• Nenhum resultado encontrado

A Ars minor donatiana do mosteiro de Alcobaça (séc. XIII) e a edição crítica de Holtz (1981)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "A Ars minor donatiana do mosteiro de Alcobaça (séc. XIII) e a edição crítica de Holtz (1981)"

Copied!
9
0
0

Texto

(1)

Inhalt / Contents / Sommaire

Aufsätze / Articles

Roberta Meneghel:

Middle Voice — an intriguing lack in Stoic terminology...187 Rolf Kemmler, Susana Fontes, Sónia Coelho:

Antonio Pereira de Figueiredo’s “Prologo aos que lerem o Novo Methodo

da Grammatica Latina” and his thoughts on Manuel Alvares’ Latin grammar ...207 Gonçalo Fernandes:

A Ars minor donatiana do mosteiro de Alcobaça (séc. XIII)

e a edição crítica de Holtz (1981) ... 229 Jacopo D’Alonzo:

Linguaggio, imitazione ed empatia. La proposta di Johann Gottfried Herder...243 Eulalia Hernández Sánchez, Mª Isabel López Martínez:

Teorías de la arbitrariedad del signo en el Renacimiento español ...261 María Tadea Díaz Hormigo:

Una contribución a la historiografía lingüística saussureana.

A propósito de la teoría de la motivación lingüística...275 Claudia Mejía Quijano, Daniel Jaramillo Giraldo, Alexánder Pérez Zapata:

La part de l’élève dans la voix du maître. Hommage aux élèves de Ferdinand de Saussure, à l’occasion du centenaire du Cours de linguistique générale...287

Kurzrezensionen / Short Reviews / Notes de lecture

... 307

Neuerscheinungen / New Publications / Publications récentes

Ludger Kaczmarek: Collectanea — Collectabilia ... 319

ISSN 0939–2815

Beiträge

zur Geschichte

der Sprachwissenschaft

26.2 (2016)

6SHFLPHQ

6SHFLPHQ

(2)

Beiträge

zur Geschichte

der Sprachwissenschaft

Begründet von

Klaus D. Dutz & Peter Schmitter

Herausgegeben von

Gerda Haßler (Potsdam)

Angelika Rüter (Münster)

in Verbindung mit

David Cram (Oxford), Miguel Ángel Esparza Torres (Madrid), Stefano Gensini (Rom), Ludger Kaczmarek (Borgholzhausen), Masataka Miyawaki (Kawasaki), Jan Noordegraaf (Amsterdam),

Jacques-Philippe Saint-Gérand (Clermont-Ferrand)

Die Beiträge zur Geschichte der Sprachwissenschaft sind zugleich Organ der Gesell-schaften“Studienkreis‘GeschichtederSprachwissenschaft’”und“Werkverband ‘Ge-schiedenis van de Taalkunde’”.

Veröffentlicht werden nur Originalbeiträge. Für unverlangt eingesandte Manuskripte wird keine Haftung übernommen. Die Verfasser tragen für ihre Beiträge die Verant-wortung.

©

2016NodusPublikationen.—DieindieserZeitschriftveröffentlichtenArtikelsind urheberrechtlichgeschützt.NachdruckoderVervielfältigung,auchauszugsweise, ver-boten.

Gedruckt auf chlor- und säurefreiem, alterungsbeständigem Papier. Printed in Germany.

ISSN 0939–2815

__________________________________________________________________________________Beiträge zur Geschichte der Sprachwissenschaft, 26 (2016), 229–242

‹ Copyright 2016 by Nodus Publikationen, Münster. ISSN 0939–2815

Gonçalo Fernandes

A Ars minor donatiana

do mosteiro de Alcobaça (séc. XIII)

e a edição crítica de Holtz (1981)

*

ABSTRACT

Contrary to what was stated by Maur Cochéril (1963: 245), the Latin grammar by Ælius Donatus (fl. mid-4th century) did exist in Portugal in the Middle Ages. The grammar is included in a codex that be-longed to the Cistercian monastery library of Alcobaça, which can now be found in Lisbon, in the National Library of Portugal. The Portuguese version of Donatus’ Ars minor or De partibus orationis is located between the folios 252v and 258r of the codex Alc. 426, whose main body is occupied by the third part of the Vocabularium latinum or the Elementarium doctrinae rudimentum (from the letter “Q” to “Z”)byPapiasVocabulista(fl.1050).ThecodexAlc.426waswrittenmostprobablyinthe13thcentury in early gothic script, known as carolino-gothica and pregothic or protogothic. The content of the Portu-guese codex is very similar to the one established by the editions of Keil & Mommsen (1864) and Holtz (1981), who did not show any evidence of knowing the manuscript of Portuguese origin. Thus, in this paper, I undertake a description of the most significant linguistic and textual innovations, mainly the ad-ditions, omissions, and textual variations the Codex Alc 426 presents in comparison with the most recent critical edition by Louis Holtz.

1.

Introdução

Existe um manuscrito oriundo do mosteiro cisterciense de Alcobaça que con-tém, ao contrário do que Maur Cochéril (1914–1982) havia afirmado (Cochéril

1963: 245), uma ars minor ou de partibus orationis de Donato (séc. IV).1

Trata-se, tanto quanto conseguimos apurar, do único manuscrito que terá existido em Portugal da obra de Donato.2 Com efeito, a ars minor donatiana * Dedico o presente artigo ao Professor Aires Augusto Nascimento, pelo seu amor e dedicação

aos estudos medievais portugueses. Agradeço aos Professores José Marques (Universidade do Porto) e Ivo Castro (Universidade de Lisboa) e à Doutora Teresa Duarte Ferreira (área de ma-nuscritos da Biblioteca Nacional de Portugal), na caracterização e datação das letras das folhas de rosto. Agradeço ainda ao Professor Rolf Kemmler (Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro) pela ajuda na resolução de certas transcrições dúbias.

1) Tanto quanto sabemos, foi o Prof. Aires Nascimento quem a referenciou pela primeira vez,

apesar de não a ter estudado (ver Nascimento 1986: 114; ver também Fernandes 2013: 57).

