Περιβάλλον και Ανάπτυξη
ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ
∆ΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ – ∆ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ
(∆.Π.Μ.Σ)
"ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ"
«1η κατεύθυνση»
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ:
«Αγροτική ανάπτυξη-Αγροτική πολιτική : Το παράδειγµα
του παραδοσιακού αµπελώνα της Σαντορίνης»
ΕΛΕΝΗ ΑΓΓΕΛΟΥ
ΑΓΡΟΝΟΜΟΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ
ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ:
Ι. Σαγιάς, Αναπληρωτής Καθηγητής, Σχολή Αγρονόµων Τοπογράφων Μηχανικών Ε.Μ.Π.
Α. Σιόλας Καθηγητής, Ε.Μ.Π.
∆ρ. Μηχ. Κ. Βαλεριάνου Ε.∆Ι.Π. Ε.Μ.Π.
Αθήνα, Μάιος 2015
2
«Εάν αποσυνθέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου αποµένουν µια ελιά, ένα αµπέλι και ένα καράβι.
Που σηµαίνει: µε άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις.»
Από το έργο του Ελύτη «Ο µικρός ναυτίλος»
3
Περίληψη
Με την παρούσα εργασία επιχειρείται η διερεύνηση της επιρροής και επίδρασης της πολυλειτουργικής δραστηριότητας της αµπελοκαλλιέργειας διαµέσου του χρόνου, της ασκούµενης εθνικής και κοινοτικής αγροτικής πολιτικής, στον τόπο και τον κόσµο του νησιού της Σαντορίνης, καθώς και της αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης των συνιστωσών της, µεταξύ τους, αλλά και µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τόπου, µε στόχο την ολοκληρωµένη ανάπτυξη της περιοχής µε κέντρο τον άνθρωπο και την ευηµερία του, σύµφωνα µε τις ρεαλιστικές αρχές της «Αξιοβίωτης Ολοκληρωµένης Ανάπτυξης»1
Ο αµπελώνας της Σαντορίνης αποτελεί σηµαντικό αµπελότοπο της χώρας και παρουσιάζει ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά ως προς το µέγεθος του, (ο µεγαλύτερος αµπελώνας στον νησιωτικό χώρο της χώρας µας), την ιστορική του σηµασία (ο αρχαιότερος αµπελώνας της Ευρώπης), µε µεγάλο αριθµό γηγενών ποικιλιών αµπέλου που διαφυλάχθηκαν και διατηρήθηκαν στο ηφαιστειακό έδαφός του νησιού, ιδιαίτερες καλλιεργητικές τεχνικές που αναπτύχθηκαν λόγω των εδαφολογικών ιδιοτήτων και για την µείωση των επιπτώσεων από τους κλιµατικούς παράγοντες της περιοχής, παραγωγή ποιοτικών οίνων που αποτελούν πρεσβευτή της αγροτικής παραγωγής του νησιού και της χώρας και προσελκύει το ενδιαφέρον των τουριστών, σηµαντικό αριθµό οινοποιείων που τα περισσότερα αποτελούν εξέλιξη υφιστάµενων οικογενειακών «κανάβων», έντονο ενδιαφέρον των καλλιεργητών του που εκδηλώνεται µε την ύπαρξη µεγάλου αριθµού συνεταιρισµών και την σχεδόν καθολική συµµετοχή τους στα προγράµµατα και τις δράσεις του αµπελουργικού τοµέα.
Εν τούτοις µόνο ένας µικρός αριθµός καλλιεργητών φαίνεται να ασχολείται κατά κύριο επάγγελµα µε την γεωργία, σε µεγάλο βαθµό το εισόδηµα από την αµπελουργική δραστηριότητα είναι άµεσα συνδεδεµένο µε το ύψος των κοινοτικών ενισχύσεων και των καταβολών στήριξης, ενώ υπάρχει αναπτυγµένη πολυδραστηριότητα συνδυασµένη κυρίως µε τον τουρισµό.
1 αξιοβίωτη ολοκληρωµένη ανάπτυξη, δηλαδή µιας ταυτόχρονα οικονοµικής, κοινωνικής, πολιτικής, πολιτισµικής και κατάλληλα τεχνικής/τεχνολογικής ανάπτυξης, η οποία θα τελείται σε διαλεκτική αρµονία και µε σεβασµό στον άνθρωπο και τις συλλογικότητές του όπως αυτός εντάσσεται ειρηνικά και δηµιουργικά στο φυσικό και πολιτισµικό περιβάλλον, ως αναπόσπαστο µέρος τους και όχι ως κυρίαρχος ιδιοκτήτης, ή εκµεταλλευτής τους (Ρόκος 2003, 2004)..
4 Σε ότι αφορά στα αποτελέσµατα της ασκούµενης αγροτικής πολιτικής στο νησί, διαπιστώνεται ότι τα εφαρµοζόµενα µέτρα, οι δράσεις και οι πρωτοβουλίες αποτελούν κίνητρο για την συνέχιση της αµπελοκαλλιέργειας και ενδυναµώνουν την καλλιεργητική κατάσταση του αµπελώνα. Ακόµα, αξιοποιούνται οι δυνατότητες προώθησης και αναγνώρισης των οίνων, ενώ παράλληλα υπάρχει θετική επίδραση στη διατήρηση, διαφύλαξη και ανάπτυξη του περιβάλλοντος, µέσω των ευκαιριών που δίνονται από την εφαρµογή των της αγροτικής ανάπτυξης, για την απασχόληση, την βελτίωση της ποιότητας ζωής, την συγκράτηση του ανθρώπινου δυναµικού (ο πληθυσµός του νησιού σχεδόν διπλασιάστηκε την τελευταία 20ετία)
Τα προβλήµατα που καταγράφονται, στην πλειοψηφία τους είναι κοινά µε αυτά άλλων αµπελουργικών περιοχών, αλλά στην Σαντορίνη παρουσιάζονται εντονότερα και ενισχύονται από τον νησιωτικό της χαρακτήρα και λόγω του αναπτυγµένου δίπολου τουρισµού και γεωργίας.
Σε ένα τόσο τουριστικό νησί θα περίµενε κάποιος να βρει έναν υποβαθµισµένο πρωτογενή τοµέα.
Αντίθετα στην Σαντορίνη διαπιστώνεται ιδιαίτερα σηµαντική ανάπτυξη της αµπελουργίας και συνύπαρξη, αλληλεξάρτηση και σύνδεση του τουρισµού και της αµπελοκαλλιέργειας, παρά τις πιέσεις που δέχεται η γεωργική γη υψηλής παραγωγικότητας από την τουριστική δραστηριότητα.
Οι σκέψεις που διατυπώθηκαν για την περαιτέρω ανάπτυξη της αµπελοκαλλιέργειας και την άρση των δυσκολιών, αφορούν στην επίτευξη βέλτιστων αποτελεσµάτων µε ολοκληρωµένη προσέγγιση, κατανόηση της σχέσης όλων των παραγόντων επίδρασης και σχεδιασµένη παρέµβαση σε κάθε φάση της εξελικτικής του πορείας, µε την απόδοση χαρακτηριστικών πρωτοτυπίας και ελκυστικότητας στα παραγόµενα προϊόντα αλλά και στις επιδράσεις των δραστηριοτήτων και πρωτοβουλιών, µε προσανατολισµό στην ανάδειξη των συγκριτικών πλεονεκτηµάτων της καλλιέργειας, προστασία της γεωργικής γης, ισόρροπη ανάπτυξη του τουρισµού, διατήρηση και διαφύλαξη της αυθεντικότητας του τόπου.
