koji se organizovano bave odbojkom u sportskom klubu. Dobijene rezultate trebalo bi proveriti na uzorku ispitanika koji se bave nekim drugim timskim sportom ili individualnim sportovima. Imajući u vidu da se radi o graničnom uzrastu ispitanika (13–14 godina), u istraživanju se mogla primeniti i verzija mernog instrumenta istog autora namenjena deci, što bi, s obzirom da se radi o instrumentu sa ukupno 6 subskala, moglo dati nešto drugačiju sliku.
REFERENCE
Alves-Martins, M., Peixoto, F., Gouveia-Pereira, M., Amaral, V., & Pedro, I. (2002). Self-esteem and academic achievement among adolescents. Educational Psychology, 22(1), 51–62.
Biddle, S. J. H. (2000). Emotion, mood and physical activity. In S. J. H. Biddle, K. R. Fox, & S. H. Boutcher (Ed.), Physical activity and psychological well-being (pp. 63–87). London: Routledge.
Biddle, S. & Armstrong, N. (1992). Children`s physical activity: An exploratory study of psychological correlates. Social Science Medicine, 34, 325–331.
Biddle, S. J. H., Fox, K. R., & Boutcher, S. H. (2000). Physical activity and psychological well-being. London: Routledge.
Bishop, J. A. & Inderbitzen, H. (1995). Peer acceptance and friendship: An investigation of their relation to self-esteem. Journal of Early Adolescence,15, 476–489.
Boivin, M., Vitaro, F., & Gagnon, C. (1992). A reassessment of the Self-Perception Profile for Children: Factor structure, reliability, and convergent validity of a French version among second through sixth grade children. International Journal of Behavioural Development, 15, 275–290.
Brustad, R. J. (1993). Who will go and play? Paternal and psychological influences on children`s attraction to physical activity. Pediatric Exercise Science, 5, 210–223.
Cashmore, E. (2002). Sport Psychology: The Key Concepts. New York: Routledge.
Causgrove Dunn, J., Dunn, J. G. H., & Bayduza, A. (2007). Perceived athletic competence, sociometric status, and loneliness in elementary school children. Journal of Sport Behavior, 30(3), 249–269.
Chan, D. W. (2001). Global and specific self-concept of gifted adolescents in Hong Kong.
Journal for the Education of the Gifted, 24, 34–364.
Chase, M. A., & Dummer, G. M. (1992). The role of sports as a social status determinant for children. Research Quarterly for Exercise and Sport, 63(4), 418–424.
DuBois, D. L., Tevendale, H. D., Burk-Braxton, C., Swenson, L. P., & Hardesty, J. L. (2000). Self-system influences during early adolescence: Investigation of an integrative model.
Journal of Early Adolescence,20, 12–43.
Đorđić, V. i Tubić, T. (2009). Fizičko vaspitanje i fizički self-koncept adolescenata.
Pedagogija, 3, 415–426.
Eccles, J. S., Wigfield, A., Flanagan, C., Miller, C., Reuman, D., & Yee, D. (1989). Self-concept, domain values and self-esteem: Relations and changes in early adolescence.
Journal of Personality, 57, 283–310.
Feltz, D. L., & Petlichkoff, L. M. (1983). Perceived competence among interscholastic sport participants and dropouts. Canadian Journal of Applied Sport Science, 8, 231–235. Ference, R. & Muth, K. D. (2004). Helping middle school females form a sense of self through
team sports and exercise. Women in Sport and Physical Activity Journal, 13(1), 28–35. Fox, K. (1988). The children`s perspective in PE. Part I: The psychological dimensions in PE.
British Journal of Physical Education, 19, 34–38.
Fox, K. R. (2000). The effects of exercise on self-perceptions and self-esteem. In S. J. H., Biddle, K. R. Fox, & S. H. Boutcher (Eds.), Physical activity and psychological well-being (pp. 88–117). London: Routledge.
Gentile, B., Grabe, S., Dolan-Pascoe, B., Twenge, J. M., Wells, B. E., & Maitino, A.. (2009). Gender differences in domain-specific self-esteem: A meta-analysis. Review of General Psychology, 13(1), 34–45.