2) O códice Santa Cruz 8 da Biblioteca Pública Municipal do Porto, que parece ser uma cópia

(3)

Gonçalo Fernandes

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________ – 230 –

alcobacense, embora sem qualquer título que a identifique, está compreendida entre os fólios 252v e 258r do códice Alc. 426 da Biblioteca Nacional de Por-tugal. Este tem como obra principal a terceira parte do Vocabularium Latinum ou Elementarium Doctrinae Rudimentum (de “Q” a “Z”) de Papias Lombardo (fl. 1050) — as outras duas partes correspondem aos códices Alc. 424 (de “A” a “H”) e Alc. 425 (de “I” a “P”). As obras principais do Alc. 426 são, para além do Vocabularium Latinum (ff. 1v–155v), a De arte grammatica (ff. 155v–220r) também de Papias, o Liber interpretationis Hebraicorum nominum ou Liber de nominibus Hebraicis de São Jerónimo (ca. 347–420) (ff. 220r– 249r), os Nomina regionum atque locorum de actibus apostolorum de São Beda (ca. 673–735) (ff. 249r–250v), o De computo ou De numeris de Rábano Mauro (ca.780–856) (ff. 250v–252r) e a Ars minor ou De partibus orationis de Donato (ff. 252v–258r). O Alc. 426 ainda tem uma lista de palavras latinas com a respetiva acentuação (f. 258r), o De pronunciatione huius littere X (f. 258v) (ver Nascimento 1977) e a Divisio psalmorum secundum Agustinum (f. 259r), embora com letra posterior e, portanto, escritas em data mais recente. A folha de rosto, escrita numa letra itálica libraria, possivelmente, nos séculos XVII ou XVIII, refere que o códice foi copiado pelo monge cisterciense Afonso do Louriçal no mosteiro cisterciense de Santa Maria de Seiça no ano 1200. Esta data é difícil de comprovar, mas pela análise quer da tipologia das letras em que foram copiadas as obras principais (letra carolino-gótica, de tran-sição ou protogótica) (ver Fernandes, no prelo; Black/Amos 1990: 199–202; sobre a designação da tipologia da letra carolino-gótica ver Cruz 1987: 225) quer da encadernação (ver Nascimento/Diogo 1984: 60–61 e 84–85), podemos supor que as mesmas terão sido copiadas no início do século XIII.

A cópia cistercience da ars minor donatiana é muito semelhante à estabele-cida pelas edições de Heinrich Keil (1822–1894) e Theodor Mommsen (1817– 1903) (Donato 1864), bem como de Louis Holtz (1981), que não tiveram em consideração a cópia alcobacense. No entanto, o códice de origem portuguesa apresenta muitas inovações relativamente àquelas. Para a comparação entre o texto do manuscrito do Alc. 426 e outras edições, optámos pela edição crítica de Holtz (1981) em detrimento da de Keil e Mommsen (1864), em virtude de aquela ter como fontes mais manuscritos e ser mais completa do que esta, tendo utilizado, por exemplo, cerca de 60 manuscritos anteriores ao século XII (Chervel 1982: 84; para a lista dos códices, ver Holtz 1981: 573). Com efeito, segundo Kaster (1983: 479):

Holtz is tenacious in his pursuit of his witnesses (by on-site inspection or by micro-film, Holtz hasexamined all known manuscripts of the Ars, fragments and extracts as well ascomplete texts, written before A. D. 1100, some fifty-nine in all) and acute in their evaluation and classification: thanks to these qualities he has been

cabada do Alc. 426, termina na obra anterior à ars minor (ver Santa Cruz 8; ver também Fer-nandes, no prelo).

A Ars minor donatiana do mosteiro de Alcobaça (séc. XIII)

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________ – 231 –

able to describe, fully and precisely, a textual tradition consisting of two main branches, one composedof two families, the other of three; and his view of the paradosis, incomparably broader and more refined than Keil’s, has allowed him time and again to put hisfinger on the clearly correct reading where his predeces-sor had been led into one ofthe tradition’s turbid side streams.

Podemos constatar, em primeiro lugar, que a grande maioria do texto é coinci-dente, ou seja, o copista do códice Alc. 426 utilizou algum manuscrito muito próximo do original. Em segundo lugar, podemos distinguir várias formas de alterações, que subdividimos em três categorias, a saber, acréscimos, supres-sões e modificações textuais.

2.

Acréscimos do Alc. 426

O Alc. 426 acrescenta texto “novo”, que não existe nas edições críticas de Keil & Mommsen nem de Holtz. A primeira grande diferença prende-se com os paradigmas nominais: enquanto que o Alc. 426 introduz o paradigma da quarta e da quinta declinação, nas edições críticas aparece apenas uma síntese das “restantes” declinações latinas:

Manus nomen appelatiuum generis femini, numeri singularis, figuræ simplicis, ca-sus nominatiui, et genitiui, et uocatiui, quod declinabitur sic: Nominatiuo, hæc ma-nus; Genitiuo, huius mama-nus; Datiuo huic manu; Accusatiuo, hanc manum; Voca-tiuo, ó manus!; Ablatiuo ab hac manu; et pluraliter: NominaVoca-tiuo, hæ manus; Geni-tiuo harum manuum; DaGeni-tiuo, his manibus; AccusaGeni-tiuo, has manus; VocaGeni-tiuo, ó manus!; Ablatiuo ab his manibus.

Dies nomen appelatiuum generis dubii <uel incerti>, numeri singularis, figuræ simplicis, casus nominatiui, et uocatiui, quod declinabitur sic: Nominatiuo, hic uel hæc dies; Genitiuo, huius diei; Datiuo <huic> diei; Accusatiuo, hunc uel hanc diem; Vocatiuo, ó dies!; Ablatiuo ab hoc uel ab hac die; et pluraliter: Nominatiuo, hi dies; Genitiuo horum dierum; Datiuo, his diebus; Accusatiuo, hos dies; Voca-tiuo, ó dies!; Ablatiuo ab his diebus. (Donato, séc. XIII: 253v)3 Efetivamente, na edição crítica de Holtz, depois da declinação de “felix, -icis”, existe apenas uma síntese para os restantes nomes, não apresentando qualquer paradigma em concreto:

Quaecumque nomina ablatiuo casu singulari a uel o fuerint terminata genetiuum pluralem in quid mittunt? in rum, datiuum et ablatiuum in is. quaecumque nomina ablatiuo casu singulari e uel i uel u fuerint terminata genetiuum pluralem in quid mittunt? si e correpta fuerit, in um; si producta, in rum; si i fuerit, in ium; si u, in uum geminata u littera. datiuum et ablatiuum in quid mittunt? In bus omnia.

(Donato 1981: 587)

Talvez a questão mais original do códice português seja a nota marginal sobre o género “dúbio” ou “incerto”, que não existe nem na Ars minor nem sequer na Ars maior donatiana, reduzindo, contudo os exemplos a 12 (“dies”, “finis”, 3) Sobre os critérios de transcrição adotados, ver Fernandes (no prelo).