Λέξεις κλειδιά: η πολυλειτουργική δραστηριότητα της αµπελοκαλλιέργειας, η κοινή αγροτική πολιτική, η αγροτική ανάπτυξη, ο αµπελώνας της Σαντορίνης, η οινοποίηση
5
Abstract
This paper explores the influence and impact of the multifunctional activity of viticulture over time, and of national and EU agricultural policy on the area and the people of the Greek island of Santorini. It also examines the interdependence of and interaction of the various components with one another and with the specific characteristics of the area, aiming at the integrated development of the region with a focus on the people and their well-being, in accordance with the realistic principles of "Worth-living Integrated Development"2
The Santorini vineyard represents an important terroir in Greece, with interesting characteristics related to its size (the largest vineyard on the Greek islands); its historical importance (the oldest vineyard in Europe), with a great number of indigenous grape varieties that have been safeguarded preserved in the island's volcanic soil; and the particular cultivation techniques that have developed in response to the properties of the soil and aiming at lessening the impact of the area's climatic factors. Santorini's quality wines have served as an ambassador of the agricultural production of the island and of Greece and attract tourist interest, along with a significant number of wineries, most of which are the result of the evolved matrix of old family holdings. There is also strong interest on the part of growers, manifested in the presence of numerous cooperatives and their almost universal participation in the programs and actions of the viticultural sector.
Nevertheless, only a small number of growers appear to be chiefly engaged in farming as an occupation. To a great extent, income from viticulture is directly related to the amount of EU aid and support payments, while there is significant multi-activity involving mainly tourism.
As for the results of the agricultural policy in effect on the island, it seems that the implemented measures, actions and initiatives serve as an incentive for continued viticulture and enhance the farming conditions in the vineyards. Moreover, the potential for the promotion and recognition of wines is being developed, while at the same time there is a positive impact on preserving, safeguarding and developing the environment through
1 Worth-living integrated development, meaning the simultaneous economic, social, political, cultural and appropriately technical/technological development which occurs in dialectical harmony and with respect for human beings and their collectivities, as they become peacefully and creatively integrated into their natural and cultural environment as an integral part and not as a dominant owner or exploiter (Rokos 2003, 2004).
6 opportunities provided through the implementation of agricultural development for employment, for improving quality of life and for retaining human resources (the island population has nearly doubled over the last 20 years).
Most of the problems that have been observed are shared by other viticultural regions, but are more apparent in Santorini and are intensified by its island character and because of the developed dipole of tourism and agriculture.
One would expect to find a rather degraded primary sector on such a tourism-oriented island.
On the contrary, Santorini exhibits signs of particularly significant viticultural development and a co-existence, interdependence and close link between tourism and grape- growing, despite the pressure being exerted on highly productive agricultural land by tourism activity.
The ideas expressed for further development of viticulture and remedies for difficulties relate to achieving optimal results through an integrated approach, an understanding of the relation between all of the impacting factors, and a planned intervention at each phase of its progress, including ascribing characteristics of originality and appeal to the products and to the effects of activities and initiatives, with a focus on promoting the comparative advantages of farming, protecting agricultural land, achieving balanced tourism development, and safeguarding and preserving the island's authenticity.
Key words : multifunctional activity of viticulture, agricultural development, Santorini vineyard, wines production
7
Εισαγωγή
Η επιλογή του θέµατος
Αντικείµενο της εργασίας είναι η διερεύνηση των επιπτώσεων και της επίδρασης της αµπελοκαλλιέργειας – µέσω της ασκούµενης ευρωπαϊκής και εθνικής αγροτικής πολιτικής - στον χώρο και την κοινωνία, ως επιλογή/ κατεύθυνση ανάπτυξης για την περίπτωση της Σαντορίνης
Οι λόγοι επιλογής του συγκεκριµένου θέµατος είναι οι απαντήσεις σε δύο ερωτήµατα:
α) Γιατί ενδιαφέρει η αµπελοκαλλιέργεια ;
Η αµπελοκαλλιέργεια είναι συνδεδεµένη µε τον ελληνικό αγροτικό χώρο, παραδοσιακά, ανεξάρτητα από το µέγεθος των εκµεταλλεύσεων στις οποίες καλλιεργείται, είτε αποτελεί αποκλειστική βιοποριστική γεωργική εκµετάλλευση είτε πρόκειται για το «οικογενειακό αµπέλι» και διακρίνεται για την ποικιλία και την ποιότητα των παραγόµενων οίνων, ως αποτέλεσµα των κλιµατικών συνθηκών, της γεωµορφολογίας του, των ποικιλιών που καλλιεργούνται, των µέτρων και δράσεων στήριξης και των γεωργικών πρακτικών που εφαρµόζονται.
Παράλληλα, τα αποτελέσµατα από την εφαρµογή των προγραµµάτων της αγροτικής πολιτικής και αγροτικής ανάπτυξης για τον τοµέα αµπέλου, είναι καθοριστικά για την διαµόρφωση, την µελλοντική πορεία της καλλιέργειας αλλά και του περιβάλλοντος στο οποίο ασκείται, σε όλες του τις συνιστώσες.
β) Γιατί η Σαντορίνη;
Η Σαντορίνη αποτελεί χαρακτηριστικό και σηµαντικής αξίας αµπελοτόπι της χώρας, ως
«αρχαίος αµπελώνας» που υπάρχει για περισσότερο από 2500 χρόνια, µε την µεγαλύτερη έκταση καλλιέργειας για τα νησιά του Αιγαίου, µε µεγάλο αριθµό γηγενών ποικιλιών, ιδιαίτερες καλλιεργητικές τακτικές και παραγωγή ποιοτικών κρασιών .
Η αµπελοκαλλιέργεια ήταν πάντα συνδεδεµένη µε τη ζωή των κατοίκων του νησιού και λαµβάνοντας υπόψη τον πολυλειτουργικό χαρακτήρα της, είναι έντονη η επιρροή και επίδρασή της, στο φυσικό περιβάλλον του νησιού, στις δραστηριότητες που αναπτύχθηκαν, στην οικονοµία, στην καθηµερινή ζωή, διαµορφώνοντας τον χαρακτήρα του τόπου και της κοινωνίας του, κάθε χρονική στιγµή.
8
Ευχαριστίες
Ολοκληρώνοντας τις υποχρεώσεις του ∆ιεπιστηµονικού Προγράµµατος, ευχαριστώ τους καθηγητές και τους επιστηµονικούς συνεργάτες των µαθηµάτων για τις γνώσεις και τη βοήθειά τους στην θεωρητική και µεθοδολογική έρευνα, τους τρόπους και τις διαδικασίες προσέγγισης και ανίχνευσης σχέσεων και συνδέσεων των ζητηµάτων διερεύνησης.
Ιδιαίτερα ευχαριστώ τους επιβλέποντες της παρούσας εργασίας, κ. Ίων Σαγιά, (Αναπληρωτή Καθηγητή, Σχολής Αγρονόµων Τοπογράφων Μηχανικών Ε.Μ.Π.), κ. Άγγελο Σιόλα (Καθηγητή, Ε.Μ.Π). και την κα Κωνσταντίνα Βαλεριάνου (∆ρ. Μηχ. Ε.∆Ι.Π., Ε.Μ.Π.) για την καθοδήγηση, τις συµβουλές τους και για την ευκαιρία που µου έδωσαν, να ασχοληθώ µε το συγκεκριµένο αντικείµενο, µε ελευθερία και πρωτοβουλία χειρισµού σε όλα τα στάδια της.