Granleese, J. & Joseph, S. (1994). Reliability of the Harter Self-Perception Profile for Children and predictors of global self-worth. The Journal of Genetic Psychology, 155(4), 487–492. Granleese, J., Trew, K., & Turner, I. F. (1988). Sex differences i perceived competence. British
Harter, S. (1985). Manual for the self-perception profile for children. Denver, CO: University of Denver.
Harter, S. (1988). Manual for the self-perception profile for adolescents. Denver, CO: University of Denver.
Harter, S. (1990). Causes, correlates and the functional role of global self-worth: A life-span perspective. In J. Kolligan and R. Sternberg (Eds.), Perceptions of competence and incompetence across the life-span (pp. 43–70). New York, NY: Springer-Verlag.
Harter, S. (1992). Visions of self: Beyond me in the mirror. In J. E. Jacobs (Ed.), Developmental perspectives on motivation (pp. 99–144). Lincoln, NE: University of Nebrasca Press. Harter, S. (1993). Causes and consequences of low self-esteem in children and adolescents. In
R. F. Baumeister (Ed.), Self-esteem-The puzzle of low self-regard (pp. 87–116). New York, NY: Plenum Press.
Harter, S. (2001). The construction of the self: A developmental perspective. New York: Guilford Publications.
Hoge, R. & McSheffrey, R. (1991). An investigation of self-concept in gifted children.
Exceptional Children, 57, 238–245.
Janjetović, D. (1996). Polne razlike u osloncima generalnog koncepta o sebi adolescenata.
Psihologija, 4, 487–498.
Kilpatrick, M., Hebert, E., & Bartholomew, J. (2005). College students’ motivation for physical activity: Differentiating men’s and women’s motives for sport participation and exercise. Journal of American College Health, 54(2), 87–94.
Kimm, S., Glynn, N., Kriska, A., Barton, B., Kronsberg, S., Daniels, S. et al. (2001). Decline in physical activity in black girls and white girls during adolescence. New England Journal of Medicine, 34(10), 709–715.
Kling, K. C., Hyde, J. S., Showers, C. J. & Buswell, B. N. (1999). Gender differences in self-esteem: A meta-analyses. Psychological Bulletin, 125, 470–500.
Lazarević, D., Radisavljević, S. i Milanović, S. (2008). Relacije fizičkog self-koncepta i fizičkog vežbanja učenika osnovne škole. Zbornik Instituta za pedagoška istraživanja, 40(2), 306–326.
Lintunen, T., Liskinen, E., Oinonen, M., & Salinto, M. (1995). Change, reliability, and stability in self-perceptions in early adolescence: A four-year follow-up study. International Journal of Behavioural Development, 18, 351–364.
Marsh, H. W. (1986). Global self-esteem: It`s relation to specific facets of self-concept and their importance. Journal of Personality and Social Psychology, 51, 1224–1236.
Marsh, H. W. (1989). Age and sex effects in multiple dimensions of self-concept: Preadolescence to early adulthood. Journal of Educational Psychology, 81, 35–42. Marsh, H. & Hattie, J. (1996). Theoretical perspectives on the structures of self-concept. In
B. A. Brachen (Ed.), Handbook of self-concept (pp. 38–90). New York, NY: John Wiley & Sons, Inc.
McClenahan, C., Irwing, P., Stringer, M., Giles, M., & Wilson, R. (2001). Educational differences in self-perceptions of adolescents in Northern Ireland. International Journal of Behavioral Development, 27, 513–518.
Nader, P. R., Bradley, R. H., Houts, R. M., McRitchie, S. L., & O`Brien, M. (2008): Moderate-to-vigorous physical activity from ages 9 to 15. Journal of American Medical Association, 30(3), 295–395.
Neisen, M., Braun, C. A., & Shepherd, L. (2007). A school-based physical activity program tailored to adolescent girls. Journal of Education and Human Development, 1(1). Oosterwegel, A. & Oppenheimer, L. (1993). Developmental changes between and within
self-concepts. Hilldale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
Pedersen, S., & Seidman, E. (2004). Team sports achievement and self-esteem development among urban adolescent girls. Psychology of Women Quarterly, 28, 412–422.
President`s Council on Physical Fitness and Sports (1997). Physical activity and sport in the lives of girls. University of Minnesota: The Center of Research on Girls and Women in Sport. Proctor, T. B. & Choi, H. S. (1994). Effects of transition from elementary school to junior
high school on early adolescents` self-esteem and perceived competence. Psychology in the Schools, 31, 319–327.