(4)

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________ – 232 –

“cortex”,“silex”,“talpa”,“dama”,“pantera”,“bubo”,“margo”,“linx”, “clu-nis” e “calx”):

Incertum genus est quod auctoritas ueterum nulla ratione cogente sub diuerso pro-tulit genere. Quot sunt nomina generis incerti? XII (Duodecim): dies, finis, cortex, silex, talpa, dama, pantera, bubo, margo, linx, clunis, et calx declinantur autem sic: Nominatiuo hic uel hæc cortex. (Donato, séc. XIII: 253v)

Este texto é muito semelhante ao dos Rudimenta grammatices, do italiano Nic-coloҒ Perotti (1429/30–1480), escrito cerca de dois séculos depois do códice Alc. 426, pelo que é possível que ambos tenham seguido a mesma fonte:

Incertum, quod nulla ratione cogente sola auctoritas ueterum sub diuerso genere protulit, ut hic uel haec silex, finis, talpa, cortex, grus, dama, dies, margo, bubo, pantera, clunis, serpens, lynx, aluus, adeps uel adipes. (Perotti 2010: 31)

Igualmente, o texto de Prisciano, embora muito diferente na forma, é deveras semelhante ao nível do conteúdo:

Epicoena, id est promiscua, vel masculina sunt vel feminina, quae una voce et uno articulo utriusque naturae animalia solent signiftcare. dubia autem sunt genera, quae nulla ratione cogente auctoritas veterum diverso genere protulit, ut ‘hic finis’ et ‘haec finis’, ‘cortex’, ‘silex’, ‘margo’. similiter ‘grus’, ‘bubo’, ‘damma’, ‘panthera’ in utroque genere promiscue sunt prolata. (Prisciano 1865: 141)

Em contrapartida, a Ars maior de Donato apresenta, pelo menos, o dobro dos substantivos que são usados em géneros diferentes, mas, curiosamente, não aparecem nessa lista os seguintes substantivos: “talpa, –ae” (toupeira), “dama” ou “damma, –ae” (corça), “panthera, –ae” (onça), “bubo, –onis” (mocho), “margo, –inis” (margem), “lynx, –cis” (lince), “clunis, –is” (nádega, anca) e “calx, –cis” (calcanhar):

Sunt praeterea nomina in singulari numero alterius generis et alterius in plurali, ut balneum, Tartarus, caelum, porrum, caepe, locus, iocus, forum. Sunt item nomina incerti generis inter masculinum et femininum, ut cortex, silex, radix, finis, stirps, penus, pampinus, dies. Sunt incerti generis inter masculinum et neutrum, ut frenum, clipeus, uulgus, specus. Sunt incerti generis inter femininum et neutrum, ut buxus, pirus, prunus, malus, sed neutro fructum, feminino ipsas arbores saepe dicimus. (Donato 1981: 620–621)

Parece-nos significativo também o facto de o Donato de Alcobaça acrescentar dois ‘novos’ verbos, “sedeo” e “surgo”, à lista dos neutros. O verbo “sedeo” não é registado neste contexto em nenhum dos códices estudos por Holtz e “surgo” apenas no Bernensis 207, Toletanus 99.30, Oxoniensis Add. C. 144, Sangallensis 877 e no Monacensis 14737 (Holtz 1981: 592, nota de rodapé):

Neutra quæ sunt? Quæ in –o desinunt, sed accepta <r> littera latina non sunt, ut sto, curro, sedeo, surgo. (Donato, séc. XIII: 255v) Neutra quae sunt? Quae in o desinunt, ut actiua, sed accepta r littera latina non sunt, ut sto, curro. (Donato 1981: 592)

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________ – 233 –

As edições críticas também não apresentam a declinação do pronome pessoal reflexo da terceira pessoa (“sui”, “sibi”), que existe no códice Alc. 426:

Item personæ tertiæ, pronomen finitæ minus quam qualitatis figuræ simplicis, nu-meri singularis quod declinabitur sic: Sui, sibi se, a se; Et pluraliter: sui, sibi, se, a se. Item numerus quam finitum figuræ simplicis, generis masculini, numeri sin-gularis. (Donato, séc. XIII: 253v–254r)

O Alc. 426 introduz ainda os pronomes prepositivos e correlativos, como “qualitas, quantus” e “talis tantus”, inexistente na edições críticas4:

Da horum præpositiua? Vt qualitas, quantus. Da horum subiunctiua? Vt talis tan-tus. (Donato, séc. XIII: 253v)

Apresenta também a declinação completa do pronome demonstrativo composto “idem, eadem, idem”, nos três géneros, e nos dois números, que não existem em nenhuma das edições críticas:

Item pronomen compositum, genere masculino, id est, productum habens, et in neutro correptum: Idem, eiusdem, eidem, eundem, ab eodem. Et pluraliter: Eidem, eorundem, eisdem, eosdem, ab eisdem. Generis feminini: Eadem, eius-dem, eieius-dem, eaneius-dem, ab eadem. Et pluraliter: Eæeius-dem, earuneius-dem, eiseius-dem, eas-dem, ab eisdem. Generis neutri: Ieas-dem, eiuseas-dem, eieas-dem, ieas-dem, ab eodem. Et plura-liter: eadem, eorundem, eisdem, eadem, ab eisdem. (Donato, séc. XIII: 254r)

Muito interessante é igualmente o facto de o códice Alc. 426 fazer uma apre-sentação bastante exaustiva dos pronomes compostos indefinidos, que, mais uma vez, não existem nas edições críticas, explicitando igualmente os sufixos (“abiectiones sillabicae”) que se juntam a “quis” e a “qui” respetivamente (“quisnam”, “quispiam”, “quisputas”, “quisquam” e “quisque”; e “quidam”, “quivis”, “quilibet” e “quicumque”):

Item pronomen compositum infinitæ qualitatis: aliquis, alicuius, alicui, aliquem, ab aliquo. Et pluraliter: aliqui, aliquorum, aliquibus, aliquos, ab aliquibus. Generis feminini: aliqua, alicuius, alicui, aliquam, ab aliqua. Et pluraliter: aliquæ, aliqua-rum, aliquibus, aliquas, ab aliquibus. Generis neutri: aliquod, uel aliquid, alicuius, alicui, aliquod, uel aliquid, ab aliquo, uel ab aliqui. Item generis masculini. Quot sunt abiectiones sillabicæ que iunguntur cum quis et non cum qui? V (Quinque). Quæ? Nam, piam, putas, quam, et que, ut quisnam, quispiam. Quot sunt abiectio-nes sillabicæ quæ iunguntur cum qui et non cum quis? IIII (Quattuor). Quæ? Dam, uis, libet, et cumque, ut quidam, quiuis. (Donato, séc. XIII: 254v)

O Alc. 426 explicita igualmente os prefixos de “quis”, a saber: “siquis”, “ne-quis”, “ali“ne-quis”, “enquis” e “unusquisque”, e outrossim a declinação completa dos pronomes: “aliquis, –a, –id”; “quiscumque, quaeque, quodque”; e ainda “totus, –a, –um”:

4) Curiosamente, estes são assinalados na Ars minor cristã do códice Clm 6414 editada por Vivian

Law: “Da horum prepositiua ut quis hic. Da horum subiunctiua, ut qui is” (Christian Ars minor 1993: 235).

(5)

Gonçalo Fernandes

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________ – 234 –

Cum quibus abiectionibus retinetur quis et non qui? Cum istis: siquis, nequis, ali-quis, enquis et unusquisque. Quiscumque uel quicumque, cuiuscumque, cuicum-que, quemcumcuicum-que, a quocumcuicum-que, uel a quicumque. Et pluraliter: Quicumcuicum-que, quorumcumque, quiscumque, uel quibuscumque, quoscumque, a quiscumque, uel a quibuscumque. Generis feminini: Quæque, uel quaque, cuiusque, cuique, quam-que, a quaquam-que, uel a quique. Et pluraliter: Quæquam-que, quorumquam-que, quisquam-que, uel qui-busque, quasque, a quisque, uel a quibusque. Generis neutri: quodque, uel quis-que, cuiusquis-que, cuiquis-que, quodquis-que, uel quidquis-que, a quoquis-que, uel a quique. Et plurali-ter: Quæque, uel quaque, quorumque, quisque, uel quibusque, quæque, uel qua-que, a quisqua-que, uel a quibusque.