Οφείλω ένα µεγάλο «ευχαριστώ» σε όλα τα πρόσωπα που επικοινώνησα µαζί τους και συνέβαλαν στην ολοκλήρωση της διπλωµατικής εργασίας µου, τους παραγωγούς και οινοποιούς της Σαντορίνης για την συνεργασία τους, τους συναδέλφους και φίλους Χρήστο Αλεξανδρή, Γιώργο Σκοπελίτη, Μάρκο Καφούρο για την βοήθεια τους και την δυνατότητα που µου πρόσφεραν για επικοινωνία µε τους ανθρώπους του αµπελώνα, στο νησί και την φιλοξενία τους κατά τις επισκέψεις µου, καθώς και τους αρµοδίους της βιβλιοθήκης του Ιδρύµατος Μπελλώνια στην Σαντορίνη που µου έδωσαν την ευκαιρία να «πιάσω» στα χέρια µου βιβλία, ιστορικής σηµασίας και αξίας –που έχουν εξαντληθεί –και να διαβάσω αποσπάσµατα τους, που µέχρι εκείνη την ώρα είχα δει µόνο ως βιβλιογραφικές αναφορές. .
Επίσης ευχαριστώ τους φίλους µου Γιάννη Μουντράκη, Γιώργο Αθανασίου, ∆έσποινα Φραγγίδου και Τριαντάφυλλο Μπουχούνα, για την ενθάρρυνση τους να παρακολουθήσω το µεταπτυχιακό πρόγραµµα.
Και βέβαια ευχαριστώ τις συναδέλφους Αλεξάνδρα Πετροπούλου Κατερίνα Ξυνοπούλου, τον διευθυντή στην υπηρεσία µου Κώστα Πιστόλη και την οικογένειά µου που µε «ανέχτηκαν» και µε στήριξαν καθ΄ όλη την διάρκεια του προγράµµατος.
9
Μεθοδολογική Προσέγγιση
Στο πλαίσιο της διερεύνησης της επιρροής και επίδρασης της πολυλειτουργικότητας του αµπελουργικού και αµπελοοινικού τοµέα του νησιού, στο χωρικό, περιβαλλοντικό κοινωνικό και οικονοµικό επίπεδο διατυπώθηκαν οι εξής κύριες υποθέσεις εργασίας, για την προσέγγιση του θέµατος:
o η εφαρµογή των προγραµµάτων και των δράσεων του τοµέα της αµπέλου οδηγεί στην ολοκληρωµένη ανάπτυξη του τόπου και όχι µόνο της οικονοµικής µεγέθυνσης
o ως αναπτυξιακή επιλογή η ανάπτυξη του πρωτογενή τοµέα µε έµφαση στην µονοκαλλιέργεια αµπέλου, -δεδοµένου ότι η αµπελοκαλλιέργεια για την Σαντορίνη αποτελεί το χαρακτηριστικό συγκριτικό πλεονέκτηµα της, µαζί µε τα άλλα προϊόντα ονοµασίας προέλευσης (ΠΟΠ) αλλά και τις πιέσεις που δέχεται ο πρωτογενής τοµέας από τις δραστηριότητες του τουρισµού, αποτελεί την «απάντηση» στην επίτευξη και την διατήρησή της ευηµερίας του νησιού.
Για την προσέγγιση, την ανάλυση των παραπάνω υποθέσεων, αρχικά τέθηκαν ερωτήµατα που αντιστοιχούν τους άξονες διερεύνησης και η προσπάθεια απάντησή της, αποτελεί την απόδειξη –ή και όχι- των υποθέσεων εργασίας .
Οι άξονες διερεύνησης της εργασίας διαµορφώθηκαν ως εξής :
o Η θεωρητική προσέγγιση της χωρικής διάστασης και του αναπτυξιακού σχεδιασµού- έννοιες και ορισµοί που συνδέονται µε τον συγκεκριµένο τόπο και µε την συγκεκριµένη δραστηριότητα
o Ανάπτυξη αµπελοκαλλιέργειας – τα κύρια ζητήµατα. Στοιχεία που συνθέτουν την πραγµατικότητα , την υφιστάµενη κατάσταση του αµπελώνα στην Σαντορίνη, του αµπελο-οινικού τοµέα του νησιού, την σχέση αµπελώνα και τουρισµού και την σύνδεση του πρωτογενή τοµέα, µε τον δευτερογενή και τον τριτογενή τοµέα.
o ∆ιερεύνηση της αγροτικής πολιτικής και πολιτικής αγροτικής ανάπτυξης και πως υλοποιείται µέσω των εθνικών και ευρωπαϊκών κανονισµών και διατάξεων στην χώρα και ειδικότερα στο νησί της Σαντορίνης, καθώς και της επίδρασης που είχαν και έχουν για την ενίσχυσης της καλλιέργειας και το περιβάλλον του νησιού.
o Προβλήµατα και προοπτικές
Σηµαντικό ρόλο για την όσο το δυνατό αρτιότερη µελέτη του συγκεκριµένου χώρου, είχαν οι επισκέψεις στο νησί, σε συνδυασµό µε τους ελέγχους για την ορθή τήρηση του αµπελουργικού µητρώου στην Σαντορίνη και την συµµετοχή των αµπελουργών στο
«πρόγραµµα ενίσχυσης Μικρών Νησιών του Αιγαίου».
10 Κατά τις επισκέψεις στο νησί, µε την βοήθεια των φίλων και συνεργατών Χρήστου Αλεξανδρή, (γεωπόνος, σύµβουλος Gaia), Γιώργου Σκοπελίτη (γεωπόνος, στο Γραφείο Αγροτικής Ανάπτυξης Θήρας) και Μάρκου Καφούρου, (γεωπόνος πρόεδρος της Ένωσης Συνεταιρισµών Θηραϊκών Προϊόντων), είχα επικοινωνία µε τους υπευθύνους επτά οινοποιείων οι οποίοι πρόθυµα απάντησαν σε ερωτήσεις σχετικά µε την υφιστάµενη κατάσταση των επιχειρήσεων, µε περιγραφές για την πορεία και την εξέλιξη της, τους στόχους και τους σκοπούς της δραστηριοποίησής της.
Επίσης πραγµατοποιήθηκε εντοπισµός των θέσεων των 13 οινοποιείων στο νησί, προκειµένου να είναι δυνατή η αποτύπωσή τους στο χαρτογραφικό υπόβαθρο των αµπελώνων του νησιού και η συσχέτισή τους.
Ακόµα, κατά τις επισκέψεις σε αµπελώνες που βρίσκονταν σε εξέλιξη καλλιεργητικές εργασίες, είχα την ευκαιρία να δω «από κοντά» εργασίες που περιγράφω στο κείµενο και να συζητήσω µε παραγωγούς για τις «αµπελιές» τους , για τις «γραφειοκρατίες» -την τήρηση του αµπελουργικού µητρώου, για τους προβληµατισµούς τους και τις σκέψεις τους για την αµπελοκαλλιέργεια.
Ουσιαστική επίσης ήταν η δυνατότητα αναζήτησης στοιχείων στην βιβλιοθήκη Ιδρύµατος Μπελλώνια, που διαθέτει σπάνια βιβλία για την Σαντορίνη και η βοήθεια και εξυπηρέτηση του προσωπικού της.
Η επιτόπια έρευνα στο νησί, που µου έδωσε την ευκαιρία να «αισθανθώ» την Σαντορίνη και όχι απλά να καταγράψω στοιχεία και πληροφορίες.
Πέρα από τα παραπάνω, η αναζήτηση των στοιχείων και των πληροφοριών για την θεωρητική προσέγγιση των ζητηµάτων της εργασίας και την αποτύπωση και υφιστάµενης κατάστασης του περιβάλλοντος του νησιού της Σαντορίνης, έγινε µέσω βιβλιογραφικών αναφορών για την υποστήριξη των θεωρητικών ζητηµάτων και του θεσµικού πλαισίου της αµπελουργίας και της οινοποιίας.
