∆ΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙ ∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΑ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ. ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ M EΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ EΛΛH N IKΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2002
ΟΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ∆ΙΑΣΚΕΥΕΣ ΤΟΥ
“ ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΤΗΣ ΤΎΡΟΥ„
ΜΕΣΑ ΣΤΑ ΡΟΜΑΝΙΚΑ ΤΟΥΣ ΣΥΜΦΡΑΖΟΜΕΝΑ:
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ, ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΑΣ
∆ΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙ ∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΑ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΠΑΝΕΠΙΣΤΙΜΙΟΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ. ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ.
ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2002
A m i m adre
ÅΗγ ρο κ, φην γώ, θάλασσαµ ν µέτερος βίος κα τ νθρώπινα (πολ γ ρκ ν τούτ τ λµυρ νκα στατον), πνεύµαταδ ο προσπίπτοντεςπειρασµο κα σατ ν δοκήτων; ÀΟ µοι δοκε κα θαυµασιώτατος ∆αβίδ κατανοήσας, Σ σόν µε, Κύριε, λέγειν, τι ε σήλθοσαν δατα ως ψυχ ς µου:κα ¸Ρ σαί µε κ τ ν βαθέων τ ν δάτων: ÅΗλθον δ ε ς τ βάθη τ ς θαλάσσης, κα καταιγ ςκατεπόντισέµε.
Γρ. Ναζιανζηνός, Τo ν γίοις πατρ ς µ ν Γρηγορίου το Θεολόγου, Λόγος 겴, θ΄.
Κι ντεµανίζη θάλασσακα τ καράβιτρέχη
κι γριεύγουσιτ κύµατα, στράφτη, βροντ κα βρέχη, ναύτης νε φοβηθ κα τ τιµόνι φήση,
κα δ ν ποθήση ν’ ντρειευτ κ’ τέχνη ν βουηθήση, γήσ χαράκιαριζικ ο νέµοιτ σκορπο σι,
γήστ βυθ τσ θάλασσαςκύµατατ ρουφο σι. Β. Κορνάρος, Ερωτόκριτος, ∆ 699-704.
Πρόλογος
Η µη ευνοϊκή περίοδος που περνούν πρόσφατα, στην εκπαίδευση τουλάχιστον, τα λατινικά και τα αρχαία ελληνικά, αλλά και οι ανθρωπιστικές επιστήµες γενικά, µε οδήγησε εδώ και µερικά χρόνια να στραφώ προς τα νέα ελληνικά. Ακολουθώντας την όλο και περισσότερο αυξανόµενη τάση για εκµάθηση της νεοελληνικής γλώσσας εκ µέρους των ισπανών κλασσικών φιλολόγων, προσπάθησα και εγώ να βρω έναν τρόπο να «ανακυκλωθώ»
ταξιδεύονταςστηνΕλλάδα. Έτσιείχατηνευκαιρίαναδιαπιστώσωαµέσωςκάτιπουθεωρείται µεν δεδοµένο για τους Έλληνες, αλλά, δυστυχώς, αγνοείται σε µερικούς ισπανικούς, και υπόλοιπουςευρωπαϊκούς, πανεπιστηµιακούςκύκλους, ότιδηλαδήταπράγµαταστογλωσσικό τοµέα είναι ακριβώς όπως τα περιγράφει ο Robert Brow ning, o οποίος στον πρόλογο της µελέτης του για την ιστορία της ελληνικής γλώσσας γράφει τα εξής: «Αν κάποιος θέλει να µάθειελληνικά δενέχει ιδιαίτερη σηµασία αν θα αρχίσειαπό τον Όµηρο, τονΠλάτωνα, την Καινή ∆ιαθήκη, το έπος του ∆ιγενή Ακρίτη ή τον Καζαντζάκη. Από τη στιγµή που ο σπουδαστήςέχειγερέςβάσειςσεµια φάση τηςγλώσσας, ηπροσπάθεια πουαπαιτείται γιανα καταπιαστεί µε παλαιότερους ή µεταγενέστερους γλωσσικούς σταθµούς δεν είναι µεγάλη». Τα προκαταρτικά σχόλιατουβιβλίουτου Brow ning ξύπνησαντότετοενδιαφέρονµουκαιγιατα µεσαιωνικά ελληνικά. Προκειµένου να εισαχθώ σ ’αυτό το δύσκολο αλλά συνάµα ελκυστικό ερευνητικό πεδίο, τόλµησα και ξεκίνησα τη µελέτη που παρουσιάζω παρακάτω.
