“CONVERSATION WITH READERS”: AN ESSAY ON AHMET MİTHAT IN THE LIGHT OF HIS PREFACES<br> “KARİÎN İLE HASBİHÂL”: MUKADDİMELERİNİN IŞIĞINDA AHMET MİTHAT ÜZERİNE BİR DENEME

(1)

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/2 Spring 2010 “KARİÎN İLE HASBİHÂL”: MUKADDİMELERİNİN IŞIĞINDA AHMET MİTHAT ÜZERİNE BİR DENEME

Deniz AKTAN KÜÇÜK

ÖZET

1839 Tanzimat Fermanı sonrası daha somut bir hal alan modernleşme çabaları kendi entelektüel neslini de yetiştirir. Bu neslin bir üyesi olan Ahmet Mithat (1844-1912) hem kendi zamanını edebi boyuta taşımada hem de batı kaynaklı yeni edebi tür ve düşünceleri tanıtmada önemli başarılar kaydetmiştir. Bu yazı, Ahmet Mithat’ın eserlerinin mukaddimelerini kaynak alarak, yazarın edebiyatı kavramsallaştırma biçimine odaklanmayı amaçlamaktadır. Bu nedenle, öncelikle mukaddime bölümlerine yüklenen işlev tartışılmış, ardından da mukaddimeler içerik bağlamında düzenlenerek, yazarın genel olarak roman türü karşısındaki tutumu incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Ahmet Mithat, mukaddime, roman.

“CONVERSATION WITH READERS”:

AN ESSAY ON AHMET MİTHAT IN THE LIGHT OF HIS PREFACES

ABSTRACT

The modernization efforts which became more concrete after the Tanzimat Edict (1839) grew up its own generation of intellectuals. Ahmet Mithat (1844-1912) as a member of this generation achieved much in carrying his time to the world of literature as well as introducing new western literary forms and thoughts to the Turkish

 _5ğr

(2)

604 Deniz AKTAN KÜÇÜK

Turkish Studies

Volume 5/2 Spring 2010

Literature. In this study, it is aimed to focus on the way Ahmet Mithat conceptualizes literature, with reference to the prefaces of his works. To do so, the function attached to these prefaces will be discussed first, and then Ahmet Mithat's attitude towards the genre of novel will be analyzed by classifying these prefaces with respect to their contexts.

Key Words: Ahmet Mithat, preface, novel.

Giriş1

‚na metinlerde olay örg(s(nden ayıklanarak (zerinde d(<(n(lmesi gereken noktaların bir arada ve yoğun bir <ekilde

verildiği mukaddimeler, ana metinlerin çıkı< noktalarının, bu

metinlere y(klenen i<levlerin, okurun bu metinler kar<ısında alması gerektiği d(<(n(len tavrın genel özeti niteliğindedir. ‛ununla birlikte, ana metinler, yazarın teorik olarak amaçladıkladıklarının pratik olarak gerçekle<tirilmeye çalı<ıldığı alanlar olarak değerlendirildiğinde, bir ba<arı ya da muvaffakiyet sorunu ile kar<ıla<ılabilir. Mukaddimeler, teorik amaçların böyle bir sorunla kar<ı kar<ıya kalınmadan, doğrudan

açıklandığı metinler olarak önem kazanırlar.

‛u yazı, ‚hmet Mithat ın yirmi iki eserinin2

mukaddimelerini/giri< böl(mlerini dikkate alarak, yazarın

edebiyata bakı<ını tartı<mayı amaçlamaktadır. Yazarın kaygı ve gör(<leri, tasarladığı okur ile ili<kisi, roman ve terakki kavramlarını nasıl değerlendirdiği ve bu iki kavram arasında

1‛oğaziçi Üniversitesi T(rk Dili ve Edebiyatı böl(m(nde ‚hmet Mithat (zerine açtığı dersler ve ‚hmet Mithat (zerine yazılarıyla bu çalı<madaki fikirlerin geli<mesine rehberlik eden ve bu yazının ortaya çıkmasını m(mk(n kılan sevgili hocam Prof. Dr. N(ket Esen e te<ekk(r ederim.

(3)

“Kariîn İle Hasbihâl”: Mukaddimelerinin... 605

Turkish Studies

kurduğu paralellik, diğer anlatı t(rleri ile roman arasında görd(ğ( farklılıklar yazarın ana metinleri dı<arıda bırakılarak, yalnız

mukaddimeleri (zerinden çıkarsanmaya çalı<ılacaktır.

Mukaddimelerin kurmaca olarak nitelenen ana metinlerle ili<kisi

ise, mukaddimelerde açıklandığı kadarıyla, ana metinlerin kurmacalığının ne anlama geldiği (zerinden tartı<ılacaktır. Mukaddimeler dı<ında bu yazının göndermede bulunacağı tek ana

metin, yazarın romanın ‛atı daki geli<imini anlattığı, tarihli

Ahbar-ı Asara Tamim-i Enzar adlı eseridir.

Kurmacanın Sınırları: Güvenli Bölge Mukaddimeler

‚hmet Mithat ın mukaddimelere ayırdığı geni< yer anla

-<ılma kaygısının bir g(vence ile hafifletilmeye çalı-<ılması olarak

gör(lebilir. Mukaddimelerde, muhatabla kurulan yakın ve doğru

-dan ili<ki, kurmaca alanın anlatıcısının gerçek yazarla ili<kisinin yinelendiği ‚hmet Mithat anlatıları göz ön(ne alındığında, bu tip bir yinelemeye gerek duyulmadan, ‚hmet Mithat a okurunun

kar<ısında gerçek kimliği ile durduğunu en g(venilir <ekilde gös

-terebildiğini d(<(nd(ğ( bir alan yaratır. Kurgu daha ba<lamamı<

-tır kurgunun gerçekten olmu< ya da gerçekten olabilir bir olay

-dan alındığını söylemek okurun dikkatini metne çekmek, önem

-seme derecesini belirlemek, okuru ikna etmek için gereklidir ancak

bu gerçeklik iddiası, bu ikna çabası mukaddimeler için gerekli değildir. Kariin ile hasbihal eden ‚hmet Mithat ın kendisidir ve söylediklerinin g(venilirliği anlattıklarının ilginçliği, doğruluğu ya da tutarlılığından çok onun gerçek, saygıdeğer yazar kimliği ile

bağıntılıdır. ‚hmet Mithat ın mukaddimelerde gerçek yazar ola

-rak kendini ortaya koyması mukaddimeleri ana metinden ayır

-manın, mukaddimeler ile ana metinler arasında bir ton farkı ara

-manın m(mk(n olup olmadığı sorusuna da ı<ık tutar. ‛erna

Moran ın ‚hmet Mithat ın ana metinlerindeki varlığına ili<kin söyledikleri bu nokta açısından ilgi çekicidir