Έτσι για τα θεωρητικά ζητήµατα-κυρίως, τους ορισµούς, τις έννοιες, το θεσµικό πλαίσιο, τα γεωπονικά θέµατα, τα θέµατα καλλιεργητικών φροντίδων, κ.λ.π., χρησιµοποιήθηκαν βιβλιογραφικές πηγές, (βιβλιοθήκη του Ιδρύµατος Μπελλώνια), σηµειώσεις µαθηµάτων του µεταπτυχιακού προγράµµατος, πρακτικά συνεδρίων, αναζητήσεις στο διαδίκτυο, κ.λ.π.
Οι πληροφορίες σχετικά µε τα θέµατα της εργασίας αναζητήθηκαν από τις αρµόδιες υπηρεσίες, του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων (∆/νση ΠΑΠ-
∆ενδροκηπευτικής :τµήµα Αµπέλου και Ξηρών Καρπών, ∆/νση Μεταποίησης : τµήµα οίνου, κ.λ.π.), από την ∆ιεύθυνση Αγροτικής Οικονοµίας και Κτηνιατρικής Κυκλάδων (κ.
11 Παγανέλη), από την Ένωση Συνεταιρισµών Θηραϊκών Προϊόντων, τον Σύµβουλο Gaia στην Σαντορίνη (κ.Χρ.Αλεξανδρή), από το Γραφείο Ανάπτυξης Θήρας (κ. Γ. Σκοπελίτη), από την
∆ιεπαγγελµατική (κ. Μ.Τριανταφύλλου), καθώς και µε επικοινωνία µε τους καθηγητές του Γεωπονικού Πανεπιστηµίου Αθηνών κ. Μ. Σταυρακάκη και κ. Κ. Κοσµά.
Για τους πίνακες µε τα αναλυτικά στοιχεία του αµπελώνα της Σαντορίνης, για τους χάρτες των αµπελώνων, για τα εφαρµοζόµενα προγράµµατα και τις δράσεις του τοµέα αµπέλου, χρησιµοποιήθηκαν οι καταγραφές τεµαχίων (αλφαριθµητικά και χαρτογραφικά στοιχεία –shape files) και των καλλιεργητών από το Αµπελουργικό Μητρώο, του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίµων, (ηµεροµηνία αρχείου 15-12-2014), στοιχεία από τις αρµόδιες υπηρεσίες του Υπ.Α.Α.Τ., την Ένωση Συνεταιρισµών Θηραϊκών Προϊόντων, τον Σύµβουλο Gaia στην Σαντορίνη, Τµήµα Αµπέλου κ.λ.π), για την εξασφάλιση –όσο το δυνατό- πιο ολοκληρωµένης εικόνας για το νησί.
Από την έρευνα και την αναζήτηση πληροφορίας, δηµιουργήθηκε προβληµατισµός λόγω της διαπίστωσης ότι κάποιες φορές από διαφορετικές πηγές υπάρχουν διαφορετικές καταγραφές για τα ίδια αντικείµενα και υπήρξε η ανάγκη διασταυρωτικού ελέγχου προκειµένου να είναι δυνατή η περαιτέρω επεξεργασία και χρήση τους.
12
∆ιάρθρωση της εργασίας
Η παρούσα εργασία δοµήθηκε τρία µέρη:
Στο Α µέρος, που αποτελεί το πρώτο κεφάλαιο της εργασίας, γίνεται αναφορά στα κύρια ζητήµατα, τις έννοιες, τα χαρακτηριστικά και την σύνδεσή τους µε την υφιστάµενη κατάσταση της αµπελοκαλλιέργειας στην Σαντορίνη, που θα διερευνηθούν στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας.
Το Β µέρος αναφέρεται στην διερεύνηση της «περίπτωσης» του Αµπελώνα της Σαντορίνης και αποτελείται από 7 κεφάλαια (2 ως 8)
Αναλύονται :
Τα βασικά χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος του νησιού και τα στοιχεία για τον παραδοσιακό του αµπελώνα, που συνθέτουν την υφιστάµενη κατάσταση στο νησί και που ταυτόχρονα συνδέονται αλληλεπιδρούν και αλληλοεπηρεάζονται µεταξύ τους.
Το αµπέλι και ο παραγόµενος οίνος του αποτέλεσαν και αποτελούν σηµαντικό φυσικό πόρο για το νησί και τον σηµαντικότερο παράγοντα επίδρασης και αλληλεξάρτησης στην ανάπτυξη και εξέλιξη του φυσικού περιβάλλοντος, του τοπίου, της οικονοµίας (παραγωγή, εµπορία, συναλλαγές στην οικονοµική ζωή του νησιού), της κοινωνίας, της παράδοσης και της πολιτισµικής κληρονοµιάς του.
Πιο συγκεκριµένα :
Στο 2ο κεφάλαιο: «η Σαντορίνη» περιλαµβάνονται συνοπτικά γεωγραφικά, δηµογραφικά διοικητικά στοιχεία για το νησί και για το φυσικό περιβάλλον του.
Στο 3ο κεφάλαιο : «η αµπελοκαλλιέργεια στο νησί της Σαντορίνης», παρουσιάζεται, περιγράφεται και αναλύεται η υφιστάµενη κατάσταση της αµπελοκαλλιέργειας στο νησί, οι γεωπονικές πληροφορίες και οι ιδιαίτερες καλλιεργητικές πρακτικές και την διαχείριση του αµπελώνα. Επίσης διερευνάται η επίδραση της καλλιέργειας στο περιβάλλον στο τοπίο, στην απασχόληση, στην πολυδραστηριότητα των παραγωγών, στον κοινωνικό και οικονοµικό χώρο του νησιού.
Στο 4ο κεφάλαιο: «Η χωροθέτηση των αµπελώνων» γίνεται αναφορά και ανάλυση στα στοιχεία των αµπελοτεµαχίων και των αµπελοκαλλιεργητών του νησιού σε σχέση µε την χωροθέτησή τους στο νησί.
Το 5ο κεφάλαιο αναφέρεται στους οινοποιούς και την οινοποίηση που πραγµατοποιείται στην Σαντορίνη. Στο νοµοθετικό πλαίσιο του αµπελο-οινικού τοµέα, στην παραγωγή των φηµισµένων κρασιών της, τις παλιές κάναβες και στα σύγχρονα οινοποιεία.
13 Στο 6ο κεφάλαιο εξετάζεται η εφαρµογή των µέτρων και των δράσεων της αγροτικής πολιτικής και ανάπτυξης για τον αµπελώνα της Σαντορίνης.
Σε ότι αφορά στα αποτελέσµατα της ασκούµενης αγροτικής πολιτικής στο νησί, µέσω της εφαρµογής προγραµµάτων και δράσεων του αµπελουργικό τοµέα, προκύπτει ότι αποτελούν οικονοµικό κίνητρο για την συνέχιση της αµπελοκαλλιέργειας, ενισχύουν και ενδυναµώνουν την καλλιεργητική κατάσταση του αµπελώνα, αξιοποιούν τις δυνατότητες προώθησης και αναγνώρισης των αξιόλογων παραγόµενων οίνων, ενώ παράλληλα υπάρχει θετική επίδραση στη διατήρηση, διαφύλαξη και ανάπτυξη του φυσικού περιβάλλοντος, δίνουν ευκαιρίες απασχόλησης, βελτίωσης της ποιότητας ζωής, συµβάλουν στην συγκράτηση του ανθρώπινου δυναµικού (ο πληθυσµός του νησιού σχεδόν διπλασιάστηκε την τελευταία 20ετία) µέσω των πρωτοβουλιών και προγραµµάτων της αγροτικής ανάπτυξης.