Ο βασικός στόχος αυτής της διδακτορικής διατριβής είναι να αναφανούν οι πρωτοβουλίες που εισάγουν ως προς το περιεχόµενο –στο αφηγηµατικό και, κυρίως, στο σηµασιολογικό επίπεδο– οι ελληνόγλωσσοι συγγραφείς που διασκεύασαν το έργο που είναι διεθνώς γνωστότερο ως Απολλώνιος της Τύρου. Για την πληρέστερη αξιολόγηση των ιδιαίτερων και πρωτότυπων στοιχείων που παρουσιάζουν οι δύο γνωστές ελληνικές διασκευές, κρίναµεσκόπιµοναδώσουµεσυγκριτικήµορφήστηνέρευνάµας. Οσχετικάµεγάλοςαριθµός των συγκρινόµενων κειµένων, µαζί µε την επιλογή πολλαπλών θεµάτων για εξέταση, είχε ως αποτέλεσµανα διευρυνθείσε σηµαντικόβαθµό το ερευνητικόµαςπεδίο. Η παρούσα µελέτη θα µπορούσε έτσι να περιγραφεί γενικά ως µια απόπειρα ανάλυσης της εξέλιξης, της πρόσληψης και προσαρµογής ενός πολύ παλαιοτέρου αφηγηµατικού υλικού σε υστερότερους και αρκετά διαφορετικούς χρόνους και σε διαφορετικές λογοτεχνικές παραδόσεις, από την ύστερη Αρχαιότητα στην υστεροµεσαιωνική εποχή και την πρώιµη Αναγέννηση, από την ισπανική χερσόνησο έως το νησί της Κρήτης. ∆ίνουµε στη συνέχεια µια συνοπτική παρουσίαση της δοµής της συγκριτικής εργασίας µας:
Οπρώτοςτόµοςαποτελείτοκύριοσώµατηςµελέτηςκαιαρθρώνεταιωςεξής :
Στην Εισαγωγή εκτίθενται οι άξονες της µελέτης και παρουσιάζονται τα κείµενα που αντιπαραβάλλονταιµεταξύτους.
Το πρώτο κεφάλαιο πραγµατεύεται ορισµένα γνωρίσµατα της σύνθεσης και της οργάνωσης του αφηγηµατικού υλικού. Σχολιάζονται ορισµένα δοµικά στοιχεία των κειµένων και τα βασικά χαρακτηριστικά της πλοκής. Εξετάζονται, ταυτόχρονα, από την άποψη της αφηγηµατικής και θεµατικής δοµής τα εξωδιηγητικά µέρη, δηλαδή ο τίτλος, ο πρόλογος και ο επίλογος.
Η απεικόνιση διαφόρων στοιχείων που ανήκουν σε ποικίλους τοµείς της καθηµερινής ζωήςτηςεποχήςκάθεδιασκευαστήαποτελείτοαντικείµενοτουδεύτερουκεφαλαίου. ∆ηλαδή εξετάζουµε σεποιο βαθµό το κάθεκείµενο εκσυγχρονίζεται καιεκχριστιανίζεται, είτεµετην εισαγωγή ορισµένων τοπικών θρησκευτικών και πολιτισµικών στοιχείων, είτε µε την απόρριψηήτο µετασχηµατισµό στοιχείωνξένης προέλευσηςήχαρακτηριστικών παλιότερων εποχών.
Το τρίτο κεφάλαιο είναι αφιερωµένο στο θέµα του έρωτα. Συγκεκριµέναεξετάζεται η ερωτική σχέση των κεντρικών ηρώων, που αποτελούν το βασικό παράδειγµα του ιδανικού έρωτα στο έργο. ∆ίνουµε προσοχή στην περιγραφή του «ερωτοχτυπήµατος» των ηρώων και στο ρόλο που παίζει σ’ αυτό η εξωτερική εµφάνιση, στην ανάπτυξη των συναισθηµατικών εκδηλώσεων του ζευγαριού, καθώς και στη σηµασία των κοινωνικών συµβάσεων και του δεσµούτουγάµου.