(4)

Turkish Studies

(st(ne çekecek kadar gevezele<ebilir de. ‛atı da, . y(zyıl

sonlarına kadar romancı kendini biraz ahlakçı, az buçuk da filozof sayardı. Onun için de hikayesini anlatırken araya girerek karakterler hakkındaki d(<(ncelerini açıklamayı, davranı<ları ahlak açısından değerlendirmeyi, insan tabiatı (zerinde bilgeliğini ortaya koymayı yazarlığın bir görevi bilirdi. ‛öyle bir anlatıcı belli bir ki<ilik kazanma eğilimindedir ve iyice belirginle<irse, okurun göz(nde, roman ki<ilerinin yanı sıra o da bir karaktere dön(<(r....‚ncak anlatıcının ki<ile<tiği romanlarda, sonucun ba<arılı olabilmesi için anlatıcının en azından ilginç, sevimli ya da

saygı ve hayranlık uyandıran bir ki<iliği olması gerekir.3

‚hmet Mithat ın ana metinlerinde belli bir ki<ilik kazanma eğiliminde olduğu ya da bir karakter olarak ortaya çıktığı doğru kabul edilirse ilginç, sevimli ya da saygı ve hayranlık uyandıran bir ki<iliğe sahip olma, ‚hmet Mithat ın gerçek ki<iliğini mukaddimelerde nasıl ortaya koyduğu ile bağlantılı d(<(n(lmelidir. ‛u ki<iliğin gerçek d(nyadan kurmaca

d(nyaya geçilirken - yani mukaddime böl(m(n(n okunmasının

ardından ana metnin okunmasına geçilirken - sabit kalması,

yaratılmak istenen g(venilirliğin devamı için gereklidir. Mukaddimelerde, ‚hmet Mithat ile ili<kiye giren okur,

mukaddime böl(m(n( anlatılacak hikayeye bir giri< olarak

değerlendirir ve her ne kadar mukaddime ve hikayeyi farklı

parçalar olarak değerlendirse de mukaddimede kendisiyle ko

-nu<tuğunu varsaydığı ‚hmet Mithat la metin içinde ‚hmet Mithat olduğunu söyleyen ya da hikayenin içinde kendini ortaya koyan

anlatıcı arasında fark görmez. 5yle ki, N(ket Esen in izinden gi

-dersek, yazarı temsil eden anlatıcı, okuru temsil eden muhata

-bıyla kurmaca sırasında da konu<tuğu için, roman önsözleri

kurmacanın bir parçası olarak değerlendirilebilir. 4

Mukaddime-lerde gerçek ki<iliği ile ortaya çıktığı d(<(n(len ‚hmet Mithat, gerçek ki<iliği ile ne kadar g(venilirse, okunan metnin anlatıcısı da o kadar g(venilirdir. ‛una ek olarak, gerçek kimliği ile okurun

3_{Berna Moran,}Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış _I, İleti<im Yayınları, İstanbul , s. 60.

(5)

Turkish Studies

kar<ısına çıktığını iddia eden ‚hmet Mithat, mukaddimenin ger

-çek d(nyaya aitliğini peki<tirirken kurmacanın da ger-çek d(nyaya paralelliğini, yakınlığını ortaya koyar. ‚hmet Mithat ın kurmaca ile gerçek arasında kurduğu ili<kinin niteliği, mukaddimelerde (zerinde en çok durulan noktalardan biridir.

Kurmaca-Gerçek İlişkisi

Kurmaca ile gerçek arasındaki ili<ki, tarihli Firkat

hikayesinin mukaddimesinde ‚hmet Mithat ın okur olu<turma

çabası içinde <ekillenir. Okura, örneklerini verdiği bu yeni yazı t(r(n(n gerçeklikle nasıl bir ili<kiye girdiğini ve okurun da bu

ili<kiyi anlayarak nasıl tepki vermesi gerektiğini açıklayan bu

mukaddime ‚lemde ne vakalar olur! 5c(mlesiyle ba<lar. ‛u

c(mlenin ardından ‚hmet Mithat, ...Daha tuhafı <urası ki, g(ya o vak anın sahibi kendisi olup da vak anın kendi ba<ından geçmi<

gibi insan adeta m(ftehir olur. 6 diyerek, g(nl(k ya<amlarında

insanların kendi ba<larından geçmeyen olaylar kar<ısında nasıl davrandıklarını açıklayarak, bu belirlemeleri bir yazar olarak

kendini ilgilendiren alana, kurmaca alanına bağlar ...‛u gibi vakayiin yalnız olmu< geçmi< bulunması da farz değildir a.

Olabilmak ihtimali olan haller de vardır. 7_{Olabilmek ihtimali olan}

haller, ‚hmet Mithat ın kurmacanın sınırlarını ve okurun bu sınırlar içinde yazacağını söylediği hikayelere vereceği tepkileri

belirlemesi açısından önemlidir. ...İ<te insan bu gibi vakayi-i

muhtemeliyeyi dahi sahihan vuku bulmu< gibi telakki eder.

Sahihan vuku bulmu< gibi telakki eder de bir aralık o felaket

-zedenin haline acıyarak adeta pek m(teessir olur, teess(f eder,

mustarip olur ağlar. 8 Olmu< olanla, olabilir olan arasında

verilecek tepki açısından bir fark görmeyen ‚hmet Mithat ın bu mukaddimede okuruna öğ(tlediği, gerçek d(nya ile kendi kurgusu arasında bir fark gözetilmemesidir. ‛u tip bir farkın ortadan kalkması, ‚hmet Mithat ın hikayeleri aracılığıyla

5_{Ahmet Mithat Efendi, Letaif-i Rivayat}, Çağrı Yayınları, İstanbul 2001, s. 116.