Στο 7ο κεφάλαιο γίνεται αναφορά τις υπηρεσίες διαχείρισης και ελέγχου του αµπελουργικού τοµέα σε κεντρικό και τοπικό επίπεδο, καθώς και τις συλλογικότητες (συνεταιριστικά όργανα παραγωγών, συνδικαλιστικά όργανα του κλάδου των οινοποιών) που υπάρχουν
Στο 8ο κεφάλαιο διερευνάται η σχέση της ανάπτυξης της αµπελοκαλλιέργειας παράλληλα µε την ιδιαίτερη τουριστική ανάπτυξη του νησιού.
Στο Γ µέρος καταγράφονται τα συµπεράσµατα από την διερεύνηση της υφιστάµενης κατάστασης της καλλιέργειας, αλλά και των συσχετισµό και την αλληλεπίδραση µεταξύ όλων των συνιστωσών που συνθέτουν το περιβάλλον της Σαντορίνης.
Επιχειρείται η διατύπωση σκέψεων σχετικά για τις δυνατότητες και την περαιτέρω εξέλιξη και ανάπτυξη του αµπελώνα, για τις προοπτικές της αµπελοκαλλιέργειας –τις προϋποθέσεις για την εξασφάλιση της συνέχειάς της καθώς και τις δυνητικές διαχειριστικές µεταβολές στον τοµέα αµπέλου.
Στην εργασία περιλαµβάνεται η χαρτογραφική απόδοση των κυριότερων χαρακτηριστικών του αµπελώνα της Σαντορίνης, καθώς και παράρτηµα µε αναλυτικότερες πληροφορίες για τα θέµατα που αναπτύχθηκαν.
14
Πίνακας Περιεχοµένων
σελ.
Περίληψη 3
Abstract 5
Η επιλογή του θέµατος 7
α) Γιατί ενδιαφέρει η αµπελοκαλλιέργεια ; 7
β) Γιατί η Σαντορίνη; 7
Μεθοδολογική Προσέγγιση 9
∆ιάρθρωση της εργασίας 12
ΜΕΡΟΣ Α 17
Κεφάλαιο 1o : "Τα χαρακτηριστικά της καλλιέργειας αµπέλου- Η αγροτική πολιτική και η
αγροτική ανάπτυξη σε σχέση µε την αµπελοκαλλιέργεια" 18
1.1.Ο χώρος άσκησης της αµπελοκαλλιέργειας 18
1.2.Η αγροτική πολιτική και η αγροτική ανάπτυξη στον νησιωτικό χώρο 18
1.3.Η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) 19
1.4.Η πολιτική αγροτικής ανάπτυξης της χώρας -η εφαρµογή της στην Σαντορίνη 20
1.5.Η Πολυλειτουργικότητα της αµπελοκαλλιέργειας 21
1.6.Η Πολυαπασχόληση - πολυδραστηριότητα στην Σαντορίνη 21
ΜΕΡΟΣ Β 23
Κεφάλαιο 2Ο : "Η Σαντορίνη" 25
2.1. Γεωγραφικά - ∆ιοικητικά Στοιχεία της Σαντορίνης 25
2.2. Το φυσικό περιβάλλον της Σαντορίνης 26
2.2.1. Περιοχές NATURA στην Σαντορίνη 28
2.3. ∆ηµογραφικά στοιχεία και απασχόληση στην αµπελοκαλλιέργεια. 30
Κεφάλαιο 3o : Η αµπελοκαλλιέργεια στην Σαντορίνη 32
3.1. Η αµπελοκαλλιέργεια στο νησί της Σαντορίνης 32
3.2. Η ιστορικότητα του αµπελώνα της Σαντορίνης 32
3.2.1. Η αµπελοκαλλιέργεια της Σαντορίνης διαµέσου του χρόνου 32
3.3. Η καλλιέργεια του αµπελιού στο "οινοπέδιο" της Σαντορίνης 35
3.3.1. Το οινοπέδιο -"terroir" 35
3.3.2. Το έδαφος της Σαντορίνης 37
3.3.3. Η επίδραση του υψοµέτρου στον αµπελώνα 37
3.3.4. Η επίδραση των ανέµων 39
3.3.5. Η ύδρευση του αµπελώνα 39
3.4. Η εγκατάσταση του Σαντορινιού αµπελώνα 41
3.4.1. Η µορφολογία των αµπελώνων 41
3.4.2. Πεζούλες και ξερολιθιές 41
3.5. Οι καλλιεργητικές πρακτικές στον αµπελώνα της Σαντορίνης 41
3.5.1. Το παραδοσιακό κλάδεµα : "οι αµπελιές" και η "κουλούρα" 43
3.5.2. Η τεχνική του τρύγου - η "βεντέµα" 46
3.6. Αµπελουργική διαχείριση του αµπελώνα της Σαντορίνης 48
3.6.1. ∆ιερεύνηση εφαρµογής ολοκληρωµένης διαχείρισης γεωργικής παραγωγής
στον αµπελώνα της Σαντορίνης 48
3.7. Η επίδραση της αµπελοκαλλιέργειας στο περιβάλλον του νησιού 49
15
3.7.1. Η εργασία στην αµπελουργική εκµετάλλευση 49
3.7.2. Τα παραδοσιακά επαγγέλµατα 50
3.7.3. Η πολυδραστηριότητα (πολυαπασχόληση) των αµπελοπαραγωγών της
Σαντορίνης 50
3.7.4. Η επίδραση της αµπελοκαλλιέργειας στην οικονοµική ζωή του τόπου 51 3.7.5. Οι αγοραπωλησίες και η διαχείριση της αµπελουργικής εκµετάλλευσης 53 3.7.6. Το ιδιοκτησιακό καθεστώς των αµπελώνων: η ενοικίαση - η µεταβίβαση - η
διαδοχή 54
3.7.7. Η επίδραση της καλλιέργειας στο τοπίο της Σαντορίνης 55
3.7.8. Η επιρροή αµπελοκαλλιέργειας στην γλώσσα στις συνήθειες -γιορτές και έθιµα 57 Κεφάλαιο 4ο : "Η χωροθέτηση των αµπελώνων στο νησί" 59
4.1. Ο αµπελώνας της Σαντορίνης σε αριθµούς 59
4.1.1 Η εξέλιξη της έκτασης των αµπελώνων διαχρονικά 59
4.1.2. Η υφιστάµενη αµπελουργική έκταση στην Σαντορίνη 60
4.1.3. Η ηλικία του αµπελώνα 62
4.2. Οι αµπελο-οινικές εκµεταλλεύσεις του Σαντορινιού αµπελώνα 63
4.2.1. ∆ιάρθρωση αµπελο-οινικών εκµεταλλεύσεων 63
4.2.2. Παρατηρήσεις από τις καταγραφές αµπελοτεµαχίων του αµπελώνα της Θήρας 64 Κεφάλαιο 5ο : "Οι οινοποιοί και η οινοποίηση στην Σαντορίνη" 66
5.1. Οι ποικιλίες αµπέλου της Σαντορίνης 66
5.2. Εκτάσεις µε τις κυριότερες ποικιλίες αµπέλου στον αµπελώνα της Σαντορίνης 67
5.3.Το Αµπελο-οινικό δυναµικό της Σαντορίνης 68
5.4. Η οινοποίηση του κρασιού στην Σαντορίνη διαµέσου του χρόνου 69
5.5. Η παραγωγή κρασιού στην Σαντορίνη 72
5.5.1. Τα φηµισµένα κρασιά του νησιού 73