Στο τέταρτο κεφάλαιο διεισδύουµε στη νοοτροπία των συγγραφέων µέσα από την σκιαγράφησητωνχαρακτήρων. Τοκεφάλαιοχωρίζεταισεδύοµέρη:
- Στο πρώτο συγκεντρώνουµε την προσοχή στο συµβολικό φορτίο των πρωταγωνιστών.
Πρόκειται γιαχαρακτήρες που είναικατάκανόνα προικισµένοιµε διάφορεςηθικές αρετέςοι οποίες φανερώνονται στις διάφορες δοκιµασίες που αυτοί υφίστανται. Πρώτα πρώτα εξετάζονται οι ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τον ήρωα ως ηγεµόνα και πατέρα. Από το πρόσωπο της συζύγου του ήρωα µας ενδιαφέρει το πορτρέτο της ως «χήρας» και µοναχής. Η κόρη του ζευγαριού των ηρώων εξετάζεται στο ρόλο της ως «ορφανής» παρθένας. Το πρόσωποπου παίζειτο ρόλο του «βοηθού» του ήρωα ολοκληρώνει την προς µίµηση εικόνα των ηρώων που σχηµατίζει από τη διήγηση ο αναγνώστης-ακροατής της εποχής. Η περίπτωσή του είναιόµωςδιαφορετική, διότιαφενός δενπρόκειται γιαβασανισµένο ήρωακαιαφετέρου παρουσιάζει διαφορετικό ξεκίνηµα στην πορεία του προς τη χριστιανική τελειότητα.
- Στο δεύτερο µέρος εξετάζονται τα δευτερεύοντα πρόσωπα. Οι παρατηρήσεις µας προκύπτουν από την αντιπαραβολή προσώπων που εκπροσωπούν τη θετική είτε την αρνητική έννοια µιας συγκεκριµένης ηθικής αξίας, σύµφωνα δηλαδή µε την πολωτική δοµή που χαρακτηρίζει τη µεσαιωνική αντίληψη του κόσµου και την πολωτική αντίθεση ανάµεσα σε κορυφαίεςαρετές-χάριτεςκαιθανάσιµααµαρτήµατα.
Τοευρύ περιεχόµενοτηςέρευναςµαςοδήγησεπολλέςφορέςστοναεπικεντρωθούµεσε πάµπολλες λεπτοµέρειες, κάποτε και δευτερεύουσας, ίσως, σηµασίας. Στην προσπάθειά µας ναδώσουµεµιαγενικότερηεικόνατουθέµατος, πέρααπόταανάκεφάλαιοσυµπεράσµατα, το πέµπτο και τελευταίο κεφάλαιο του πρώτου τόµου προχωρεί σε µια συνεκτίµηση των επιµέρουςπορισµάτων.
Η διατριβή συµπληρώνεται µε ένα Επίµετρο που περιλαµβάνει δύο τµήµατα:
- Στο πρώτο παραθέτουµε δύο ανέκδοτα στο σύνολό τους, σε νεότερη φιλολογική έκδοση, κείµενα του Απολλωνίου, την ιταλική διασκευή Leggere που παραδίδει το φλωρεντινό χφ M agliabechianus Cl. V III 1272, φφ. 5r-32v, και τη νεοελληνική οµοιοκατάληκτη επεξεργασία της Ριµάδας κατά την πρώτη γνωστή βενετική έντυπη έκδοση του 1524. Στο Προσηµείωµα εκτίθενται συνοπτικά οι αρχές που τηρήθηκαν στις χρηστικές αυτές µεταγραφές.