Item generis masculini. Totus, totius, toti, totum, a toto. Et pluraliter: toti, toto-rum, totis, totos, a totis. Generis feminini: tota, totius, toti, totam, a tota. Et plura-liter: totæ, totarum, totis, totas, a totis. Generis neutri: totum, totius, toti, totum, a toto. Et pluraliter: tota, totorum, totis, tota, a totis. (Donato, séc. XIII: 254v)

A edição crítica faz, contudo, uma breve referência aos pronomes compostos, mas apenas como exemplo: “Da horum conposita: egomet, tute, illic, istic, idem masculino genere productum, neutro correptum, quisquis, quisnam, quis-piam, aliquis et cetera.” (Donato 1981: 591).

Por outro lado, no final da descrição do advérbio, o Alc. 426 acrescenta a explicação de que “aduerbio nulla præpositio separata præponitur” (Donato, séc. XIII: 256v), e, relativamente às interjeições, apresenta novas “signifi-cações”, a saber, de desejo (“optantis”), de admiração (“ammirantis”), de in-dignação (“indignantis”), de irritação (“irascentis”) e de desprezo (“despicien-tis”):

Interiectio quid est? Pars orationis significans mentis affectum, uoce incondita. Interiectioni quot accidunt? I (Vnum). Quid? Significatio tantum. Significatio inter-iectionis in quo est? Quia aut læticiam [sic] mentis significamus, ut euax, aut dolo-rem, ut heu, aut ammirationem [sic], ut papæ, aut metum, utat, at, eume, ei, aut optantis, ut o, aut ammirantis [sic], ut euge, aut indignantis, ut ua, aut irascentis, ut ia, aut despicientis, ut e. Et si qua sunt similia. (Donato, séc. XIII: 257v–258r)

3.

Supressões do Alc. 426.

O Alc. 426 não transcreve a totalidade do texto que existe nas edições críticas. O mais relevante em todo o códice é a ausência da parte final referente aos verbos. Com efeito, o Alc. 426 não copia o exemplo da conjugação (“declina-tio”) do paradigma dos verbos de tema em consoante, isto é, da “tertia cor-repta”, do verbo “lego, –is, –ere, legi, lectum”, quer na voz ativa quer pas-siva,5 que existe em ambas as edições críticas, a saber: Modo Indicativo:

5) Cfr. Donato (1981: 593–595):

Da declinationem uerbi actiui. Lego uerbum actiuum indicatiuo modo dictum temporis praesentis numeri singularis figurae simplicis personae primae coniugationis tertiae correptae, quod declinabitur sic:

Lego legis legit, et pluraliter legimus legitis legunt; eodem modo tempore praeterito inperfecto legebam legebas legebat, et pluraliter legebamus legebatis legebant; eodem modo tempore praeterito per-fecto legi legisti legit, et pluraliter legimus legistis legerunt uel legere; eodem modo tempore praeterito plus quam perfecto legeram legeras legerat, et pluraliter legeramus legeratis legerant; eodem modo

tem-A tem-Ars minor donatiana do mosteiro de tem-Alcobaça (séc. XIII)

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________ – 235 –

sente, pretérito imperfeito, pretérito perfeito, pretérito mais que perfeito e fu-turo; Modo Imperativo: presente e fufu-turo; Modo Optativo: presente, pretérito imperfeito, pretérito perfeito, pretérito mais que perfeito e futuro; Modo Con-juntivo: presente, pretérito imperfeito, pretérito perfeito, pretérito mais que

pore futuro legam leges leget, et pluraliter legemus legetis legent.

Imperatiuo modo tempore praesenti ad secundam et tertiam personam lege legat, et pluraliter legamus legite legant; eodem modo tempore futuro legito legito, et pluraliter legamus legitote legant uel legunto.

Optatiuo modo tempore praesenti et praeterito inperfecto utinam legerem legeres legeret, et plura-liter utinam legeremus legeretis legerent; eodem modo tempore praeterito perfecto et plus quam perfecto utinam legissem legisses legisset, et pluraliter utinam legissemus legissetis legissent; eodem modo tem-pore futuro utinam legam legas legat, et pluraliter utinam legamus legatis legant.

Coniunctiuo modo tempore praesenti cum legam legas legat, et pluraliter cum legamus legatis le-gant; eodem modo tempore praeterito inperfecto cum legerem legeres legeret, et pluraliter cum legere-mus legeretis legerent; eodem modo tempore praeterito perfecto cum legerim legeris legerit, et pluraliter cum legerimus legeritis legerint eodem modo | tempore praeterito plus quam perfecto cum legissem legisses legisset, et pluraliter cum legissemus legissetis legissent; eodem modo tempore futuro cum lege-ro legeris legerit, et pluraliter cum legerimus legeritis legerint.

Infinitiuo modo numeris et personis tempore praesenti legere, praeterito legisse, futuro lectum ire uel lecturum esse.

Verbo inpersonali tempore praesenti legitur, praeterito inperfecto legebatur, praeterito perfecto lectum est uel lectum fuit, praeterito plus quam perfecto lectum erat uel lectum fuerat, futuro legetur.

Gerendi uel participialia uerba sunt haec, legendi legendo legendum lectum lectu.

Participia trahuntur a uerbo actiuo duo, praesentis temporis et futuri, praesentis legens, futuri lecturus.

Legor uerbum passiuum indicatiuo modo dictum temporis praesentis numeri singularis figurae sim-plicis personae primae coniugationis tertiae correptae, quod declinabitur sic:

Legor legeris uel legere legitur, et pluraliter legimur legimini leguntur; eodem modo tempore praeterito inperfecto legebar legebaris uel legebare legebatur, et pluraliter legebamur legebamini lege-bantur; eodem modo tempore praeterito perfecto lectus sum es est, et pluraliter lecti sumus estis sunt; et ulteriore modo lectus fui fuisti fuit, et pluraliter lecti fuimus fuistis fuerunt uel fuere; eodem modo tempore praeterito plus quam perfecto lectus eram eras erat, et pluraliter lecti eramus eratis erant; et ulteriore modo lectus fueram fueras fuerat, et pluraliter lecti fueramus fueratis fuerant; eodem modo tempore futuro legar legeris uel legere legetur, et pluraliter legemur legemini legentur.

Imperatiuo modo tempore praesenti ad secundam et tertiam personam legere legatur, et pluraliter legamur legimini legantur; eodem modo tempore futuro legitor legitor, et pluraliter legamur legiminor leguntor.