(6)

Turkish Studies

ula<tıracağı gör(<lerinin ciddiye alınmasına ve daha sonraki mukaddimelerinde sıkça tekrarlayacağı ibret kavramına paralel bir <ekilde bu gör(<lerin gerçek d(nyaya uygulanabilirliğine i<aret

eder. Ez-c(mle Memduh ‛ey gibi bir felek-zede ile Feride gibi bir

biçarenin seg(ze<t-i halleri mahkeme-i vicdanda muhakeme

edildikçe insan m(mk(n değil, m(teessir oluyor. 9 c(mlesi ile

biten mukaddime ba<layacak hikaye kar<ısında bu yeni t(re ve

‚hmet Mithat anlatısına alı<kın olmayan okurun vermesi gereken

tepkiyi doğrudan kesinliğe bağlar. ‛u gerçeklik iddiası ya da olabilir olana yapılan gönderme roman t(r(n(n geleneksel

edebiyattan farklı bir yerde konumlandırılmak istenmesi, kırılma

-nın okura hissettirilmesi açısından da önemlidir. Eski hikaye t(

-r(nden romana geçi<in, hayalcilikten akılcılığa, çocukluktan ol

-gunluğa, kısacası ilkellikten uygarlığa geçi<olarak değerlendiril

-diği kabul edilirse10, bu gerçekçilik akılcılık yazılanın farklı bir

geleneğe, ‛atılı roman geleneğine ait olduğunun peki<tirilmesi amacına yönelik olarak da d(<(n(lebilir.

1873 tarihli Ölüm Allah’ın Emri hikayesinin mukaddimesinde ise Ahmet Mithat, Firkat mukaddimesinde okura

tanıttığı olabilmek ihtimali olan haller (zerinden romanın

tanımını yapar roman, yani imkan dahilinde hikaye tasvir ve

tahriri 11_{. Bu mukaddimenin}_Firkattan farkı, roman kavramının,

yani ile bağlanan açıklaması ile okura tanıtılmasıdır. tarihli

Hasan Mellah romanına yazdığı mukaddimede ‚hmet Mithat,

...‛u hikaye sırf hayal nev inden de değildir. 12diyerek, gerçek ile

hayal arasında kurduğu ili<kiyi yinelemektedir. ‛ir hikayenin sırf hayal nev inden olması hem roman tanımı hem de ‚hmet Mithat ın ibret kavramı açısından doğru bulunmayacağı için, bu

uyarının yapılması gereklidir. 876 tarihli Bir Gerçek Hikayede de

adından anla<ılacağı gibi hikaye ile gerçek arasında doğrudan bir

ili<ki kurulur ve mukaddime Hikayenin birinci meziyeti sahih( l

9_{age, s. 117.}

10_{Berna Moran,}Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış _I, İleti<im Yayınları, İstanbul , s. 11.

(7)

Turkish Studies

vuku bir gerçek hikaye olmasıdır. 13_{ifadesine yer vererek,}

hikayenin gerçekliğini bir (st(nl(k vasfı olarak belirler. ‛u mukaddimede gerçeklik etkisi (ç farklı anlatıcıdan i<itilenler ile verilmeye çalı<ılır ve ‚hmet Mithat ın kendi g(ndelik hayatına yaptığı gönderme, hikayenin g(venilirliği açısından önemlidir.

Ahmet Mithat, yazar olarak kendi konumunu ise anlatılanları,

i<ittiklerini yazıya döken olarak sınırlar. tarihli Süleyman

Musli adlı romanının mukaddimesinde ise roman-historique

tanımı ile roman t(rleri hakkında okurunun bilgisini arttırmayı amaçlar.14

1877 tarihli Kafkasromanının mukaddimesinde Vakıa bir

hikayen(visin eseri için pek bala-ter, pek m(kemmel bir zemin

te<kil etmek (zere yalnız bir memleket ahalisinin bu kadar m(

-kemmeliyeti de kifayet etmez. ‛u m(kemmelliyet maddi bir <ey

-dir. Hususat-ı ma neviyeye de ihtiyaç vardır.... 15 ifadesi, zemin

te<kil etme niteliğinin gerçek hayattan bir örneğe gereksinim

duyması, gerçek hayata bağlanması açısından ilgi çekicidir. Henüz

17 Yaşında romanının mukaddimesi ise ‚hmet Mithat, ye

-niden hikayenin gerçekliğine bir meziyet olarak vurgu yapar;

an-cak bu mukaddimelerde diğerlerinden farklı olarak gerçeklik ile anlatım arasında bir hiyerar<i kurar ...bu yeni hikayede vak aların d(zenlenmesi bakımından bir romancı ustalığı bularak

öv(nmeye hiç de l(zum görm(yorum. ‛u hikayenin en b(y(k

meziyeti her vak asının kat i doğruluğudur. 16_{Bir hikayenin}

ger-çek olmasıdır önemli olan, nasıl anlatıldığı bundan sonra gelir. Yeni anlatım tarzları, yeni teknikler deneyerek anlatıma verdiği

önemi mukaddimelerinde de gösteren okurunilgisini anlatıma da

çekmeye çalı<an ‚hmet Mithat için bu ifade sorunlu göz(kse de, bunu yalnızca bir alçakgön(ll(k göstergesi olarak ele almak da

doğru değildir. ‛urada vurgulanmak istenen hikayenin gerçekli

-ğidir. ‚nlatım tarzı yazarın hikayeyi yaratımı, ele alı<ı, onu kendi

14_{Ahmet Mithat Efendi,}Çengi_-Kafkas-Süleyman Musli, T(rk Dil Kurumu Yayınları, ‚nkara , s. 395-396.

15_{age, s. 159.}

(8)

Turkish Studies

s(zgecinden geçirerek okura ula<tırması yani gerçek olduğu iddia

edilen bir hikayeye m(dahalesi anlamına gelirse, gerçekliği, ger

-çek hayatla birebir çakı<mayı ön plana çıkaran bir yazarın metnini

t(m m(dahalelerden uzak göstermesi, onun saflığını, el değme

-mi<liğini iddia etmesi ya da böyle bir iddiayı g(çlendirmesi için anlatımı nedeniyle iftihar beklemediğini söylemesi yani m(dahale etmediğini ima etmesi doğaldır.