- Για να συµβάλουµε στην προώθηση της έρευνας της Ριµάδας, καθώς και στην επανεκτίµησή της µέσα στη νεοελληνική γραµµατεία της εποχής, κρίθηκε ενδιαφέρον να κάνουµε και µια σύντοµη παρουσίαση ορισµένων υφολογικών της γνωρισµάτων, κάποτε και σεσυνάρτησηµεταοµόλογαχαρακτηριστικάτηςιταλικήςπηγήςτης. Αποµακρυνόµαστεέτσι από τη σφαίρα της θεµατικής και τα σηµασιολογικά στοιχεία και στο δεύτερο τµήµα του Επιµέτρου µπαίνουµε σε θέµατα ύφους, που αφορούν όµως ένα µόνοκείµενο. Πρόκειται για µια πρώτη, µη εξαντλητική προσέγγιση του θέµατος, που ελπίζουµε να µπορέσουµε να συνεχίσουµε στο µέλλον µε τη σύγκριση της γλωσσικής µορφής και της στιχουργίας της ανοµοιοκατάληκτης ελληνικής διασκευής, µια που για το κείµενο αυτό, για την ώρα, διαθέτουµε µόνο τις ελλιπείς λατινόγλωσσες παρατηρήσεις του Α.Α. Janssen.
Στο δεύτερο τόµο συµπεριλαµβάνονται τα υπόλοιπα υπό εξέταση κείµενα, απαραίτητα για την ανάγνωση της παρούσας εργασίας, στις εκδόσεις που ακολουθήσαµε.1
Πριν τελειώσω αυτό τον πρόλογο θα ήθελα να εκφράσω τις απαραίτητες ευχαριστίες µου σε ορισµένα πρόσωπα:
Καταρχήν ευχαριστώ θερµά τις καθηγήτριες και τους καθηγητές Caterina Carpinato, Luigi M ilone, Βασίλη Κατσαρό, Νίκη Παπατριανταφύλλου-Θεοδωρίδη, Βικτωρία Χασσιώτη, AντώνηΚαψωµένο, A ntonio M elero, Οlga O m atos και Carm en Puche, που παρακολούθησαν µε ενδιαφέρον ή µε βοήθησαν στην εκπόνηση της διατριβής µου, στην Ιταλία, την Ελλάδα και Ισπανία.
Επιθυµώ επίσης να ευχαριστήσω τους δύο συνεπόπτες καθηγητές της συµβουλευτικής τριµελούς επιτροπής, τους κκ. Μιλτιάδη Πεχλιβάνο και Μιχάλη Χρυσανθόπουλο, που διάβασαν στη τελική της φάση τη διατριβή και µου έκαναν αρκετές εύστοχες παρατηρήσεις και χρήσιµες υποδείξεις.
Ιδιαίτερα πρέπει να εκφράσω την ευγνωµοσύνη µου στον κύριο επόπτη της εργασίας, τον καθηγητή κ. Γιώργο Κεχαγιόγλου, ο οποίος µου προσέφερε πρόθυµα και συστηµατικά την επιστηµονική του συνεργασία. Οι διεξοδικές επισηµάνσεις και προτάσεις του συνετέλεσαν
1Οι παραποµπές στα πεζά κείµενα του Απολλώνιου γίνονται µε το εξής τρόπο: στην περίπτωση της Versione, του Rom anzo, της Ystoire και της Patraña παραπέµπουµε στην αρίθµηση των σελίδων και των αράδων του κειµένου των αντίστοιχων εκδόσεων που χρησιµοποιήσαµε. Στις παραποµπές της λατινόγλωσσης Ηistoria Apollonii regis Tyri [=ΗΑ] χρησιµοποιήθηκαν οι αριθµοί των παραγράφων – στους οποίους χωρίζεται στις φιλολογικές εκδόσεις το κείµενο– και οι αράδες κάθε παραγράφου της έκδοσης του K ortekaas. Το ίδιο σύστηµα εφαρµόσαµε για τις παραποµπές του ανέκδοτου κειµένου του Leggere, παρότι στη µεταγραφή µας δεν απαριθµήσαµε τις αράδες.