Rudasill, K. M., & Callahan, C. M. (2008). Psychometric characteristics of the Harter Self-Perception Profiles for adolescents and children for use with gifted populations. Gifted Child Quarterly, 52(1), 70–86.
Ryan, R. M., Stiller, J. D., & Lynch, J. H. (1994). Representations of relationships to teachers, parents, and friends as predictors of academic motivation and self-esteem. Journal of Early Adolescence,14, 226–249.
Saint-Phard, D., Van Dorsten, B., Marx, R. G., & York, K. A. (1999). Self-perception in elite collegiate female gymnasts, cross-country runners, and track-and-field athletes, Mayo Clinic Proceedings, 74, 770–774.
Scandan, T. K., & Lewthwaite, R. (1986). Social psychological aspects of competition for male youth sport participants: IV. Predictors of enjoyment. Journal of Sport Psychology, 8, 25–35. Stephens, L., & Schaben, L. (2002). The effect of interscholastic sports participation on
academic achievement of middle level school students. NASSP Bulletin, 86(630), 34–41. Thorne, B. (1993). Gender play: Girls and boys in school. New Brunswick, NJ: Rutgers
University Press.
Thøgersen-Ntoumani C. & Ntoumanis, N. (2007). A self-determination theory approach to the study of body image concerns, self-presentation and self-perceptions in a sample of aerobic instructors. Journal of Health Psychology, 12, 307–315.
Trew, K., Scully, D., Kremer, J., & Ogle, S. (1999). Sport, leisure and perceived self-competence among male and female adolescents. European Physical Education Review, 5(1), 53–73. Tubić, T. (2010). Psihologija i sport. Novi Sad: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja.
Van Wersch, A., Trew, K., & Turner, I. (1990). Young people`s perceived competence and its implications for the new PE curriculum. British Journal of Physical Education,7, 1–5. Van den Bergh, B. R. H. & Marcoen, A. (1999). Harter` s Self-Perception Profile for Children:
Factor structure, reliability, and convergent validity in a Dutch-speaking Belgian sample of fourth, fifth and sixth graders. Psychologica Belgica, 39(1), 29–47.
Weiss, M. R. (1993). Psychological effects of intensive sport participation on children and youth: Self-esteem and motivation. In B. R. Cahill and A. J. Pearl (Eds.), Intensive Sport Participation in Children`s Sport (pp. 39–69). Champaign, IL: Human Kinetics.
Weiss, M. R., & Amorose, A. J. (2008). Motivational orientations and sport behavior. In T. Horn (Ed.), Advances in sport psychology (pp. 115–156). Champaign, IL: Human Kinetics. Weiss, M. R. & Chaumeton, N. (1992). Motivational orientations in sport. In T. S. Horn (Ed.),
Advances in Sport Psychology (pp. 61–99). Champaign, IL: Human Kinetics.
Wigfield, A. & Eccles, J. (1994). Children`s competence beliefs, achievement values, and general self-esteem: Change across elementary and middle school. Journal of Early Adolescence, 14(2), 107–138.
Dimensions of Self-Concept and Sports
Engagement in Early Adolescence
Tatjana Tubić, Višnja Đorđić, and Sunčica Poček Faculty of Sport and Physical Education, University of Novi Sad, Serbia
The aim of this paper is to examine the differences in particular dimensions of self-concept in female and male adolescents depending on sports engagement, as well as to determine which domain-specific self-perceptions provide the highest contributions to global self-worth in female and male adolescents engaged in sport and those not engaged in it. This research included 400 subjects at early adolescent age, of both genders (235 females and 164 males) further divided to sub-samples of athletes and non-athletes. An adapted version of a scale Self-Perception Profile for Adolescents (Harter, 1988) was applied, which consists of nine subscales. The obtained results indicate that sport-engaged adolescents of both genders provide more favourable perception of themselves in most tested aspects of self-concept than those not engaged in an organized sports activity. Engagement in sport has special effect on self-concept of male adolescents. Results of multiple regression analysis point out unambiguously the significance of self-perception of physical appearance in global self-worth of adolescents of both genders, irrespective of whether they are involved in sports activity or not.
