Bitka na Sutjesci

Bitka na Sutjesci

Poslije neuspjeha u bici na Neretvi, Nijemci su privremeno obustavili dejstva svojih trupa protiv Operativne grupe divizija, ali su i dalje sistematski pratili njeno prodiranje na istok i vršili pripreme za novu napadnu operaciju.

Osnovna ideja njemačkog plana bila je da se pomoćnim snagama sa sjevera i zapada izbije na

kanjone Tare i Pive i posjednu prelazi na tim rijekama, a glavnim snagama da nastupaju iz rejona Kolašina i Nikšića širokim frontom na zapad i sjever u pravcu planine Durmitor, sabiju Operativnu grupu divizija sa Vrhovnim štabom na planinsku visoravan između donjih tokova Tare i Pive i masiva Durmitora i tu je unište.

Nijemci su pripreme vršili u najvećoj tajnosti radi postizanja iznenađenja i o tome nisu obavijestili italijansku komandu sve do početka napada.

Bitka na Sutjesci čini odbrambenu operaciju Operativne grupe divizija Vrhovnog štaba NOV i POJ jačine oko 19.700 boraca, pod neposrednim rukovodstvom vrhovnog komandanta Josipa Broja Tita, za vrijeme njemačke napadne operacije ,,Švarc" u kojoj je angažovano 127.000 njemačkih, italijanskih, bugarskih i ustaško-domobranskih vojnika, a vođena je na teritorije Crni Gore, Sandžaka i jugoistočne Bosne, od 15. maja do 15. juna 1943.

Nakon što se nekoliko dana malo odmorila na nevesinjsko-kalinovičkoj visoravni, Operativna grupa divizija Vrhovnog štaba forsirala je Drinu i izvršila prodor u Sandžak i Crnu Goru, oslobodivši u toku aprila i u prvoj polovini maja 1943. nova područja.

Namjera je bila da se jedinice odmore, popune novim-borcima i pripreme za dalja ofanzivna dejstva prema Kosovu i Metohiji i južnoj Srbiji. Njen raspored sredinom maja bio je podešen zamisli vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita za dalji prodor na istok preko Lima. Prvo je trebalo likvidirati italijanske garnizone u Bijelom Polju, Mojkovcu i Kolašinu, da bi se oslobodio pravac daljeg nastupanja. Taj zadatak primile su 1. proleterska divizija, koja je grupisana sjeverozapadno od Bijelog Polja i Mojkovca, i 2. proleterska divizija, grupisana zapadno od Kolašina. Ostale snage bile su raspoređene za odbranu slobodne teritorije i zaštitu Centralne bolnice, i to: 3. udarna divizija štitila je od Nikšića, Bileća i Hrtkovca, Drinska operativna grupa (sastava 2. proleterska, 6. istočnobosanska i Majevička brigada) sa pravca Foče i Goražda, 7. banijska divizija (još u pokretu) sa pravca Plevalja, a 3. dalmatinska brigada jugozapadno od Pljevalja.

Bitka na Sutjesci, (pripremana i provođena u nekoliko faza od 15. januara do 16. juna 1943. godine), bio je udruženi napad Sila osovine koje su Operacijom Schwarz imali cilj uništenje partizanskih jedinica u blizini rijeke Sutjeske u jugoistočnoj Bosni.

"U planovima Sila osovine za 1943 zamišljeno je da se u operaciji WEISS I-III (Četvrta neprijateljska ofenziva - Bitka na Neretvi) eliminira NOVJ nakon čega bi slijedila operacija SCHWARZ čiji je prvobitni cilj bio razoružavanje četnika u italijanskoj okupacijskoj zoni koje su ovi bili legalizirani u Dobrovoljačku anti-komunističku miliciju (Milizia Volontaria Anti-Comunista - MVAC)."

Partizanska kolona tokom Bitke na Sutjesci

Odbijanje Pete neprijateljske ofanzive je napravilo prekretnicu u Drugom svjetskom ratu.