Optatiuo modo tempore praesenti et praeterito inperfecto utinam legerer legereris uel legerere legeretur, et pluraliter utinam legeremur legeremini legerentur; eodem modo tempore praeterito perfecto et plus quam perfecto utinam lectus essem esses esset, et pluraliter utinam lecti essemus essetis essent; et ulteriore modo utinam lectus fuissem fuisses fuisset, et pluraliter utinam lecti fuissemus fuissetis fuissent; eodem modo tempore futuro utinam legar legaris uel legare legatur, et pluraliter utinam legamur lega-mini legantur.

Coniunctiuo modo tempore praesenti cum legar legaris uel legare legatur, et pluraliter cum legamur legamini legantur; eodem modo tempore praeterito inperfecto cum legerer legereris uel legerere lege-retur, et pluraliter cui legeremur legeremini legerentur; eodem modo tempore praeterito perfecto cum lectus sim sis sit, et plu|raliter cum lecti simus sitis sint; et ulteriore modo cum lectus fuerim fueris fuerit, et pluraliter cum lecti fuerimus fueritis fuerint; eodem modo tempore praeterito plus quam per-fecto cum lectus essem esses esset, et pluraliter cum lecti essemus essetis essent; et ulteriore modo cum lectus fuissem fuisses fuisset, et pluraliter cum lecti fuissemus fuissetis fuissent; eodem modo tempore futuro cum lectus ero eris erit, et pluraliter cum lecti erimus eritis erint; et ulteriore modo cum lectus fuero fueris fuerit, et pluraliter cum lecti fuerimus fueritis fuerint.

Infinitiuo modo numeris et personis tempore praesenti legi, praeterito perfecto lectum esse uel fuis-se, futuro lectum iri.

Participia trahuntur a uerbo passiuo duo, praeteriti temporis et futuri, praeteriti lectus, futuri legen-dus.

(6)

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________ – 236 –

perfeito e futuro; Modo Infinitivo: presente, pretérito e futuro; e Modo Impes-soal: presente, pretérito imperfeito, pretérito perfeito, pretérito mais que per-feito e futuro. As edições críticas apresentam ainda os gerúndios e os particí-pios (“gerundi uel participalia”) e terminam explicitando que “actiui uerbi re-gulam neutrale uerbum sequitur, passiui commune et deponens” (Donato 1981: 595).

Relativamente ao advérbio, o Alc. 426 também não apresenta a frase final sobre o uso incorreto dos graus do advérbio, a saber: “Magis doctius et tam doctissime non dicimus, quia magis et tam positiuo gradui tantum iunguntur, licet ueteres dixerint tam magis et quam magis” (Donato 1981: 596).

Nas edições críticas, aparecem, por exemplo, as declinações completas dos particípios passivos pretéritos e futuros, “lectus, –a, –um” e “legendus, –a, –um”, enquanto que, no Alc. 426, só os nominativos correspondentes:

Lectus lecta lectum participia uenientia a uerbo passiuo temporis praeteriti generis masculini feminini et neutri numeri singularis figurae simplicis casus nominatiui et uocatiui, quae declinabuntur sic: nominatiuo lectus lecta lectum, genitiuo lecti lectae lecti, datiuo lecto lectae lecto, accusatiuo lectum lectam lectum, uocatiuo lecte lecta lectum, ablatiuo ab hoc lecto ab hac lecta ab hoc lecto; et pluraliter nominatiuo lecti lectae lecta, genetiuo lectorum lectarum lectorum, datiuo lectis, accusatiuo lectos lectas lecta, uocatiuo lecti lectae lecta, ablatiuo ab his lectis. Legendus legenda legendum participia uenientia a uerbo passiuo temporis futuri generis masculini feminini et neutri numeri singularis figurae simplicis casus nominatiui et uocatiui, quae declinabuntur sic: nominatiuo legendus legenda legen-dum, genetiuo legendi legendae legendi, datiuo legendo legendae legendo, accusa-tiuo legendum legendam legendum, uocaaccusa-tiuo legende legenda legendum, ablaaccusa-tiuo ab hoc legendo ab hac legenda ab hoc legendo; et pluraliter, nominatiuo legendi le-gendae legenda, genetiuo legendorum legendarum legendorum, datiuo legendis, accusatiuo legendos legendas legenda, uocatiuo legendi legendae legenda, ablatiuo ab his legendis (Donato 1981: 598–599) Lectus temporis præteriti, generis masculini, lecta generis feminini, lectum generis neutri. Legendus temporis futuri, generis masculini, legenda feminini, legendum neutri. (Donato, séc. XIII: 257r).

Nota-se ainda, embora não muito frequentemente, a supressão de alguns vocá-bulos no texto, como, por exemplo: “Est præterea trium quod omne” (Donato, séc. XIII: 252v), por “Est præterea trium generum, quod omne dicitur” (Do-nato 1981: 586).

4. Modificações

textuais

São muitas as alterações relativas ao texto expresso na edição crítica de Holtz, mas sem prejudicar o sentido geral do texto.

Em questões ortográficas, parece-nos importante salientar, em primeiro lu-gar, que não há qualquer sinal manuscrito das crases dos ditongos <æ> e

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________ – 237 –

<œ>, pelo que entendemos tratar-se de uma característica fonética da época ou do próprio copista, sendo pronunciados como [ܭ], como, v.g., em “que” (por “quæ”) e “prepositio” (por “præpositio”), e “menia” (por “mœnia”). Não encontramos qualquer exceção em todo o manuscrito nem qualquer “vestí-gio” de que o copista tenha querido manter, em algum caso, o ditongo. Apenas as folhas de rosto dos três códices apresentam em maiúsculas o genitivo “Pa-piæ”, mas esta, como vimos, foi escrita alguns séculos depois. Embora não sendo um ditongo, mas duas vogais em hiato, aparece o substantivo “poeta” (252v).

Outra diferença relevante diz respeito ao uso maioritário da consoante na-sal bilabial <m> antes da consoante oclusiva bilabial surda <p>, como, e.g., em “comparativo”, ao contrário das edições críticas, que usam sempre a consoante nasal dental <n>. Há, contudo, uma exceção com a palavra “con-parandi” (256r), que não afeta, por isso, o princípio geral. Há também uma utilização não consistente dos grafemas <u> e <v>. Por vezes, o copista utiliza, embora não muito frequentemente, o grafema <v> como consoante no início das palavras, como em “verbum” (252v), por exemplo, e ainda o grafemamaiúsculo<U>noiníciodepalavras,como,porexemplo,em “Uer-bum” (Donato, séc. XIII: 255r). E ainda algumas opções ortográficas diferen-tes. Por exemplo, o Alc. 426 utiliza, por exemplo, “epichenon” (por “epicoe-non”), “genitiuus” (por “genetiuus”), “vocatiuus” (por “uocatiuus”), “sillaba” (por “syllaba”), supter (por “subter”), “quomodo” (por “quo modo”).