σηµαντικά στην διερεύνηση του θέµατος και στη λύση πολλών προβληµάτων που µε είχαν απασχολήσει. Ο ίδιος µε καθοδήγησε σε θέµατα βιβλιογραφίας, µου δάνεισε αρκετές µελέτες από την βιβλιοθήκη του και µου έδωσε την δυνατότητα να διαβάσω ορισµένες απρόσιτες πηγές. Συγκεκριµένα, µου υπέδειξε σε φωτοτυπίες τις βενετικές εκδόσεις του κειµένου του A . Pucci του 1475 και του 1499, τις βενετικές εκδόσεις της Ριµάδας του 1524 και του 1805, καθώς και µια δική του µεταγραφή του ίδιου ελληνικού κειµένου που διασώζει το νεαπολιτανικό χειρόγραφο ΙΙΙ Β 27. Οφείλω επίσης να τον ευχαριστήσω για την ανεκτίµητη βοήθειάτου στοθέµατηςγλώσσας, καθώςδιόρθωνε πάντοτεµευποµονήταλάθηµουκαιµε βοηθούσε να διατυπώσω τις ιδέες µου µε σωστά ελληνικά.
Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους Jacqueline Faure, A lberto Furlanetto και Βάσω Σδράνηγια την ηθική τους συµπαράσταση. Παρότι δεν µπορώ ναπω ότιεπέρασα του Απολλωνιούταβάσανα, όπωςλέειηζακυνθινήπαροιµία, είναιαλήθεια πωςκατάκαιρούς, και όσοδιάστηµαέµειναµακριάαπόταµέρηµου, είχακάποιεςπροσωπικέςδυσκολίες, τιςοποίες δεν θα είχα αντιµετωπίσει αποτελεσµατικά χωρίς αυτούς.
Θεσσαλονίκη, ∆εκέµβριος 2002 Santiago Carbonell
Περιεχόµενα
__________________________________________________________________
ΤΟΜΟΣ Α΄
Πρόλογος
Βραχυγραφίες… … … .… … … .… … … .… … ...1
Βιβλιογραφία… … … .… … … .… .… … .… … … .10
Εισαγωγή: Η µυθιστορία του “Απολλώνιου της Τύρου” και η ευρωπαϊκή διάδοσή της.… … … ..22
1. Ταµέρητωνδιηγήσεων Α. Τίτλος… … … ..… … … .… … … ..43
Β. Πρόλογοςκαιεισαγωγικόµέρος… … … 48
Γ. Κεντρικό τµήµα: αφηγηµατική δοµή… … … ...… … ...… … … ..… … … … .… ...53
∆. Επίλογος… … … … .… .… … … .… … ..72
Συγκεφαλαίωση… … … .… … ..78
2. Tαθρησκευτικάκαιπολιτισµικάστοιχεία.… … … ..… … … .… … … 81
Α. Οι µυθολογικές θεότητες • ΟΑπόλλων… … … ...… … … .82
• Ο Ποσειδών ..… … … ...… … … .84
• Ο Πρίαπος … … … ...… … … .85
• Η Άρτεµις … … … ...… … … .86
Β. ΗΤύχη, ταάστρακαιηΘείαΠρόνοια… … … .… … ...… … … .… … .89
Γ. Οθάνατος, ηµεταθανάτιαζωήκαιτανεκρικάέθιµα… … … … ...… … … … .… … ..102
∆. Χριστιανικάδόγµατακαιπαραδόσεις • Γάµος … … … ...… … … ...… … … .114
• Νηπιοβαπτισµός … … … ...… … … ...115
• Ανάσταση… … … ...… … … ..117
Ε. Ψυχαγωγία: αθλήµατα, παραστάσεις-αφηγήσεις, µουσική, χορός, κονταροµαχίες… .… … .122
Συγκεφαλαίωση… … … ...… … … ..137
3. Το θέµα του έρωτα...… … … .… … … .… … … ..140
Συγκεφαλαίωση… … … ...… … … … ..160