Operacija Schwarz je uslijedila nakon Operacije "Weiss", poznatije kao 'Bitka na Neretvi' koja

nije uspjela ostvariti cilj: slamanje partizanskih jedinica i zarobljavanje Josipa Broza Tita ili kako su ga Nijemci zvali Walter, što mu je prije rata bilo kodno ime u komunikaciji sa SSSR-om.

Peta neprijateljska ofanziva

U borbi su angažovali i 1. brdsku diviziju (jačine preko 20.000 vojske), koja je dovedena sa Kavkaza. Za izvođenje operacije upotrijebljeno je sedam ojačanih divizija, i to njemačke: SS divizija „Princ Eugen", 118. lovačka, 1. brdska divizija, glavnina 369. legionarske divizije, ojačani 724. puk 104. lovačke divizije i ojačani puk „Brandenburg", ukupno oko 67.000 vojnika; italijanske: divizije „Taurinense", „Venecija", „Ferara" i dijelovi drugih jedinica, 43.000 vojnika; bugarski 61. puk, oko 2.000 vojnika; 4. domobranski lovački zdrug. A neposredno poslije izlaska iz obruča protiv jedinica NOVJ borili su se još 9, 14. i 15. domobranska pukovnija, 1. ustaški zdrug i dijelovi nekih manjih jedinica, ukupno oko 11.000 vojnika; „nacionalne" crnogorske formacije i četnici pod komandom italijanskih jedinica, oko 4.000. Ukupno je angažovano 127.000 vojnika, osam artiljerijskih pukova, bataljon tenkova i u početnoj fazi oko 160 aviona,

sve pod komandom general-majora Rudolfa Litersa.

Operacija „Švarc" počela je 15. maja 1943. sa kružne operacijske osnovice dužine oko 500 km koncentričnim dejstvima neprijateljskih snaga prema zaprečnoj liniji koja je postavljena u kanjonima donjih tokova Tare i Pive. Prema razvoju operativne situacije u toku bitke, uočavaju se tri etape.

Prva etapa (15—27. maja) obuhvata dejstva Operativne grupe divizija za prodor prema istoku,

odustajanje od toga i pokušaj da se izvrši proboj prema Foči za koje je vrijeme neprijatelj, izvodeći napad, radio na operativnom okruženju.

Nijemci su od 15. do 20. maja koncentričnim nastupanjem uspjeli da povežu napadne kolone i, uglavnom, ostvare operativni obruč oko jedinica NOVJ u Sandžaku i Crnoj Gori. Sudar 1. i 2. proleterske divizije u Limskoj dolini sa njemačkom 1. brdskom divizijom bio je najbolji operativni

dokaz da se neće moći prodrijeti dalje i da se mora tražiti drugo rješenje. Za to vrijeme grupa bataljona je kod Bioča nanijela težak udarac italijanskoj diviziji „Venecija", što je ubrzalo njeno angažovanje u operaciji „Švarc" i grupisanje oko pet pukova na sektoru Maleševo - Bioče - Podgorica - Danilovgrad.

Druga etapa (28. maja — 9. juna) obuhvata prenošenje težišta preko Pive na Vučevo, izbijanje u dolinu Sutjeske, podjelu Operativne grupe Vrhovnog štaba i pokušaj da se preko Zelengore probije u istočnu Bosnu, odnosno preko Tare u Sandžak. Sada su neprijateljske snage operativno okruženje pretvorile u taktičko stezanje obruča.

Treća etapa (10—15. juna) obuhvata proboj glavnine Operativne grupe Vrhovnog štaba na

Jahorinu, okruženje i stradanje 3. divizije i Centralne bolnice u dolini Sutjeske. Sile Osovine su, pod Njemačkim zapovjedništvom, okupile preko 127.000 vojnika pješadije i oklopnih vozila, uključujući Njemačke, Italijanske, Ustaške, i Bugarske jedinice sa više od 300 aviona.

