[PENDING] Ακολουθώντας το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) και τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ) στην περιοχή Καρδίτσας. Ως μία εναλλακτική πολιτιστική διαδρομή

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ & ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ

Διπλωματική Εργασία

ΑΚΟΛΟΥΘΩΝΤΑΣ ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ (ΕΑΜ) ΚΑΙ ΤΟΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΣΤΡΑΤΟ

ΕΛΛΑΔΑΣ (ΔΣΕ) ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ.

ΩΣ ΜΙΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ

της

ΖΩΗ ΧΑΛΑΤΣΗ

Επιβλέπων Καθηγητής Βλάσης Βλασίδης

Υποβλήθηκε ως απαιτούμενο για την απόκτηση του μεταπτυχιακού διπλώματος ειδίκευσης στη διοίκηση τουριστικών επιχειρήσεων & οργανισμών

Θεσσαλονίκη, Ιούλιος 2019

2

Η παρούσα Διπλωματική Εργασία καλύπτεται στο σύνολό της νομικά από δημόσια άδεια πνευματικών δικαιωμάτων CreativeCommons:

Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή

Μπορείτε να:

• Μοιραστείτε: αντιγράψετε και αναδιανέμετε το παρόν υλικό με κάθε μέσο και τρόπο

• Προσαρμόστε: αναμείξτε, τροποποιήστε και δημιουργήστε πάνω στο παρόν υλικό

Υπό τους ακόλουθους όρους:

• Αναφορά Δημιουργού: Θα πρέπει να καταχωρίσετε αναφορά στο δημιουργό, με σύνδεσμο της άδειας, και με αναφορά αν έχουν γίνει αλλαγές. Μπορείτε να το κάνετε αυτό με οποιονδήποτε εύλογο τρόπο, αλλά όχι με τρόπο που να υπονοεί ότι ο

δημιουργός αποδέχεται το έργο σας ή τη χρήση που εσείς κάνετε.

• Μη Εμπορική Χρήση: Δε μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το υλικό για εμπορικούς σκοπούς.

• Παρόμοια Διανομή: Αν αναμείξετε, τροποποιήσετε, ή δημιουργήσετε πάνω στο παρόν υλικό, πρέπει να διανείμετε τις δικές σας συνεισφορές υπό την ίδια άδεια Creative Commonsόπως και το πρωτότυπο.

Αναλυτικές πληροφορίες νομικού κώδικα στην ηλεκτρονική διεύθυνση:

https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/legalcode

3

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΔΗΛΩΣΗ

Με ατομική μου ευθύνη και γνωρίζοντας τις κυρώσεις που προβλέπονται από τον Κανονισμό Σπουδών του Μεταπτυχιακού Προγράμματος στη Διοίκηση Τουριστικών Επιχειρήσεων & Οργανισμών του Διεθνές Πανεπιστημίου της Ελλάδος, δηλώνω υπεύθυνα ότι:

• Η παρούσα Διπλωματική Εργασία αποτελεί έργο αποκλειστικά δικής μου δημιουργίας, έρευνας, μελέτης και συγγραφής.

• Για τη συγγραφή της Διπλωματικής μου Εργασίας δεν χρησιμοποίησα ολόκληρο ή μέρος έργου άλλου δημιουργού ή τις ιδέες και αντιλήψεις άλλου δημιουργού χωρίς να γίνεται σαφής αναφορά στην πηγή προέλευσης (βιβλίο, άρθρο από επιστημονικό περιοδικό, ιστοσελίδα κλπ.).