4. Το ήθος των προσώπων… … … ..… … … .168
Α.Προς τη χριστιανική τελειότητα • Ονέοςήρωας… … … 169
• Οµοναστικόςβίος… … … .186
• Τοµαρτύριοµιαςπαρθένας… … … ...191
• Ηηθικήµεταβολή… … … .197
Β. Η πόλωση του µεσαιωνικού κόσµου: ανταµοιβή και τιµωρία • Γενναιοδωρία και φιλαργυρία: ο ψαράς και ο προαγωγός… … … 205
• Οδίκαιοςκαιοακόλαστοςβασιλιάς: πατρικήστοργήκαιαιµοµιξία… … … ...210
• Αφοσιωµένηφιλίακαιπροδοσία: o υπήκοοςτηςΤύρουκαιοιθετοίγονείς… … … … 221
• Τοαπαράβατοκαθήκοντωνδούλων/υπηρετών… … … 235
5. Συµπεράσµατα...… … … ...245
Επίµετρο I. Χρηστικές µεταγραφές φιλολογικά ανέκδοτων κειµένων Προσηµείωµα… … ..… … … .… … … .… … … .… 258
• Leggere d’Apollonio di Tiro (φλωρεντινό χφ Μagliabechianus Cl.V III 1272… … … ..263
• ∆ιήγησις ραιοτάτη Απολλωνίου το ν Τύρ , Ριµάδα (βενετική έκδοση του 1524).… 291 II. ΈκφρασητηςΡιµάδας • Σηµειώσειςστοκείµενο… … … .… … 336
• Λεξιλόγιο… … … ...… … … 348
• Ύφοςκαιστιχουργία: «λογότυποι»… … … ...401
• Μέτρο και οµοιοκαταληξία… … … … … … … ..411
• Ριµάριο… … … .… .425
ΤΟΜΟΣ Β΄
Τα εκδοµένα κείµενα
- H istoria Apollonii regis Tyri (λατινικό)
- Libro de Apolonio (ισπανικό)
- El Patrañuelo: «Patraña oncena» (ισπανικό) - Ystoire du roy Apollonius de Tire (γαλλικό) - H ystoria de m iser Apollonio de Tyri (ιταλικό) - Storia di Apollonio di Tiro (ιταλικό) - Cantari di Apollonio di Tiro (ιταλικό) - ∆ιήγησιςπολυπαθο ς Απολλωνίουτο Τύρου (ελληνικό)
1. Εκδόσεις και χειρόγραφοι µάρτυρες κειµένων α. Απολλώνιος
H A H istoria Apollonii regis Tyri. Κοrtekaas 1984
Rom anzo Storia d’Apollonio di Tiro. Rom anzo greco dal latino ridotto in volgare italiano nel secolo XIV. D el Prete 1861
Versione H ystoria de m iser Apollonio de Tyri. Versione tosco-veneziana della m età del sec. XIV. Salvioni 1889
Leggere Leggere d’Apollonio di Tiro. χφ M agliabechianus Cl. V III. 1272 Cantari Apollonio di Tiro (A . Pucci). Rabboni 1996
∆ιήγησις Μεταγλώττισµα π λατινικ ν ε ς ρωµα κον. ∆ιήγησις πολυπαθο ς Απολλωνίουτο Τύρου. Cupane 1995: 569-633 Ριµάδα ∆ιήγησις ω¸ραιoτάτη Απολλωνίου το ν Τύρ ,Ριµάδα. Βενετική
έκδοσητου 1524
Libro Llibre d’ Appollonio. Corbella 1992
Patraña El Patrañuelo: «Patraña oncena». (J. Tim oneda). Rom era Castillo
²1986: 193-230
Υstoire Υstoire du roy Apollonius de Tire. Lew is 1915: 46-147
β. ∆ευτερεύουσες ελληνικές πηγές
Aγν. ποιήµ. ∆ηµώδη ποιήµατα γνώστου συγγραφέως, Γ.Θ. Zώρας (επιµ.), Αθήνα 1955
AK ’Εκ τ ν ρωτικ ν θ΄ λόγων το σοφο Μανασσ τ ν κατ’