5.6.Η υφιστάµενη κατάσταση της οινοποιίας στην Σαντορίνη 75
5.7. Από τις κάναβες στα σύγχρονα οινοποιεία 76
5.7.1. Η κάναβα - το "οινοποιείο" 76
5.7.2. Τα σύγχρονα οινοποιεία 78
5.7.3. Τα οινοποιεία της Σαντορίνης. 80
5.7.4. Παρατηρήσεις για τα οινοποιεία 94
Κεφάλαιο 6ο : "Εφαρµογή της αγροτικής πολιτικής στον αµπελώνα της Σαντορίνης" 96 6.1. Προγράµµατα στήριξης και δράσεις στον αµπελοοινικό τοµέα του νησιού 96
6.1.1. Πρόγραµµα στήριξης µικρών νησιών Αιγαίου Καν(ΕΚ) 229/2013 96
6.1.2. Παραχώρηση δικαιωµάτων φύτευσης αµπελώνων -Εθνικό Απόθεµα 99
6.1.3. Πρόγραµµα αναδιάρθρωσης και µετατροπής αµπελώνων. 100
6.1.4. Η διαχείριση των αµπελο-οινικών δικαιωµάτων φύτευσης στην Σαντορίνη 101
6.1.5. Η διαχείριση του αµπελοοινικού δυναµικού στην Σαντορίνη 102
6.2. Γεωργοπεριβαλλοντικά µέτρα 103
6.2.1. "∆ιατήρηση Παραδοσιακού Αµπελώνα Ν. Θήρας" 103
6.2.2. ∆ιατήρηση και ανακατασκευή αναβαθµίδων σε επικλινείς εκτάσεις για την
προστασία των εδαφών από τη διάβρωση 105
6.2.3. Βιολογικοί αµπελώνες στην Σαντορίνη 105
6.3 Πρόγραµµα LEADER για την Σαντορίνη 106
Κεφάλαιο 7ο : "Υπηρεσίες διαχείρισης και ελέγχου του αµπελουργικού τοµέα σε κεντρικό και
τοπικό επίπεδο" 107
16
7.1. Κεντρική διαχείριση 107
7.2. ∆ιαχείριση σε επίπεδο περιφερειακής ενότητας 107
7.2.1. Η ∆ιεύθυνση Αγροτικής Οικονοµίας και Κτηνιατρικής Κυκλάδων 107 7.2.2. Το γραφείο Αγροτικής Οικονοµίας και Κτηνιατρικής στην Σαντορίνη 108 7.3. Το Αµπελουργικό Μητρώο (ΑΜ) - ως εργαλείο διαχείρισης και ελέγχου του τοµέα της
αµπέλου και άσκησης αγροτικής πολιτικής. 109
7.3.1. Το αµπελουργικό Μητρώο της Σαντορίνης 109
7.4. Συλλογικότητες 110
7.4.1. Συνεταιριστικά όργανα 110
7.4.2. Συνδικαλιστικά όργανα του κλάδου των οινοποιών 111
7.4.3. Η µη κερδοσκοπική εταιρεία ‘∆άφνη’ 112
7.5. Η προώθηση των ελληνικών οίνων - η προώθηση των οίνων της Σαντορίνης 114 Κεφάλαιο 8ο : "O αµπελώνας της Σαντορίνης και η τουριστική ανάπτυξη του νησιού" 115
8.1. Ο τουρισµός και παλιοί αµπελώνες 115
8.2. Πιέσεις και συγκρούσεις χρήσεων γης στο νησί από την τουριστική δραστηριότητα σε
σχέση µε την γεωργική χρήση γης. 118
8.3. Οινοτουρισµός - οι δρόµοι του κρασιού 123
8.3.1. ∆ρόµοι του Κρασιού στη Σαντορίνη 123
ΜΕΡΟΣ Γ 124
Κεφάλαιο 9ο : ∆ιαπιστώσεις -Συµπεράσµατα / ∆ιατύπωση σκέψεων για την περαιτέρω
ανάπτυξη του αµπελώνα της Σαντορίνης 125
Α. "∆ιαπιστώσεις και συµπεράσµατα για την αµπελουργία της Σαντορίνης και την επίδραση της
στο περιβάλλον του νησιού"- 125
9.1. Συµπεράσµατα από την εφαρµογή της ΚΑΠ στην Ελλάδα 125
9.2. Γενικές διαπιστώσεις και συµπεράσµατα για τον τοµέα αµπέλου της Σαντορίνης 126 9.3. Ειδικά συµπεράσµατα και διαπιστώσεις για τον αµπελώνα της Σαντορίνης 127 Β. "∆ιατύπωση σκέψεων για την περαιτέρω ανάπτυξη της αµπελουργίας στο νησί". 131 (Αντί επιλόγου)
Ευρετήριο Πινάκων 141
Ευρετήριο Εικόνων 142
Ευρετήριο Χαρτών 143
Βιβλιογραφικές Αναφορές 144
Άλλες Πηγές 150
∆ικτυακοί Τόποι 151
Παραρτήµατα 153
Ευρετήριο Παραρτηµάτων 201
17
ΜΕΡΟΣ Α
18
Κεφάλαιο 1o : «Τα χαρακτηριστικά της καλλιέργειας αµπέλου- Η αγροτική πολιτική και η αγροτική ανάπτυξη σε σχέση µε την αµπελοκαλλιέργεια»
1.1. Ο χώρος άσκησης της αµπελοκαλλιέργειας
Στη χώρα µας ο πρωτογενής τοµέας και ειδικότερα η γεωργία είχε και εξακολουθεί να έχει σηµαντική θέση ως οικονοµική δραστηριότητα αλλά και ως παράγοντας που επηρεάζει και διαµορφώνει τον χώρο και το περιβάλλον µέσα στον οποίο ασκείται.
«O χώρος µέσα στον οποίο ασκείται µια δραστηριότητα –εν προκειµένου –η αµπελοκαλλιέργεια στο νησί της Σαντορίνης, καταγράφει τον τρόπο µε τον οποίο, παράλληλα µε την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάµεων και την αλλαγή των σχέσεων παραγωγής και διακίνησης αγαθών, µεταβάλλεται και η οργάνωσή του.
Η καταγραφή των µεταβολών του διαµέσου του χρόνου, δίνει την εικόνα του συνολικού περιβάλλοντος. (Chryssou-Karatza, K., 2013)
1.2. Η αγροτική πολιτική και η αγροτική ανάπτυξη στον νησιωτικό χώρο
Ο νησιωτικός χώρος της Σαντορίνης επιβαρύνεται από την νησιωτικότητα3 και παρουσιάζει ιδιαιτερότητες που οφείλονται στην γεωγραφική θέση, στο µοναδικό φυσικό περιβάλλον της, στην περιορισµένη κλίµακα των φυσικών πόρων και συνθέτουν την ταυτότητά της . (Ινιωτάκης Π. 2007).
Παράλληλα η εξάρτηση της οικονοµίας της από τον τουριστικό τοµέα, η υπερεκµετάλλευση των φυσικών πόρων οι πιέσεις που ασκούνται στην γεωργική γη από την τουριστική δραστηριότητα και η απουσία ολοκληρωµένου χωροταξικού σχεδιασµού, αποτελούν παράγοντες που διαφοροποιούν τον συγκεκριµένο αµπελουργικό χώρο από τις αµπελουργικές περιοχές της χώρας.