1885 tarihli Cinli Hanın mukaddimesi ise yine bir

gerçeklik iddiası (zerine kuruludur ‛ir Cuma g(n( Köpr( den

‛eykoz a giderken <u hikaye-i garibenin esasını vapur içinde, bir

dostumdan i<ittim ve esas-ı hikayeyi hakikaten, karilerime arza

<ayan olacak derecelerde garip ve latif bulduğumdan, romancılık

sanatı nokta-i nazarınca nevakısını ikmal ederek, ber-vech-i ati

sevgili karilerime arz ve takdime cesaret aldım. 17 ‛u kısa

mukaddime, birçok önemli noktaya gönderme yapar. 5ncelikle, Köpr( den ‛eykoz a giderken ifadesi ‚hmet Mithat ın gerçek

yazar olarak kendi hayatına ve tasarlanan okurun İstanbul da

ya<adığı gözön(ne alınırsa, okurun hayatına yaptığı vurgu açısından önemlidir. ‚hmet Mithat, okurları gibi Köpr( den ‛eykoz a ya da İstanbul da her hangi bir yerden her hangi bir yere

giderken gerçek bir hikaye dinlemi< olabilir. ‚hmet Mithat ın

okurlarıyla kurmaya çalı<tığı bu yakınlık/benzerlik ili<kisine bir çok mukaddimede yer verilir. ‛u ili<ki g(venilirlik taktikliklerinden biri olarak değerlendirilebilir. ‛u mukaddimenin önemli bir ba<ka noktası ise, gerçeğin yazılabilmeye, bir hikaye olarak okura ula<tırılmaya uygun olmasının <artlarıdır. ‛u <artlar, ‚hmet Mithat tarafından gariplik ve latiflik olarak belirlenir. ‛u mukaddimeye göre, gerçek hayat, edebi d(nyada ancak gariplik

ve latiflik niteliklerine sahipse yer alabilir. ‛ir ba<ka nokta da, bu

niteliklere sahip olarak bir hikayeye konu olma, edebi d(nyada yer edinme ba<arısını gösteren gerçeğin, okura ula<tırılmasıdır. ‚hmet Mithat a göre romancılık sanatı, bu noktadan sonra nevakısı ikmal ile devreye girer. ‛urada eksiğin tamamlanması

olarak adlandırılan bir çok mukaddimede de tekrar edilir.

(9)

Turkish Studies

Ahbar-ı Asara Tamim-i EnzarSonrası Muğlaklık

sonrası yazılan hikaye ve roman mukaddimelerinde,

‚hmet Mithat ın hayaliyun-hakikiyun tartı<masının da etkisiyle,

Roman ve romancılığın nasıl ba<layıp bu zamana doğru nasıl

dallanarak budaklanarak, ne <ekilde deği<ikliklere uğrayarak gel

-diğini izah etmek 18 amacıyla yazdığını söylediği _Ahbar-ı Asara

Tamim-i Enzar adlı eserinin doğrudan etkisi gör(l(r.19 Gerçek ve

hayal kavramlarının kesin yanıtları ve bu kavramların anlatı t(r

-leri ile girebileceği tek tip ili<ki-lerin kesin ifade-leri bulunmu<, ya

-zılan eserler bu kesin yanıtların, ifadelerin ı<ığında değerlendiril

-meye ba<lanmı<tır. Hikaye denilen <eyin var olan bir <eyi tarif

etmek veya hayali bir <eyi anlatmak demek olduğundan i<e ba<la

-yarak, var olan <eyi anlatmaya tarih ve hayali olan <eyi anlat

-maya da masal/roman denildiği... 20_,_Ahbar-ı Asara Tamim_-i

Enzarın mukaddimelerde en çok tekrar edilen ve değerl

endirme-lerin temelini olu<turan önermesidir.

1890 tarihli Dolaptan Temaşanın mukaddimesi, tarih

-roman önermesi (zerinden ana metnin hangi hikaye t(r(ne dahil

olduğunu belirlemeye çalı<ır ‛er vech-i ati karilerimize hikaye edeceğimiz <ey bir roman değildir. Zira roman hayali olmak lazım

gelip bu ise bir vak a-yı sahihedir .Sadece bir serg(ze<ttir. 21

‚hmet Mithat ın romantizm-realizm tartı<ması bağlamında

derlediği ve bilimsel bir gerçeklik savıyla ortaya koyduğu roman

-tarih ayrımı, Dolaptan Temaşanın mukaddimesinde kendi

anlatısını sınıflandırmak zorunda kaldığında sorun yaratır. Eğer gerçekse tarihtir, değilse romandır. Hem roman yazmak, yani tarih yazmamak, hem de gerçeklik iddiasında bulunmak ‚hmet

Mithat ı çıkmaza s(r(kler. Gerçeklik iddiasında bulunarak, yani

gerçek, g(ndelik hayatla anlatısının bağını koparmadan, tarih

18_{Ahmet Mithat, Ahbar-}ı Asara Tamim_{-i Enzar}, İleti<im Yayınları, İstanbul 2003, s. 96.

19 _Ahbar-ı Asara Tamim_{-i Enzar}a dair daha kapsamlı bilgi için bkz. N(ket Esen, ‛ir Osmanlının ‛atı Romanına ‛akı<ı ‚hmet Mithat ın

Ahbar-ı Asara Tamim-i Enzarı , Modern Türk Edebiyatı Üzerine

Okumalar, İleti<im Yayınları, İstanbul , s. -54. 20_{Age, s. 101.}

(10)