Encontramos ainda algumas pequenas alterações (embora não significati-vas) de pontuação, no que ao uso da vírgula diz respeito. No entanto, há uma diferença que parece ser relevante: em quase todas as enunciações do vocativo, o manuscrito alcobacense termina com um sinal de pontuação, que embora diferente do ponto de interrogação, é muito similar deste e muito diferente dos restantes, pelo que interpretamos como o atual ponto de exclamação, como, v.g.: “ó magister!” e “ó magistri!”; “ó musa!” e “ó musæ!”; “ó scamnum!” e “ó scamna!”, etc. Igualmente se destaca, por exemplo, a explicitação do voca-tivo dos pronomes pessoais das primeira e segunda pessoa, como “ó nos”, “ó tu”, “ó vos”, e dos pronomes possessivos, como “ó meum”, “ó mei”, “ó mea”.

Um outra diferença que ocorre com alguma frequência é a opção por vocá-bulos diferentes e, portanto, com algumas alterações semânticas, como, por exemplo, “[…] intus uenio […]” (Donato, séc. XIII: 256v), por “intus exeo” (Donato 1981: 597), ou por uma sintaxe diversa, como, por exemplo, em duas das últimas “partes orationis”, em que altera a ordem dos termos na questão inicial. Com efeito, em vez de “Coniunctio quid est?” (Donato 1981: 600) e “Præpositio quid est?” (Donato 1981: 600), o Alc. 426 inicia a frase pelo pro-nome interrogativo: “Quid est Coniunctio?” (Donato, séc. XIII: 257r ) e “Quid est præpositio?” (Donato, séc. XIII: 257r).

(7)

Gonçalo Fernandes

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________ – 238 –

Ainda se verifica, embora não muito frequentemente, que os exemplos não são coincidentes, acrescentando outros vocábulos. Por exemplo, no referente aos nomes, adiciona nomes comuns, como “urbs” e “flumen”, nomes pró-prios, como “Roma” e “Tiberis”, e nomes epicenos (“dúbios” ou “promís-cuos”), como “mustela” e “miluus” (Donato, séc. XIII: 252v); nos advérbios, acrescenta os seguintes exemplos: de tempo: “olim, nunc, heri, cras, quon-dam, iam, semper”; de número: “ter, quater”; de negação: “neque”; de quali-dade, “fortiter”; de quantidade: “minime” (Donato, séc. XIII: 256 r); Nas ‘espécies’ de conjunções, adiciona: nas copulativas: “an”; nas expletivas: “sal-tem” e “sin”; nas causais: “acsi”, “tametsi”, “siquidem”, “atque”, “ni enim” e “ut”; e nas racionais: “etenim”, “itidem” e “uidelicet” (Donato, séc. XIII: 257r).

O texto do Alc. 426 difere igualmente do das edições críticas, com a utili-zação de certos marcadores discursivos onde se procura uma maior clareza do texto e maior conexão argumentativa, usando muitas mais vezes o advérbio interrogativo “quomodo” e a ‘conjunção causal’ “præterea”.

Há ainda um caso em que o Alc. 426 altera a ordem dos “capítulos”. Com efeito, no Alc, 426 o pronome demonstrativo “is, ea, id” (que é classificado como ‘pronome relativo’) antecede o pronome “hic, hæc, hoc”, e nas edições críticas a ordem é a inversa.

O códice português apresenta ainda uma explicitação sumária das conjuga-ções verbais, apresentando a vogal temática de cada uma: “Prima in –a; secun-da in –e; tertia in –i” (Donato, séc. XIII: 255r).

Significativo parece-nos ainda o facto de a cópia do Alc. 426 corrigir al-guns aparentes ‘erros’ presentes nas edições críticas. Por exemplo, classifica o nome “sacerdos, –tis” como nome simples e não composto, como as edições de Holtz e Keil & Mommsen, assim como apresenta “lecturus” como o particí-pio futuro do verbo “lego”, ao contrário de “legendus” das edições críticas:

Sacerdos nomen appellatiuum generis communis numeri singularis figuræ conpo- sitæ […] (Donato 1981: 587) Sacerdos nomen appellatiuum generis communis, numeri singularis figuræ simpli-cis […] (Donato, séc. XIII: 252v) Tempora participiorum quot sunt? Tria. Quæ? Praesens, ut legens; Praeteritum, ut lectus; Futurum, ut legendus. (Donato 1981: 597) Tempora participiorum quot sunt? III (Tria). Quæ? Præsens ut legens; Præteritum ut lectus; Futurum, ut lecturus. (Donato, séc. XIII: 256v)

Por último, convém referir algumas pequenas alterações, que poderíamos clas-sificar de estilísticas, pois não alteram o conteúdo, mas têm uma sintaxe rela-tivamente diferente. É o caso de, por exemplo, da descrição inicial do particí-pio:

A Ars minor donatiana do mosteiro de Alcobaça (séc. XIII)

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________ – 239 –

[Participium] pars orationis partem capiens nominis, partem uerbi: nominis genera et casus, uerbi tempora et significationes, utriusque numerum et figuram.

(Donato 1981: 597) Pars orationis, partem capiens nominis, partemque uerbi. Capit enim a nomine genera et casus, a uerbo tempora et significationes, ab utroque numerum et figu-ram. (Donato, séc. XIII: 256v)

O mesmo acontece com o particípio presente “legens”:

Legens participium ueniens a uerbo actiuo temporis praesentis generis omnis numeri singularis figurae simplicis casus nominatiui accusatiui et uocatiui, quod declinabitur sic […] (Donato 1981: 597) Legens participium uenit a uerbo actiuo, tempore præsentis, numeri singularis, figuræ simplicis, casus nominatiui, accusatiui, uocatiui quod declinabitur sic […] (Donato, séc. XIII: 256v)

O particípio futuro também difere, pois no caso da edição crítica apresenta a declinação em conjunta, mas no Alc. 426 o mesmo é separado por género:

Lecturus lectura lecturum participia uenientia a uerbo actiuo temporis futuri gene-ris masculini feminini et neutri numeri singulagene-ris figurae semplicis casus nomina-tiui et uocanomina-tiui, quae declinabuntur sic: nominatiuo lecturus lectura lecturum, genetiuo lecturi lecturae lecturi, datiuo lecturo lecturae lecturo, accusatiuo lectu-rum lecturam lectulectu-rum, uocatiuo lecture lectura lectulectu-rum, ablatiuo ab hoc lecturo ab hac lectura ab hoc lecturo; et pluraliter nominatiuo lecturi lecturae lectura, genetiuo lecturorum lecturarum lecturorum, datiuo lecturis, accusatiuo lecturos lecturas lectura, uocatiuo lecturi lecturae lectura, ablatiuo ab his lecturis.

(Donato 1981: 598) Lecturus participium uenientes a uerbo actiuo, tempore futuri, generis masculini numeri singularis, figuræ simplicis, casus nominatiui, quod declinabitur sic: Nomi-natiuo, lecturus; Genitiuo, lecturi; Datiuo, lecturo; Accusatiuo, lecturum; Vocati-uo, lecture; AblatiVocati-uo, ab hoc lecturo. Et pluraliter: Nominatiuo lecturi, lecturo-rum, lecturis, lecturos, lecturi, lecturis.