Στην άσκηση αγροτικής πολιτικής και λήψης αποφάσεων για τους νησιωτικούς χώρους και ειδικότερα για τις αµπελουργικές περιοχές τους, είναι αναγκαίο να λαµβάνεται υπόψη το πολυδιάστατο περιβάλλον της (φυσικό, πολιτιστικό περιβάλλον, κοινωνικά και οικονοµικά µεγέθη, της γης), το νοµοθετικό πλαίσιο που διέπει την αµπελουργία (εθνική και κοινοτική νοµοθεσία) αλλά και τον ρόλο της τοπικής κοινωνίας, που ενισχύεται από τις αναθεωρηµένες
3 Η νησιωτικότητα είναι επιβαρυντικός παράγοντας, που προκαλεί άνιση ανάπτυξη του παραγωγικού δυναµικού και χωρική διαφοροποίηση των εισοδηµάτων και των συνθηκών ζωής.
(Σπιλάνης Ι., 2011)
19 Εθνικές και Ευρωπαϊκές πολιτικές, οι οποίες δίνουν όλο και µεγαλύτερη σηµασία στην χωρική εδαφική συνοχή και την πολυλειτουργικότητα του χώρου. (Λαγός ∆ & Σταµατίου Ε., 2004), ώστε να συµβάλουν στην ανάπτυξη και στην αναδιάρθρωση του τοµέα της αµπέλου, στην συγκράτηση του πληθυσµού, στην αύξηση του οικονοµικού επιπέδου, στην διατήρηση του τοπίου, στην προστασία του περιβάλλοντος κλπ
Τα αποτελέσµατα της αγροτικής πολιτικής είναι ανάλογα του χρόνου, της πολιτικής θεώρησης, του χώρου και του επιπέδου που ασκείται, αλλά και των συνθηκών που επικρατούν, του δυναµικού, των αναγκών, των δυνατοτήτων, της συµπληρωµατικότητας των δραστηριοτήτων (γεωργικών και µη) της περιοχής, της ύπαρξης υποστηρικτικών µηχανισµών που να αναδεικνύει τα πλεονεκτήµατα της.
1.3. Η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ)
Προκειµένου να επιτευχθούν οι στόχοι της Ε. Ε. στο πλαίσιο της στρατηγικής της για την βιώσιµη ανάπτυξη, για τις αγροτικές περιοχές και το ανθρώπινο δυναµικό της, λαµβάνοντας υπόψη την περιπλοκότητα των εθνικών γεωργικών πολιτικών των κρατών- µελών, εφαρµόζεται η Κοινή Αγροτική Πολιτική.
Με την συνθήκη της Ρώµης αναγνωρίστηκε ο Αγροτικός Τοµέας ως θεµελιώδους σηµασίας για την Ευρώπη και θεσµοθετήθηκε για το λόγο αυτό η Κοινή Αγροτική Πολιτική ως ένας από τους βασικούς πυλώνες της Ευρωπαϊκής Οικονοµικής Κοινότητας.(Χαρουτουνιάν Σ., 2013)
Η Κοινή Γεωργική (Αγροτική) Πολιτική (ΚΓΠ), η Κοινοτική ∆ιαρθρωτική Πολιτική και τα µέτρα Αγροτικής Ανάπτυξης (europa.eu, 1999), που πρέπει να είναι συµβατά µε το κοινοτικό δίκαιο και να έχουν συνοχή µε τις κοινοτικές πολιτικές, (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο,
2011) επιτρέπει στους ευρωπαίους παραγωγούς να είναι ανταγωνιστικοί σε τοπικές,
περιφερειακές, εθνικές και διεθνείς αγορές, υποστηρίζει την πολυλειτουργική και εκτεταµένη γεωργία σε ολόκληρη την Ευρώπη, ιδιαίτερα σε περιοχές µε φυσικά µειονεκτήµατα και εξόχως απόκεντρες περιφέρειες και λαµβάνει υπόψη τις δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οι µικρές εκµεταλλεύσεις.
Στο πλαίσιο της περιφερειακής πολιτικής της Ε.Ε., κύριος στόχος είναι η άσκηση πολιτικής και η λήψη µέτρων για την µείωση των περιφερειακών ανισοτήτων και την εξασφάλιση της συνοχής του Κοινοτικού χώρου, λαµβάνοντας υπόψη τις νησιωτικές περιοχές της Ευρώπης, στις οποίες περιλαµβάνονται τα νησιά του Αιγαίου.
20 Με τον όρο Αγροτική Ανάπτυξη (www.espa.gr, 2009) εννοούµε την αναπτυξιακή διαδικασία, όχι µόνο της γεωργίας, ως κλάδου της οικονοµίας, αλλά µιας γεωγραφικής περιοχής που δεν είναι αστική, χαρακτηρίζεται δηλαδή από το γεωργικό στοιχείο.
Στόχος της πολιτικής αγροτικής ανάπτυξης της ΕΕ είναι να δώσει λύση στα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι αγροτικές περιοχές, αλλά και να αξιοποιήσει το δυναµικό της.
(Αγροτική Ανάπτυξη 2014-2020).
1.4. Η πολιτική αγροτικής ανάπτυξης της χώρας –η εφαρµογή της στην
Σαντορίνη
Η πολιτική αγροτικής ανάπτυξης για την χώρα εστιάζεται σε τρεις βασικούς άξονες, στην βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του τοµέα της γεωργίας και της δασοκοµίας, στην Βελτίωση του περιβάλλοντος και της υπαίθρου και στην Βελτίωση της ποιότητας ζωής στις αγροτικές περιοχές και διαφοροποίηση της αγροτικής οικονοµίας, συνεπικουρούµενους από ένα τέταρτο οριζόντιο άξονα LEADER, που βασίζεται στην εµπειρία που αποκτήθηκε από τις Κοινοτικές Πρωτοβουλίες Leader των προηγούµενων προγραµµατικών περιόδων.
(http://www.agrotikianaptixi.gr/)
Στην Ελλάδα, για την περίοδο 2007-2013, υλοποιείται ένα ενιαίο για όλη τη χώρα Πρόγραµµα Αγροτικής Ανάπτυξης.
Στο Πρόγραµµα Αγροτικής Ανάπτυξης 2007-2013 «Αλέξανδρος Μπαλτατζής (ΠΑΑ)», ενσωµατώνεται το σύνολο των δράσεων που υλοποιήθηκαν την περίοδο 2000-2006, τόσο από τα Περιφερειακά όσο και από τα Εθνικά Προγράµµατα.
Στον Άξονα Προτεραιότητας 3, στο πρόγραµµα Αγροτικής Ανάπτυξης για τα Γεωργοπεριβαλλοντικά Μέτρα, στο Μέτρο 3.15, περιλαµβάνεται η «∆ιατήρηση του Παραδοσιακού Αµπελώνα της Θήρας».(Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2010) .
Στα νησιά Θήρα (Σαντορίνη) και Θηρασία, λόγω των ειδικών οικολογικών συνθηκών που επικρατούν (συχνοί και ισχυρής εντάσεως άνεµοι, εδάφη ξηρά και φτωχά) έχει επικρατήσει ένα ιδιόρρυθµο κυπελλοειδές στεφανωτό ή µε γυριστές,.
Η χρήση αυτών των ιδιόρρυθµων κυπελλοειδών συνέβαλε στη διαµόρφωση των Θηραϊκών αµπελώνων και του ευρύτερου Θηραϊκού τοπίου. Με το µέτρο καθιερώνεται καθεστώς ενίσχυσης προκειµένου οι αγρότες να αναλάβουν δεσµεύσεις που υπερβαίνουν την εφαρµογή των Κωδίκων Ορθών Γεωργικών Πρακτικών µε στόχο την προστασία του θηραϊκού τοπίου και των χαρακτηριστικών του όπως έχει διαµορφωθεί στην πορεία των χρόνων
21
1.5. Η Πολυλειτουργικότητα της αµπελοκαλλιέργειας
Η αµπελοκαλλιέργεια στην Σαντορίνη, καταλαµβάνει σηµαντικό ποσοστό της αγροτικής γης της και αφορά σε µεγάλο αριθµό απασχολουµένων.