Turkish Studies

yazmamak için bu hikayesini sadece bir serg(ze<t olarak tanımlar. Serg(ze<tin ise ne anlama geldiği açıklanmaz. ‚ncak

serg(ze<t kavramının, diğer mukaddimeler d(<(n(ld(ğ(nde,

bir ba<kasına ait ki<isel tarih anlatısının bir böl(m(n(n, bu anlatıyı okura ula<tıran yazar tarafından eksikleri tamamlanarak, yani gerçekliği bozulmadan okunmasından lezzet ve ibret alınabilir hale getirilerek, anlatılması anlamına geldiği öne

s(r(lebilir. Mukaddimenin devamında, ‚hmet Mithat, hikayeyi

i<ittiği ki<inin ona verdiği bilgi ve g(venceleri okuruna aktarır ‛u serg(ze<ti bize hikaye eden bir muhip ve mahbup zat olup

mukaddime-i hikayede demi< idi ki...kendisi sikadan bir zat olup bana sahib-i serg(ze<tin ağzından i<itmi< olduğu vechle hikaye

eylemi< bulunduğunu temin eylediği gibi ben dahi size ondan i<itmi< olduğum vechle hikaye eyliyorum. Siz romancısınız. ‛unu

istediğiniz gibi tezyin eyleyebilirsiniz. 22 Tezyin sözc(ğ(n(n

s(slemek anlamına geldiği d(<(n(ld(ğ(nde, ‚hmet Mithat ın sahip olduğunu varsaydığı s(sleme hakkının sınırları ise serg(ze<tin yukarıda yapılan olası tanımı açısından eksiğini

tamamlama, okunur hale getirme tarafından çizilmi<tir. Yazılan bir

roman, yani hayal (r(n( olmadığına göre bundan ba<ka yapılacak bir <ey yoktur. ‛u kavram karma<asında ilgi çekici olan ‚hmet

Mithat ın roman ve tarihi kesin ifadelerle belirledikten, bu

belirlemelerle romantizm-realizm tartı<masına son vermeye yani

realizm taraftarlarının yanıldığını ispatlamaya çalı<tıktan sonra, her <eye rağmen gerçeklik iddiasından vazgeçememesidir ki, bu aynı zamanda, ‚hmet Mithat ın edebi metnin gerçek d(nya kar<ısında durması gereken yerden, diğer bir deyi<le gerçek d(nyaya ait okurun edebi metinle kurduğu ili<kiyi gerçek

d(nyadan soyutlamaması gerekliliğinden vazgeçememesidir.

1891 tarihli Müşahedat romanına yazdığı mukaddimede Ahmet Mithat, Ahbar-ı Asara Tamim-i Enzarın tarih-roman ayrı

-mını yineler ve realizm tartı<masına, hakiki bir roman ya

zabil-diğini Müşahedat ile gösterek de katılır. Mukaddimeye göre,

Müşahedat, te<ekk(l eylediği vekayi m(<ahedat-ı

yevmiyyeden 23olması nedeniyle, tabii romanlardan bir nu

22_{age, s. 663.}

(11)

Turkish Studies

mune olmak (zere takdim 24edilir. e ait Emanetçi Sıtkı_da

mukaddimesinde ...bir roman demekten ziyade bir tarih

denilse beca olur. 25ifadesine yer verir ve Sıtkı serlevhası altında

cemetmekte olduğumuz <u vukuatın ise hayali değil sırf hakiki

olduğunu bize teminen hikaye eylediler. 26diyerek anlatının tarihe

yakınlığını hakikiliği (zerinden tekrar eder. Diğer mukaddimelere paralel bir <ekilde ise, bu tarih anlatısındaki konumunu, bunda

bizim dahlimiz yalnız vukuatı romancılık sanatı nokta-i nazarın

-dan sırasına koyarak m(mk(n mertebe kıraatinden telezz(z dahi

edilebilecek bir hale koymaktan ibarettir. 27<eklinde açıklar.

dan yani Ahbar-ı Asara Tamim-i Enzardan sonraki

mukaddimelerdeki tarih-roman-serg(ze<t karma<ası ve

yinelemeler, ‚hmet Mithat ın tarihli Gönüllü romanına

yazdığı mukaddimede yeni bir biçim alır ‛iraz derince d(<(n(lecek olursa tarih ile menakıp arasında bir b(y(k m(<abehet gör(lemez mi? Tarihin muhteviyatı da sanki bir nev

menakıp değil midir? Şu kadar farkları var ki menakıb-ı adiyenin

vuku uları sahih olmak lazım gelmediği halde tarihin

muhteviyatı, sahih( l-vuku olan menakıptan ibaret olur. 28_Bu

mukaddimenin tarih ve romanı, diğer mukaddimelerde olduğu gibi farklı uçlarda bıraktığı ancak diğerlerinden farklı olarak romana daha geni< bir alanda hareket hakkı tanıdığı fark edilir. Roman yalnız hayali olanı anlatmak zorunda değildir yalnızca anlatılanın gerçek olması gibi bir zorunluluk yoktur. Yani gerçek

olanı anlatma sadece tarihin ta<ıması gereken bir sorumluluktur ve

roman tarihten farklı olarak, böyle bir y(k(ml(l(k ile bağlanmamı<tır. ‚hmet Mithat ın tarih ve roman arasındaki farkı her açıklamaya giri<tiğinde gerçek ve hayal kavramlarının her ikisini de b(y(k bir titizlikle, ait oldukları anlatı t(r(nden ayrıl

-mayacak <ekilde kullandığı d(<(n(ld(ğ(nde, bu

mukaddimedenin bu ifadesinde hayal kavramının kullanılmaması

24_{age, s. 7.}

26_{age, s. 733.} 27_{age, s. 733.}

(12)

Turkish Studies

önemlidir. Hayal dı<arıda bırakılarak, roman, tarihin tanımı (ze

-rinden değerlendirilmi< ve anlatı sınırları gerçeği anlatmak zo

-runda olmaması ile çizilmi<tir. ‛u zo-runda olmamanın istenildiği

takdirde gerçeğin de roman olarak anlatılabileceği anlamına gelip

gelmediği sorulabilir. ‛u muğlaklık, böyle bir durumda tarih

-ro-man ayrımının açıklanacağı noktanın kaybedilmesine neden olur

-ken, bir yandan da romanın gerçeği anlatabilmesine olanak tanır.

Bu açıklamadan sonra, ‚hmet Mithat bu muğlaklığı görmezden

gelerek, gerçekle bağlanmı< tarih kar<ısında, romanın daha ilgi

çekici olduğunu, Hatta tabayi-i be<er, ekseriya sadece doğrudan

tamamıyla ho<lanmayıp kendi me<rebince te<kil eylediği

hayalattan daha ziyade ho<lanır. 29diyerek belki de gerçekliğin

acımasızlığına romanda kar<ı koyulabileceğinin, bir <iirsel haki

-kat in imkanına göndermede bulunur. Ahbar-ı Asara Tamim-i

Enzarın harika hikayeler dinleme isteği olarak adlandırdığı da bu

gör(<le uyum içerisindedir.