Operativnu grupu NOV sačinjavale su operacione grupe od 16 brigada Narodno-oslobodilačke vojske: 1. proleterska divizija (1. prbr, 3. lcrbr i 3. sanbr) pod komandom* Koče Popovića i Filipa Kljajića; 2. proleterska divizija (2. dalbr, 4. crbr i 7. krbr), pod komandom Peka Dapčevića i Mitra Bakića; 3. udarna divizija (1. dalbr, 5. crbr i 10. herbr) pod komandom Radovana Vukanovića i Radomira Babića; 7. banijska udarna divizija (7, 8. i 16. banbr, a kasnije i 3. dalbr), pod komandom Pavla Jakšića i Đure Kladarina; 6. istočnobosanska i Majevička brigada, koje su zajedno sa 2. prbr sačinjavale Drinsku operativnu grupu; Vrhovni štab, Prateći Bataljon, Haubički divizion i Centralna bolnica - ukupno oko 19.700 boraca, od kojih oko 3.700 ranjenika i bolesnika. Sutjeska (Zbornik radova) knj. I, VIZ, Beograd, 1960, str." 687—696 i 706.

Sile Osovine su iskoristile svoju nadmoć kako bi okružile i izolirale partizane na području Durmitora, koji se nalazi izmađu rijeka Tare i Pive u planinskom dijelu sjeverne Crne Gore, i natjerale ih u žestoke borbe tokom mjesec dana na kršovitom terenu.

Pobunjenici sa nevjerovatnim moralom

"Nijemcima, 9. juna 1943. godine zamalo uspijeva da likvidiraju Tita, kada bomba pada pored

čelne grupe i ranjava ga u ruku. Titov pas njemački ovčar Luks se po opisima događaja žrtvovao da spasi Titov život."

Suočena sa isključivo njemačkim trupama u završnom okruženju Narodno-oslobodilačka vojska se preko Sutjeske uspijeva probiti kroz linije 118. Njemačke, 104. Jägerske i 369. Hrvatske Pješačke Divizije na pravcu prema istočnoj Bosni. Tri brigade i centralna bolnica sa preko 2.000 ranjenika ostale su okružene. General Alexander Löhr je, po direktnoj Hitlerovoj naredbi, krenuo da ih uništi. Nijemci ubijaju i ranjenike i nenaoružano medicinsko osoblje. Partizani trpe i nedostatak hrane i lijekova, a mnoge je pokosio tifus.

Najteže borbe vodile su 4. proleterska brigada u rejonu. Ljubinog groba i 2. proleterska brigada u rejonu Velike i Male Košute, štiteći bokove uzanog koridora na Zelengori. Probijajući se preko Sutjeske i Zelengore, na Lučke kolibe je pristigla i 7. divizija, koja se noću 9/10. juna prebacila preko Sutjeske, što je povećalo nade u mogućnost probijanja i 3. divizije.

Međutim, poslije proboja obruča kod Balinovca trebalo je očekivati da će Nijemci nastojati da ga ponovo zatvore, pa se više nije moglo odlagati prodor na sjever. Zato je vrhovni komandant Tito 10. juna, kada je ocijenio da više nema nikakve mogućnosti da se pomogne 3. diviziji, naredio da „obzirom na razvoj situacije na našim sektorima, a u vezi naših daljih operativnih namjera", sve jedinice 2. i 7. divizije krenu na sjever, prema Rataju i Miljevini, zatim dalje ka Jahorini.

Poraženi i na Zelengori, Nijemci su pokušali da stvore novi obruč na cesti Foča — Kalinovik, angažujući i tenkove i avijaciju. Ujutru 12. juna 1. proleterska brigada probila je na juriš i taj njemački obruč na pravcu Rataj - Miljevina. Kroz stvoreni otvor krenule su preko ceste ka Miljevini 1. i 2. proleterska i 7. banijska divizija sa Vrhovnim štabom i u toku 15. juna dohvatile

se južnih padina Jahorine.

Ukupno je stradalo 6.391 partizana, ili više od trećine vojnika koji su ušli u borbe. General Rudolf Lüters je u svom završnom izvještaju protivnika opisao kao ‘dobro organizovane i vješto

vođene komunističke pobunjenike sa nevjerovatno visokim borbenim moralom’.