Αρίστανδρονκα Καλλιθέαν (Ε. Τσολάκης, Συµβολήστηµελέτητου ποιητικούέργουτουΚωνσταντίνουΜανασσήκαικριτικήέκδοσητου µυθιστορήµατός του «T κατ’ Αρίστανδρον κα Καλλιθέαν», Θεσσαλονίκη 1967)
Aλφ. καταν. ’Aλφάβητoς κατανυκτικ ς κα ψυχωφελ ςπερ το µαταίου κόσµου τούτου (W agner, Carm ina (1874), σσ. 242-247)
Αλφ. ξεν. (Αθ.),
Αλφ. ξεν. (A m br) Αλφάβητοι τ ς ξενιτείας (Γ. Κ. Μαυροµάτης, Τα «Περ τ ς ξενιτείας» ποιήµατα, Ηράκλειο 1995)
Άλωσ. Κων/π. Εµµανουήλ Γεωργιλλάς, Αλωσις Κωνσταντινουπόλεως (Legrand, BG V, τ. 1, Paris 1880, σσ. 169-202)
Άνθ. χαρ. Β, Ι (χφφ Βιένης και Ιεροσολύµων) Φιόρ δέ Βερτού, τουτέστιν
’Αθθός τ ς ’Αρετ ς, (Ε. Κακουλίδη-Πάνου και Κ.∆. Πηδώνια, Άνθος των Χαρίτων-Φιόρ δέ Βερτού. Η κυπριακή παραλλαγή, Λευκωσία 1994)
Απόκοπ. ’Απόκοπος (Στ. Αλεξίου, Μπεργαδ ’Απόκοπος. ‘Η Βοσκοπούλα, Αθήνα 1971)
Ασσίζες Ασσίζεςτο Βασιλείουτ νΙεροσολύµων κα τ ςΚύπρου. (Γ. Σάθας, Ασίζαι το Βασιλείου τ ν Ιεροσολύµων κα τ ς Κύπρου. Κυπριακοί Νόµοι. Βυζαντινά σύµβολα. Κρητικά διαθήκαι, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τ. 5, Paris 1877, ανατ. Αθήνα 1972)
Άσµα Θεοφ. Ασµα Θεοφύλακτου (Νικολαïδη 1957, σσ. 5-6)
Άσµα Μεγ. Παρασκ. Ασµα τ ς Μεγάλης Παρασκευ ς (Νικολαïδη 1957, σσ. 28-31) Αχιλλ. ∆ιήγησις το ’Αχιλλέως
Ν, χφ Νάπολης (J. A . M oreno Jurado, Aquileida. Poem a bizantino anónim o, M adrid 1994)
L, χφ Λονδίνου (D .C. H esseling, L’Achilléide byzantine, A m sterdam 1919, σσ. 91-125)
Ο, χφΟξφόρδης (O . L. Sm ith, The O xford version of the Achilleid, Copenhagen 1990)
Βέλθ. ∆ιήγησις ξαίρετος Βελθάνδρου το Ρωµαίου (J.M . Egea, H istoria Extraordinaria de Beltandro y Crisanza, G ranada 1998)
Βοσκοπ. Βοσκοπούλα (Στ. Αλεξίου, ¸¸Η Βοσκοπούλα, κρητικό ε δύλλιο το 1600, Ηράκλειο 1963)
Γλυκάς, Στ. Στίχοι γραµµατικο Μιχα λ το Γλυκ (Ε. Θ. Τσολάκης, Μιχα λ Γλυκ στίχοι ο ς γραψε καθ’ ν κατεσχέθη καιρόν, Θεσσαλονίκη 1959)
∆εφ. Σωσ. (Βεν.) Μ. ∆εφαράνας, ‘Ιστορία κ τ ν το ∆ανι λ περ τ ς Σωσάννης (Κεχαγιόγλου 1982, σσ. 177-92)
∆ιγ. Ακρ. Α (χφ Άνδρου-Αθηνών) ∆έκαΛόγοιπερ το ∆ιγενο ς Ακρίτουκα τ νγονέων (Π. Καλονάρος, Βασίλειος∆ιγενήςΑκρίτας. Τ µµετρα κείµενα ’Αθην ν, Κρυπτοφέρρης κα ’Εσκοριάλ, Αθήνα 1941, ανατύπ. 1970, τ.1)
G , Ε (χφφ Κρυπτοφέρρης και Εσκοριάλ) <∆ιγενής Ακρίτης> (E.
Jeffreys, D igenis Akritis. The G rottaferrata and Escorial versions, Cam bridge 1998)
Ο (χφ Οξφόρδης) ∆ιήγησις ραιοτάτη το νδρειωµένου ∆ιγεν , π ς καµεν πολλ ς νδραγαθίες ε ς τ µέρη τ ς Ρωµανίας κα