Okur-Yazar Anlaşmasının Zemini

Roman-gerçek ili<kisinin ‚hmet Mithat için ta<ıdığı

önem, mukaddimelerde bir romanın ta<ıması gereken niteliklerin

açıklandığı böl(mlerde de etkisini hissettirir. ‚ncak lerdeki

mukaddimelerin bu böl(mlerinde yazarın metin bağlamındaki ko

-numu, gerçeklik iddiasının yinelenmesi ile sağlanmaya çalı<ılan

okur-yazar anla<masından çok okur-yazar anla<masının sağlana

-bileceği bir zeminin hazırlanmasına yöneliktir. tarihli Ölüm

Allah’ın Emri hikayesinin mukaddimesinde, Ahmet Mithat okura

okumaya ba<layacağı metnin hangi noktalarına dikkat etmesi ge

-rektiğini bildirir meselenin suret-i cereyanına dikkat ettiğiniz var

mıdır?...Hikayeye en evvel en sade cihetinden ba<lanır. Gitgide bazı entrikalar filanlar katılır. Daha sonra meseleye bir kat daha ehemmiyetler verilir...Nihayet hikayenin neticesi olmak (zere

bunlara feda-yı can ettirilir. Yahut muharririn m(r(vvet tarafına

rast gelmi< ise nagehani bir (mit kapısı açarak a<ık ile a<ıkayı içe

-riye sokar. 30_Mukaddimeden alınan bu parça, ‚hmet Mithat ın bu

29_{Age, s. 195.}

(13)

Turkish Studies

anlatım zincirini anlatacağı hikayede nasıl kıracağını söylemeden önce genel anlatım d(zenini açıklaması olarak gör(lse de okurun genel anlatım d(zeni ile tanı<tırılması ve yeni bir t(r olarak de

-nenmeye ba<lanan romanın yenilikçi tutumu kar<ısında, denene

-nin ne olduğunun anla<ılması için genel hatların öne çıkarılmasını

amaçlar. Hikaye gerçek hayatta olabilme ihtimali olan haller (ze

-rine kuruludur, ama roman bu halleri olma/gerçekle<me sırasına göre anlatmak zorunda değildir. ‚lıntılanan parçanın bir ba<ka

ilgi çekici yön( de yazara tanıdığı özg(rl(kt(r. Muharririn m(

-r(vvet tarafına rast gelmi< ise ifadesi, aynı mukaddimede yer alan

Hikayeye lezzeti muharrir verecek değil mi? 31ifadesinden farklı

d(<(n(lmelidir. İlk ifade, anlatıyı yazarın yaratımı olarak ortaya

koyarken, ikinci ifade sadece nevakısı ikmal olarak değerlendiri

-lebilir.

1877 tarihli Süleyman Musli romanının mukaddimesinde

ise, ‚hmet Mithat bir romanın ta<ıması gereken niteliklere geni<

yer ayırır. 5ncelikle, Hikayenin suret-i tertib ve tasvirine

bakmak. 32önemlidir. İkinci olarak, Hikaye denilen <ey yalnız bir

zatın serg(ze<t-i ahvalinden ibaret kalırsa, ona hikaye demekten

ziyade bir terc(me-i hal demek yakı<ık alır 33_{ki bu nedenle,}

...ahval-i hususiye l(zumu kadar tafsilat ile <ekillendirmek. 34

gereklidir. Üç(nc( olaraksa, Hikmet-i İslamiye, hikmet-i

medeniye, hissiyat-ı insaniye, nukat-ı i<vebazane. 35_{romanda yer}

almalıdır. T(m bu nitelikleri olması gerektiği <ekilde içeren roman

iyi bir romandır ve hikayenin ustalığı ve letafeti yekdiğeri içine

girmi< ve inde t-tahlil (ç be< hikayeye inkısamı kabil bulunmu< olan mesail-i garibenin esasları tarihe dahi tatbik olunmasıyla

hasıl 36_{olur. Bu nite}likleri metin içinde bir muhatab ile tartı<arak

ortaya koyan ‚hmet Mithat, kendi anlatısının sahip olduğunu d(<(nd(ğ( ya da olmasını istediği özellikleri okuruna da tanıtmaya çalı<ır.

31_{age, s. 195}

32_{Ahmet Mithat Efendi,}Çengi –_Kafkas–Süleyman Musli, T(rk Dil Kurumu Yayınları, ‚nkara , s. .

(14)

Turkish Studies

Edebiyatta Muvaffakiyet veTerakki

‚hmet Mithat ın bir romanın sahip olması gerektiğini d(

-<(nd(ğ( nitelikler, onun ‛atı romanını nasıl değerlendirdiği ve mukaddimelerinde kullandığı terakki kavramının neye i<aret ettiği ile de bağlantılı d(<(n(lmelidir. ‚hmet Mithat ın bu konu

hakkındaki gör(<leri, ‛atılı romanlardan esinlenerek olu<tur

-duğu roman ve hikayelerinin mukaddimelerinden çıkarılabilir.

1874 tarihli Hasan Mellahromanına yazdığı mukaddime Memle

-ketimizde bir iki (ç seneden beri matbuat-ı cedidede gör(lmekte

bulunan terakki 37ifadesi ile ba<lar ve

Vakıa, <imdiye kadar meydana konulan asarın ufak

tefek <eyler oldukları itiraf edilebilir. ‚ncak terakki için en

emniyetli bir yol aranırsa i<i böyle k(ç(kten ba<layıp iktiza-yı hal

ve maslahatın m(saadesi derecesinde b(y(ltmek yolu meydana

çıkmaz mı? 38 diye devam eder. ‛undan sonraki açıklamalar bu

terakkinin/ilerlemenin hedefinin açıklanmasını amaçlar.