Odlučnost naroda koji želi slobodu

"Partizani odmah nakon proboja započinju kontraofanzivu u istočnoj Bosni, čisteći utvrđenja Sila Osovine u Vlasenici, Srebrenici, Olovu, Kladnju i Zvorniku."

Bitka na Sutjesci je bila prekretnica rata u Jugoslaviji jer nakon nje partizanski pokret sve više jača i kreće ka potpunom oslobođenju Jugoslavije od fašista i domaćih izdajnika. Bitka na Sutjesci je bitka naroda koji želi slobodu.

Nijemci su 15. juna prekinuli operaciju „Švarc" i počeli povlačenje sa Sutjeske, čime je, poslije mjesec dana borbi u okruženju, završena bitka na Sutjesci i planirana operacija.

U bici na Sutjesci Operativna grupa divizija Vrhovnog štaba izdržala je vrhunac ljudskih napora. Vješto i smjelo vođena, ona je pokazala veliku moralnu i udarnu snagu - ono što neprijatelj nije mogao ni da shvati ni da nadvlada. I pored velikih gubitaka na Sutjesci, Operativna grupa divizija je ubrzo po proboju posljednjeg obruča razvila široka ofanzivna dejstva u istočnoj Bosni. "Odmah po proboju NOA se regrupirala i započela protivofanzivu u istočnoj Bosni, čisteći utvrde Sila osovine u Vlasenici, Srebrenici, Olovu, Kladanju i Zvorniku tokom slijedećih 20 dana." Bitka na Sutjesci predstavlja za jedinice NOVJ odbrambenu operaciju u okruženju, sa gotovo klasičnim oblikom proboja okružene grupacije i to izvedeno sopstvenim snagama, bez neposrednog sadejstva i pomoći jedinica spolja.

Sutjeska, Tjentište

Na Sutjesci je poginuo i Savo Kovačević (1905—1943), radnik i seljak, član KPJ od 1925; u NOR-u: organizator ustanka u nikšićkom okrugu, komandant Nikšićkog NOP odreda, komandant Privremenog operativnog štaba za Hercegovinu, zamjenik komandanta Glavnog štaba za Crnu Goru i Boku, komandant 5. crnogorske brigade i 3. divizije od 3. do 13. juna. Od maja 1942. godine član Vrhovnog štaba.

Boreći se do kraja za spas Centralne bolnice, 3. divizija je 13. juna na Sutjesci razbijena, pobijeno je preko 1.000 ranjenika i oko 100 dece. Oko polovine njenog sastava je izginulo, dok se oko hiljadu boraca i starješina u manjim ili većim grupama probilo na Zelengoru ili natrag preko Sutjeske za Crnu Goru i Sandžak. Poslije razbijanja divizije Centralna bolnica je ostala nezaštićena i najvećim dijelom je stradala, jer su njemački vojnici u dolini Sutjeske pobili blizu

hiljadu ranjenika i bolesnika.

U ovoj operaciji Operativna grupa divizija imala je 7.356 poginulih (među kojima 603 žene) boraca i starješina. Ranjen je i vrhovni komandant Josip Broz Tito, razbijena 3. divizija, pobijeno preko 1.000 ranjenika i oko 100 dece iz Dječijeg doma. Viktor Kupar, Sutjeska dolina heroja, Beograd — Tjentište, 1978, 1—269, Moni Finci, Gubici NOVJ u bici na Sutjesci, Neretva-Sutjeska 1943 (Zbornik radova), Beograd 1969, str. 294—313. Neretva-Sutjeska (Zbornik radova), knj. I, str. 3—55.

Ocjenjujući bitku na Sutjesci, Tito je rekao: „Peta neprijateljska ofanziva u proljeće i ljeto 1943.

godine protiv naše oslobođene teritorije u Crnoj Gori i Sandžaku ući će u historiju kao najslavnija epopeja naše narodnooslobodilaćke borbe". Bitka na Sutjesci je imala velik vojni, moralni i politički značaj. Ona je bila značajna i za međunarodnu afirmaciju NOP-a.