Lectura temporis futuri, generis feminini: Nominatiuo, lectura, lecturæ, lecturæ, lecturam, lectura, a lectura. Et pluraliter: Hæ lecturæ, lecturarum, lecturis, lectu-ras, lecturæ, lecturis.

Lecturum temporis futuri, generis neutri: lecturum, lecturi, lecturo, lecturum, Vo-catiuo, lecturum, a lecturo. Et pluraliter: lectura, lecturorum, lecturis, lectura, lec-turis. (Donato, séc. XIII: 257r)

Nas preposições, em vez da expressão sumária “reliquæ omnes”, o Alc. 426 utiliza “ceteræ omnes”:

Quae praepositiones sunt, quae dictionibus seruiunt et separari non possunt? ut di, dis, re, se, am, con. quo modo? dicimus enim diduco, distraho, recipio, secubo, amplector, congredior. quae sunt, quae iungi non possunt? ut apud, penes. quae iunguntur et separantur? reliquae omnes. (Donato 1981: 601) Quæ sunt præpositiones, quæ a dictionibus separari non possunt? VII (Septem). Quæ? Di, dis, re, se, am, con, o. Quomodo? Dicimus enim diduco, distraho, reci-pio, secubo, amplector, congredior, omitto. Quæ sunt, quæ iungi non possunt?

(8)

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________ – 240 –

Apud, et penes. Quæ iunguntur, et separantur? Ceteræ omnes. (Donato, séc. XIII: 257v)

5. Conclusões

Maur Cochéril, OCSO (1914–1982), equivocou-se quando afirmou que não existiu nenhuma obra de Donato nas bibliotecas medievais dos mosteiros por-tugueses (Cochéril 1963: 245). Não temos conhecimento da existência de al-guma Ars maior donatiana em Portugal, nem de qualquer outra Ars minor ou

De partibus orationis além da que existe no códice Alc. 426 da Biblioteca

Nacional de Portugal, entre os folios 252v e 258r. Trata-se de uma versão muito semelhante à registada nas edições críticas de Louis Holtz e de Keil & Mommsen, sendo a maioria do texto coincidente.

Comparámos a versão do códice Alc. 426 com a edição crítica de Holtz, por ser mais recente, corrigir a edição de Keil & Mommsen e ter mais ma-nuscritos como fontes, ainda que também não conheça o códice português. En-contrámos algumas diferenças significativas, que sistematizamos em acrésci-mos, supressões e modificações textuais. Destacamos as adições, por ser o aspeto em que o Alc. 426 é mais original. Este apresenta a declinação comple-ta da quarcomple-ta (“manus”) e da quincomple-ta (“dies”) declinações, do pronome pessoal reflexo da terceira pessoa (“sui, sibi”), do pronome demonstrativo composto

“idem,eadem,idem”,dospronomes“aliquis,–a,–id”,“quiscumque,quæque,

quodque” e ainda “totus, –a, –um”. Uma originalidade do Alc. 426 é ainda o facto de apresentar uma descrição bastante exaustiva dos pronomes compostos indefinidos e a explicitação também dos sufixos (“abiectiones sillabicæ”) que se juntam a “quis” e a “qui” respetivamente (“quisnam”, “quispiam”, “quis-putas”, “quisquam” e “quisque”; e “quidam”, “quivis”, “quilibet” e “quicum-que”). Ainda, relativamente às interjeições, apresenta novas “significações”, a saber, de desejo (“optantis”), de admiração (“ammirantis”), de indignação (“indignantis”), de irritação (“irascentis”) e de desprezo (“despicientis”).

Muito significativo em nosso entender é a explicação ‘original’ sobre o género “dúbio” ou “incerto”, que não existe na Ars minor nem sequer na Ars

maior donatiana, reduzindo, contudo os exemplos a 12 (“dies”, “finis”,

“cor-tex”, “silex”, “talpa”, “dama”, “pantera”, “bubo”, “margo”, “linx”, “clu-nis” e “calx”). Também consideramos muito relevante o facto de o Donato de Alcobaça ter acrescentado os exemplos dos verbos “sedeo” e “surgo” à lista dos neutros.

Importa, contudo, salientar que ainda não conseguimos encontrar as fontes que estiveram na base da cópia do códice alcobacense, mas a sua descoberta poderá levar-nos a perceber o nível de utilização de Donato nos mosteiros portugueses na época medieval.

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________ – 241 –

Gonçalo Fernandes

Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro DLAC / CEL

Quinta de Prados

PT – 500–801 Vila Real / Portugal eMail: gf@utad.pt

Referências

Alc. 424 Papiæ Vocabularium Latinum tribus partibus destributum scriptum anno 1200

per Fr. Alphonsum do Louriçal Monachum Cisterciensem Monasterii S. Mariæ de Ceiça Diœcesis Collimbriensis Pars 1ª. Manuscrito, Biblioteca Nacional de

Portugal, Lisboa, Códice Alc. 424.

http://purl.pt/24849 (última consulta: 08/07/2015).

Alc. 425 Papiæ Vocabularium Latinum tribus partibus destributum scriptum anno 1200

per Fr. Alphonsum do Louriçal Monachum Cisterciensem Monasterii S. Mariæ de Ceiça Diœcesis Collimbriensis Pars 2ª. Manuscrito, Biblioteca Nacional de

Portugal, Lisboa, Códice Alc. 425.

http://purl.pt/24850 (última consulta: 08/07/2015).

Alc. 426 Papiæ Vocabularium Latinum tribus partibus destributum scriptum anno 1200

per Fr. Alphonsum do Louriçal Monachum Cisterciensem Monasterii S. Mariæ de Ceiça Diœcesis Collimbriensis Pars 3ª In fine codicis liber interprætationem verborum Hebraicarum S. Hierónimi. Manuscrito, Biblioteca Nacional de

Por-tugal, Lisboa, Códice Alc. 426.

http://purl.pt/23860 (última consulta: 08/07/2015). Black, Jonathan / Amos, Thomas L.

1990 The Fundo Alcobaça of the Biblioteca Nacional, Lisbon. Vol. III: Manuscripts

302–456. Collegeville, Minnesota, Hill Monastic Manuscript Libray.

Chervel, André

1982 “HOLTZ (Louis). — Donat et la tradition de l’enseignement grammatical. Étude sur l’Ars Donati et sa diffusion (IVe–IXe siècle) et édition critique. Paris: CNRS, 1981”. Histoire de l’éducation 14.1: 83–86.

Christian Ars minor

1993 “Erchanbertandtheinterpolator:aChristianArsminoratFreising(Clm6414)”.

History of Linguistic Thought in the Early Middle Ages. Ed. byVivianLaw.

Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins, 231–238. Cochéril, Maur

1963 “Les cisterciens portugais et les etudes — état de la question”. Los monjes y los

Estudios. IV Semana de estudios monásticos, Poblet 1961. Poblet: Publicaciones

de la Abadía de Poblet, 235–248. Cruz, António

1987 Paleografia Portuguesa. Porto: Cadernos Portucale.

(9)

Gonçalo Fernandes

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________ – 242 –

Donato

séc. XIII “Partes orationis quot sunt?” Alc. 426: ff. 252v–258r.

http://purl.pt/23860/1/index.html#/506/html (última consulta: 21/09/2016)

1864 “Donati de partibus orationis ars minor”. KEIL, H. & MOMMSEN, T.,

Gramma-tici Latini, Volume 4. Probi, Donati, Servii qui feruntur De arte grammatica libri, et Notarum laterculi. Leipzig: Teubner: 355–366.

1981 “Ars Minor”. HOLTZ, L., Donat et la tradition de l’enseignement grammatical:

etude sur l’Ars Donati et sa diffusion (IVe.–IXe. siècle) et édition critique. Paris:

CNRS: 585–602. Fernandes, Gonçalo

2013 “Vernacular and Language Teaching in the Portuguese Middle Ages: the ms. Digby 26 and the Reglas para enformarmos os menͿos en latim”. Beiträge zur

Geschichte der Sprachwissenschaft. 23.1: 55–70.

no prelo “A Ars Minor Alcobacense de Donato”. Euphrosyne — Revista de Filologia

Clássica.

Holtz, Louis

1981 Donat et la tradition de l’enseignement grammatical: Étude sur l’Ars Donati et sa diffusion (IVe.–IXe. siècle) et édition critique. Paris: CNRS.

Kaster, Robert A.

1983 “Donat et la tradition de l’enseignement grammatical: Étude sur l’«Ars Donati» et sa diffusion (IVe–IXe siecle) et edition critique.” Speculum. 58.2: 478–484. Nascimento, Aires Augusto

1977 “Para a pronúncia do latim. Um texto gramatical dos códices alcobacenses. B. N. L. Alc. CCCXCIV/426, f. 258vº”. Classica. Boletim de Pedagogia e

Cultu-ra. 2: 51–56.

1986 “A «ars accentualis» de Martinho de Alcobaça (Lisboa, B. N., Alc. 149). Espe-culação e uso do Doctrinale”. Evphrosyne. Nova Série. 14: 113–125.

Nascimento, Aires Augusto / Diogo, António Dias

1984 Encadernação Portuguesa Medieval: Alcobaça. Lisboa: Imprensa Nacional-Casa

da Moeda. Perotti, NiccoloҒ

2010 Rudimenta Grammatices. Ed. by W. Keith Percival. University of Kansas

Libra-ries, Center for Digital Scholarship.

http://hdl.handle.net/1808/6453 (última consulta: 13/07/2015). Prisciano

1865 Institutionum Grammaticarum Libri XVIII. Ex Recensione Martini Hertsii. KEIL, H., Grammatici Latini, Volume 2. Prisciani Institutionum Grammaticarum Libri

I–XII. Leipzig: Teubner.

Santa Cruz 8 = [Papiae Vocabularium Latinum]. Manuscrito, Biblioteca Pública Municipal do Porto, Códice Santa Cruz 8.

Manuskripte und Anfragen erbitten wir an die Redaktion: Gerda Haßler

Institut für Romanistik Am Neuen Palais 10 – Haus 19 D–14469 Potsdam hassler@uni-potsdam.de

Angelika Rüter

c/o Nodus Publikationen Postfach 5725

D–48031 Münster

dutz.nodus@t-online.de Oder an:

David Cram (Jesus College; Oxford, OX1 3DW; U.K.; david.cram@jesus.ox.ac.uk) Miguel Ángel Esparza Torres (Universidad Rey Juan Carlos; Campus de Fuenlabrada;

Camino del Molino s/n; E–28943 Fuenlabrada, Madrid; maesparza@cct.urjc.es)

Stefano Gensini (Università degli Studi di Roma “La Sapienza”; Facoltà di Filosofia; Dipartimento di Studi filosofici e epistemologici; Via Carlo Fea 2; I–00161 Roma; stef_gens@libero.it)

Ludger Kaczmarek (Freistraße 2, D–33829 Borgholzhausen; l.kaczmarek@t-online.de) Masataka Miyawaki (Senshu University; Room #8412; Higashi-Mita 2–1–1; Tama-ku,

Kawasaki 214–8580 Japan; miyawaki@isc.senshu-u.ac.jp)

Jan Noordegraaf (Vrije Universiteit Amsterdam; De Boelelaan 1105; NL–1081 HV Am-sterdam; j.noordegraaf@let.vu.nl)

Jacques-Philippe Saint-Gérand (Université Blaise Pascal; Clermont-Ferrand II; UFR Lettres, Langues, Sciences Humaines; Laboratoire de Recherches sur le Lan-gage 29, boulevard Gergovia; F–63037 Clermont-Ferrand Cédex 1; jacques-philippe.saint-gerand@univ-bpclermont.fr)

Die Beiträge zur Geschichte der Sprachwissenschaft erscheinen zweimal jährlich mit einem Gesamtumfang von mindestens 360 Seiten. Der Abonnementspreis beträgt zur Zeit EUR 81,00; das Einzelheft kostet EUR 45,50 (Luftpostzustellung für Afrika, Amerika, Asien und Australien auf Anfrage).

Mitglieder des SGdS, der Henry Sweet Society und des Werkverband können die Bei-träge zu einem ermäßigten Sonderpreis beziehen.

Gültige Anzeigenpreisliste: 6/13.

Nodus Publikationen —Wissenschaftlicher Verlag Postfach 5725 / D–48031 Münster

http://www.nodus-publikationen.de

Referências

Documentos relacionados

Os dois times mantém os dois conjuntos de cartas (um vermelho e um preto) separadamente, virados para a mesa, não necessariamente na sequência (eles podem embaralhar os

Os interessados em adquirir quaisquer dos animais inscritos nos páreos de claiming deverão comparecer à sala da Diretoria Geral de Turfe, localizada no 4º andar da Arquibancada

libras ou pedagogia com especialização e proficiência em libras 40h 3 Imediato 0821FLET03 FLET Curso de Letras - Língua e Literatura Portuguesa. Estudos literários

Detectadas as baixas condições socioeconômicas e sanitárias do Município de Cuité, bem como a carência de informação por parte da população de como prevenir

O número de desalentados no 4° trimestre de 2020, pessoas que desistiram de procurar emprego por não acreditarem que vão encontrar uma vaga, alcançou 5,8 milhões

•   O  material  a  seguir  consiste  de  adaptações  e  extensões  dos  originais  gentilmente  cedidos  pelo 

Os dados experimentais de temperatura na secagem da pêra em estufa a 40 o C estão apresentados na Figura 6, assim como os valores calculados pelo modelo

O objetivo deste trabalho foi avaliar épocas de colheita na produção de biomassa e no rendimento de óleo essencial de Piper aduncum L.. em Manaus