Mukaddimenin ana hatlarını ‚lexandre Dumas ın Monte Cristo

adlı eseri ile Hasan Mellah arasındaki ili<kinin açıklanması

olu<tursa da bu mukaddimede asıl ön plana çıkan ‛atı medeniyeti kar<ısında Osmanlı medeniyetinin nasıl konumlandırıldığı, ya da daha özelde bu konumlandırmada edebiyatın nerede durduğu ve i<levidir. ‚ma eserim ‚lexandre Dumas ın eserine nispetle binde bir derecesini de bulamayacakmı<. Varsın bulamasın. Üç y(z

seneden beri edebiyat ve hikemiyatla uğra<an bir milletin (ç bini

tecav(z eden erbab-ı kalemi meyanında teferr(t etmi< olan bir

muharrir ile (ç seneden beri edebiyat ve hikemiyata sarf-ı zihn

etmeye ba<lamı< olan bir milletin hen(z otuza varamayan erbab-ı

kalemi meyanında gayrettenba<ka bir <öhreti olmayan muharririn

arasındaki farkı hesaba katarsak, gönl(m(n bu icbarından dolayı

ma yub olamam itikadındayım. 39 Mukaddimeden alıntılan bu

böl(m, bir çok önemli önermede bulunur. İlk olarak, (ç seneden

beri edebiyat ve hikemiyata sarf-ı zihn etmeye ba<lamı< olan bir

milletin hen(z otuza varamayan erbab-ı kalemi ifadesi ele alınabi

37_{Ahmet Mithat Efendi,}_{Hasan Mellah yahu}t Sır İçinde Esrar_, T(rk Dil Kurumu Yayınları, ‚nkara , s. 5.

(15)

Turkish Studies

lir. ‛u ifade, ‚hmet Mithat ın kendi toplumunun edebiyat ve felse

-fesinde görd(ğ( kırılmaya i<aret eder ve ‛atılı bir edebiyat t(r(

-n(n denenmesini, geleneksel olarak nitelendirilebilecek edebiyat

ve felsefenin <artların dayatması ile deği<mesi, evrilmesi ya da dön(<mesi ile yani bir devam ili<kisi ile değil tamamen yeni bir

ba<langıçla açıklar. İlginç olan batı edebiyat ve felsefesine bir du

-rağanlık atfedilmesi, her hengi bir kırılma yakı<tırılmamasıdır. Üç y(z seneden beri edebiyat ve hikemiyatla uğra<an bir milletin (ç

bini tecav(z eden erbab-ı kalemi ifadesinin hen(z yazılmamı<

Ahbar-ı Asara Tamim-i Enzarın n(vesini ta<ıdığını iddia etmek ve

romanın insanın hayali hikayeler anlatmaya ba<lamasıyla ortaya

çıktığı önermesinin bu mukaddimede de varsayıldığını d(<(n

-mek hem Ahbar-ı Asara Tamim-i Enzarın Doğu anlatılarını da kap

-sayacak <ekilde t(m anlatıları bu önermeye dahil etmesi hem de (ç

sene ifadesine uyumlu olması için kullanılan (ç y(z sene ifadesi

nedeniyle anlamsızdır. ‛u mukaddimede varsayılan, ‛atı uygarlı

-ğının kapalı bir b(t(n olarak kendi içinde ilerlemeye devam eder

-ken, Osmanlı toplumunun batılıla<ma ile eski kabuğunu kırarak

yeni bir ilerleme, ‛atı yı yakalamaya çalı<an bir ilerleme s(reci ile

yeni bir ba<langıç a<amasından yola çıktığıdır. ‛u terakki anlayı<ı önde olanın yakalanmasını amaçlayan bir yarı< niteliğine sahiptir. ‚hmet Mithat ın bir çok mukaddimesinde yer alan bu ilerleme, ‛atılı tarzların denenmesinin, kalem alı<kanlığı kazanılmasının önemine de s(rekli bir gönderme yapar ve yukarıda alıntılanan parçada niceliksel ifadelere verilen yer de bu gönderme ile birlikte

ele alınmalıdır. ‚hmet Mithat ın yolu açma ifadesinin, ele<tiriye

açıklığını tekrar etmesinin ve verilen eserlerin niteliklerinden çok

birer nicelik ya da terakki hanesine yazılacak sayısal bir ifade ola

-rak ele alınmasının altında (ç y(z yıl gibi bir <ansa sahip olun

-masa bile (ç bini bulan yazarın eserine kar<ılık gelecek çoklukta eser (retilmesinin yararına, edebiyatta muvaffakiyete denemeler

yolu ile ula<ılacağına olan inancı yatar. tarihli Gönüllü

roma-nının mukaddimesi, bu inancın dı<a vurulduğu mukaddimelere

örnek olarak verilebilir ‛akalım bu da bir tecr(be-i kalem olsun.

Eğer tecr(bemizde muvafak olamadığımız halde bizden sonra böyle bir tecr(beye te<ebb(s edecek olanlar için <ayan-ı istifade bir

ibret hazırlamı< olmaklığımız dahi az kar mıdır? 40

(16)

Turkish Studies

‚hmet Mithat ın ‛atılı romanlardan esinlenerek olu<tur

-duğu roman ve hikayelerinin mukaddimelerinde kullandığı ben

-zer ifadeler dikkati çeker. ‛u ifadelerin ortak yönlerinin belirlen

-mesi için anahtar sözc(klere ihtiyaç vardır tanzir, <evk-i tanzir ve

m(sabaka ve gayret-i rekabet-i terakki-cuyane, zemin te<kil

ey-leme, gör(len bir fıkra (zerine bina eyey-leme, fikir alma, onda bir istifade edilmeden bu onda biri kendinden be<y(z misli b(y(tme ve tadilat. T(m bu kavramlar yazılan hikaye ya da romanın ‛atı

kaynaklı bir eserden (retildiği ancak bu (retimin kesinlikle bir

birebir çeviri olarak adlandırılmaması isteğidir. ‛u istekte ‚hmet Mithat ın ‛atı medeniyeti ile İslam medeniyeti arasında görd(ğ( farklılıkların ifadesi gizlidir. ‛atı medeniyeti olarak adlandırılan

b(t(n( maddi ve manevi olarak iki parçalı d(<(nen Ahmet

Mit-hat, birebir çevirinin ‛atı tekniğinin okura tanıtılmasına olanak sağladığı halde İslam d(<(nce ve ya<ayı<ına uymayan manevi

yönlerin her hangi bir sans(re tabi tutulmadan göz ön(ne serilme

-sini tehlikeli bulur. Bu nokta İki Hud’akara yazdığı mukaddimede

gayet açık bir dille ortaya koyulmu<tur ‛u eseri beğeni<imin sebebi vapurlar, <imend(ferler, telgraflar, telefonlar, fonograflar gibi bin t(rl( terakkiyat-ı nafia-i maddiyesine hayran kaldığımız