Είναι συνδεδεµένη µε το νησί και την καθηµερινή ζωή, παραδοσιακά, ανεξάρτητα από το µέγεθος των εκµεταλλεύσεων στις οποίες καλλιεργείται, είτε αποτελεί βιοποριστική γεωργική εκµετάλλευση είτε πρόκειται για το « οικογενειακό αµπέλι».
Με τον όρο «αµπελοκαλλιέργεια» αναφερόµαστε στο «σύστηµα αµπελοκαλλιέργειας»
που συνίσταται από το «αµπελοτόπι» στο οποίο αναπτύσσεται η καλλιέργεια, τους αµπελοπαραγωγούς, τα επαγγέλµατα, τις γνώσεις και τις δεξιότητες που απαιτούνται, την οινοποίηση, τα οινοποιεία, το εµπόριο και την προώθηση των παραγόµενων οίνων
Ο πολυλειτουργικός χαρακτήρας της αµπελοκαλλιέργειας της Σαντορίνης διαδραµατίζει πρωτεύοντα ρόλο στη διαµόρφωση του τοπίου και επηρεάζει τα χαρακτηριστικά του φυσικού, χωρικού, κοινωνικού, οικονοµικού, πολιτιστικού περιβάλλοντος της.
Στις αναθεωρηµένες κανονιστικές διατάξεις περιλαµβάνονται µέτρα για την για πολυλειτουργικότητα όπως η. εισαγωγή οικολογικών όρων για τη χορήγηση των ενισχύσεων (κανονισµός (ΕΚ) 1259/99), µε γενικές απαιτήσεις όσον αφορά τις ορθές γεωργικές πρακτικές, µε στόχο την ανάπτυξη της υπαίθρου και αποτελούν τον δεύτερο πυλώνα της Κοινής Γεωργικής Πολιτικής. (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2003).
1.6. Η Πολυαπασχόληση – πολυδραστηριότητα στην Σαντορίνη
Στην Σαντορίνη είναι έντονη η πολυαπασχόληση4 που ενισχύεται από τον
πολυλειτουργικό χαρακτήρα της αµπελοκαλλιέργειας και την ιδιαίτερα αναπτυγµένη τουριστική δραστηριότητα.
∆ιαπιστώνεται ότι η πολυδραστηριότητα στην Σαντορίνη έχει ως αποτέλεσµα, λόγω της µη αποκλειστικής οικονοµικής εξάρτησης από την καλλιέργεια, την µειωµένη ένταση στην αµπελοκαλλιέργεια και την υιοθέτηση πρακτικών που αν και δεν επιτυγχάνουν την µε κάθε τρόπο µεγέθυνση της παραγωγής, στοχεύουν στην ποιοτική παραγωγή πρώτης ύλης και
4Ως πολυαπασχόληση ορίζεται ο συνδυασµός της απασχόλησης στην οικογενειακή γεωργική εκµετάλλευση µε
απασχολήσεις σε άλλες αµειβόµενες δραστηριότητες, ο οποίος συνδυασµός συµβαίνει στα πλαίσια του αγροτικού νοικοκυριού, στο οποίο ένα ή περισσότερα µέλη του µπορεί να είναι πολυδραστήρια ή και όλα του τα µέλη να είναι µονοδραστήρια. Στις άλλες δραστηριότητες µπορούν να περιλαµβάνονται γεωργικές απασχολήσεις εκτός εκµετάλλευσης, απασχολήσεις, όπως η µεταποίηση γεωργικών προϊόντων, ο αγροτουρισµός ή εξωγεωργικές απασχολήσεις. (Ηλέκτρα Πιτόσκα, 2013)
22 αναβαθµισµένων ποιοτικών οίνων, επιτυγχάνοντας την προστασία και διαφύλαξη των φυσικών πόρων της υπαίθρου και του τοπίου.
Στην πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ανάπτυξη της υπαίθρου υιοθετούνται πρωτοβουλίες που ενισχύουν την πολυαπασχόληση µέσω εναλλακτικών µορφών πολυδραστηριότητας των αγροτικών εκµεταλλεύσεων (συνήθως µικρές εκµεταλλεύσεις) όπως η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER(Liaisons Entre Actions de Development de l’
Economie Rurale δηλαδή ∆εσµοί µεταξύ των δράσεων για την Ανάπτυξη της Αγροτικής Οικονοµίας). Τα προγράµµατα LEADER ενισχύεται στην αναθεωρηµένη ΚΑΠ για την νέα περίοδο 2014-2020- και συµβάλει στους στόχους της Ευρωπαϊκής Κοινότητας για συνοχή µε την ενίσχυση της επιχειρηµατικότητας, την αύξηση της απασχόλησης, την προστασία του περιβάλλοντος και την ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονοµιάς, κ.α. (Μπρανιώτη Π., 2008)
23
ΜΕΡΟΣ Β
24
ΧΑΡΤΗΣ 1: ΧΑΡΤΗΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ
Πηγή:
I. Χαρτογραφικό υπόβαθρο : www.geodata.gov.gr Ιδία επεξεργασία
25
Κεφάλαιο 2
Ο: «Η Σαντορίνη»
2.1. Γεωγραφικά – ∆ιοικητικά Στοιχεία της Σαντορίνης
Το νησί Θήρα ή Σαντορίνη ή Στρογγύλη (παλαιότερη ονοµασία)5 βρίσκεται στο νότιο Αιγαίο πέλαγος, στο νησιωτικό σύµπλεγµα των Κυκλάδων, νότια της Ίου και δυτικά από την Ανάφη. (Επιχειρησιακό Πρόγραµµα ∆ήµου Θήρας, 2013- 2014)
Είναι γνωστή για το νεότερο ηφαίστειο της Ελλάδας και από τα πιο ενεργά ηφαίστεια της Ευρώπης..
Ιστορικά, η Σαντορίνη και το νησάκι της Θηρασίας από το 1670, µετά τον πρώτο βενετο- τουρκικό πόλεµο, πέρασαν στην κυριαρχία των Οθωµανών µε ένα ιδιότυπο καθεστώς.
∆ιαιρούνταν σε πέντε περιφέρειες, “τα καστέλια” ( Chryssou-Karatza, K., 2013. )
Την σηµερινή εποχή, διοικητικά, (http://el.wikipedia.org ∆ιοικητική ∆ιαίρεση της Σαντορίνης), µε βάση το Σχέδιο Καποδίστριας, ανήκει στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, στον Νοµός Κυκλάδων, µε πρωτεύουσα την Χώρα ή Φηρά της Επαρχίας Θήρας στον ∆ήµο Θήρας. Το µεγαλύτερο µέρος της Σαντορίνης καθώς και τα νησιά Ασπρονήσι και Άνυδρος, το σύµπλεγµα νησιών Χριστιανά, και η Παλαιά και η Νέα Καµένη ανήκουν διοικητικά στον
∆ήµο Θήρας, ο οποίος έχει πρωτεύουσα τα Φηρά και αποτελείται από τα Τοπικά
5βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΡΙΖΑΣ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗΣ
Εικόνα 1: Η Σαντορίνη το έτος 1848 Πηγή:
http://www.santoriniinfo.gr/santorinigeneralinfo/maps /index.html
26
∆ιαµερίσµατα: Θήρας (2.291 κάτοικοι), Ακρωτηρίου (450), Βόθωνος(6