‚vrupa nın terakkiyat-ı maneviyesi, yani ahlak ve adab ve adat-ı

umumiyesi hiç de beğenilmeyecek bir <ey olduğu hakkındaki ef

-karıma mutabık olmasıdır .41 ‛u mukaddimenin yılına ait

olduğu d(<(n(ld(ğ(nde, ‚hmet Mithat ın ‚vrupa seyahatinden

sonra yazıldığı hesaba katılmalıdır. ‛undan önceki mukaddime

-lerde, ‛atı ya<amını, bu ya<amın bir parçası olan roman t(r( ara

-cılığıyla ilgi çekici olan yönleri ile ve dönemin Osmanlı toplu

-munda anlatılamayacak <eylerin ‛atı da ya<anmı< gibi anlatılma

-sına olanak tanıyacak <ekilde kullanan ‚hmet Mithat ın ‛atı ahlakı

kar<ısında okuyucusunu koruyucu ve yönlendirici tavrı İki

Hud’akar mukaddimesinde kesinle<ir. ‛u kesinlik, a<ağıdaki alın

-tılarda da açıktır

‛iz ki hen(z fazilet-i kadime-i medeniyesi emraz-ı

maneviye-i ecnebiyye ile b(sb(t(n tagayy(r etmemi< Osmanlılarız, ‚vrupa romancılarının asıl, ne gibi emraza

Kurumu Yayınları, ‚nkara , s. 197.

(17)

Turkish Studies

hizmetkar olduklarını bilmediğimiz halde de romandan, romancılıktan bahsederiz. ‛unların aynen terc(mesi m(fit

olmadıktan ba<ka, latif dahi olmayıp tab-ı Osmaniye m(layim

gelmeleri için tadilen terc(me usul(n( bile ileriye göt(rememi<izdir. 42

İmdi her milletin romanı, kendi istidad-ı milliyesine

göre yapılmak ve fakat ait olduğu asır tabiat-ı galibesinden

ayrılmamak lazım gelip, bu halde ecanibten alınacak romanları da

ona göre intihap eylemek ve ba del-intihab yine tadilat-ı lazimede

gaflet gösterilmemek l(zumuna dikkat edebilecek olursak, bizim için romanı ve romancılığı, kendimize lazım olacak kadar anlamı<

bulunduğumuz h(kmolunur. 43

Terc(me suretiyle bile ‚vrupa dan aldığım romanlar (zerinde daima birçok icra ederim de badehu onları ahlak-ı umumiye-i Osmaniyemize tavsiye ederim. 44

Sonuç Yerine

‛u yazıda, ‚hmet Mithat ın edebiyata bakı<ı yazarın kaygı ve gör(<leri, tasarladığı okur ile ili<kisi, roman ve terakki

kavramlarını nasıl değerlendirdiği ve bu iki kavram arasında

kurduğu paralellik, diğer anlatı t(rleri ile roman arasında görd(ğ(

farklılıklar bağlamında yalnız mukaddimeleri (zerinden

çıkarsanmaya çalı<ılmı<tır.

‚nlatılar okumak, gerçek d(nyada gerçekle<mi<, gerçekle<mekte ve gerçekle<ecek olan uçsuz bucaksız <eylere bir

anlam vermeyi öğrendiğimiz bir oyun oynamak demektir. 45

Gör(ld(ğ( gibi ‚hmet Mithat ın sanat kuramı, ciddiye alınan bu

oyunun olması gerektiği <ekilde oynanması için bir yol göstericilik

y(k(ml(l(ğ(n(n altına girmekten geçer. Edebi metnin, anlatının

42_{Ahmet Mithat Efendi,}Müşahedat, T(rk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2000, s. 7.

43_{age, s. 7.}

(18)

Turkish Studies

gerçekle kurduğu ili<ki, insanlık halleri ve içinde (retildiği toplumun özellikleri bağlamındaki konumu, anlatımsal nitelikleri hep bu y(k(ml(l(ğ(n varlığı hissedilerek belirlenir. Gerçeğin,

doğrunun bilgisine sahip olduğunu varsayan ‚hmet Mithat,

.y(zyıl Osmanlı aydını olarak uçsuz bucaksız <eylere verilmesi

gereken anlamlara da sahiptir. Eserlerine yazdığı mukaddimeler, bu anlamların okura doğrudan ula<tırıldığı ve ana metnin yani

gerçek d(nyanın yansıması olan olası d(nyanın çöz(mlenmesi s(recini yönlendirmenin giri<inin yapıldığı parçalardır.

KAYNAKÇA

Ahmet Mithat Efendi, Ahbar-ı Asara Tamim-i Enzar, İleti<im Ya

-yınları, İstanbul .

Ahmet Mithat Efendi, Cinli Han-Taaffüf-Gönüllü, T(rk Dil Ku -rumu Yayınları, ‚nkara .

Ahmet Mithat Efendi, Çengi-Kafkas-Süleyman Musli, T(rk Dil

Kurumu Yayınları, ‚nkara .

Ahmet Mithat Efendi, Hasan Mellah yahut Sır İçinde Esrar, T(rk

Dil Kurumu Yayınları, ‚nkara .

Ahmet Mithat Efendi, Henüz 17 Yaşında, Vakit Matbaası, İstanbul 1943.

Ahmet Mithat Efendi, Letaif-i Rivayat, Çağrı Yayınları, İstanbul

2001.

Ahmet Mithat Efendi, Müşahedat, T(rk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2000.

ECO, Umberto, Anlatı Ormanlarında Altı Gezinti, Can Yayınları,

İstanbul .

ESEN, N(ket, Modern Türk Edebiyatı Üzerine Okumalar,

İleti<im Yayınları, İstanbul .

MORAN, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir BakışI, İleti<im Ya