Θεσσαλονίκη, 02 Ιουλίου, 2019 Η Δηλούσα: Ζωή Χαλάτση

4

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η παρούσα διπλωματική εργασία αφορά τον σχεδιασμό ιστορικών πολιτιστικών διαδρομών στο νομό Καρδίτσας με βάση την τοπική πολιτιστική κληρονομιά της περιόδου της Κατοχής της Αντίστασης και του Εμφυλίου. Οι πολιτιστικές διαδρομές είναι δομημένες περιηγήσεις με βάση ένα συγκεκριμένο θεματικό πλαίσιο. Πρόκειται για ένα από τα βασικότερα εργαλεία προβολής και ερμηνείας της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η εργασία περιλαμβάνει βιβλιογραφική ανασκόπηση στο θέμα των διαδρομών και σε ότι σχετίζεται με αυτές. Εκτός αυτού, επιχειρεί να διαπιστώσει αν ο νομός Καρδίτσας μπορεί να στηριχθεί στο πολιτιστικό απόθεμα αυτής της περιόδου ώστε να αναπτύξει πολιτιστικό τουρισμό. Η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος της διπλωματικής εργασίας προήλθε έπειτα από καταγραφή της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της περιόδου 1941-1949 του νομού Καρδίτσας. Κατόπιν, δημιουργήθηκε η επιθυμία της επιστημονικής διερεύνησης για τη δυνατότητα ανάδειξης και αξιοποίησης του συγκεκριμένου πολιτιστικού αποθέματος ώστε να αναζωογονηθεί η οικονομία της περιοχής. Ο προτεινόμενος τρόπος είναι μέσω του πολιτιστικού τουρισμού. Η πρωτοτυπία του συγκριμένου θέματος έγκειται στο γεγονός ότι δεν έχει πραγματοποιηθεί κάτι ανάλογο στο παρελθόν. Αυτό αποδεικνύεται μέσα από την εκτεταμένη έρευνα που έγινε για τους σκοπούς της εν λόγω εργασίας.

Η διατριβή ξεκινά με βιβλιογραφική ανασκόπηση στις έννοιες που διέπουν την εργασία ώστε να δοθεί μια ολοκληρωμένη εικόνα. Αυτές είναι η έννοια της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, του πολιτιστικού τουρισμού και των πολιτιστικών διαδρομών. Στην έννοια των διαδρομών γίνεται εκτενέστερη αναφορά, αφού αποτελεί τον βασικό άξονα της εργασίας. Στο τέλος αυτού του πρώτου κεφαλαίου παρουσιάζονται τρεις επιτυχημένες περιπτώσεις πολιτιστικών διαδρομών ανά τον κόσμο.

Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης του νομού Καρδίτσας. Επιπλέον, γίνεται αναδρομή στην ιστορία του νομού ξεκινώντας από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι τη λήξη του εμφυλίου πολέμου. Σε αυτό το σημείο γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην ιστορική περίοδο μεταξύ 1941-1949. Το τρίτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στην παρουσίαση των πέντε ιστορικών πολιτιστικών διαδρομών. Η κάθε διαδρομή περιλαμβάνει περιοχές που έχουν πλούσια υλική και άυλη κληρονομιά

5 της περιόδου 1941-1949. Οι περιοχές είναι τοποθετημένες στις διαδρομές με βάση τη γεωγραφική τους διαδοχή. Επιπλέον, η κάθε περιοχή συνοδεύεται με το υπόλοιπο πολιτιστικό απόθεμα που διαθέτει. Για τον λόγο ότι στόχος αυτών των διαδρομών είναι να αποτελέσουν ένα ολοκληρωμένο τουριστικό προϊόν, συνοδεύονται από χάρτες και άλλες χρήσιμες τουριστικές πληροφορίες, όπως χώροι φιλοξενίας, εστίασης, χρήσιμα τηλέφωνα κ.ά.

Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ερευνητική μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την πραγμάτωση της εν λόγω εργασίας.

Η διπλωματική εργασία ολοκληρώνεται με την παρουσίαση μιας σειράς συμπερασμάτων τα οποία απαντούν στα τιθέμενα ερευνητικά ερωτήματα. Επίσης, εκτίθενται ορισμένες προτάσεις για την εκπλήρωση του βασικού σκοπού της εργασίας. Όλα αυτά απώτερο στόχο έχουν την τροφοδότηση με νέα δεδομένα στους ανθρώπους που δραστηριοποιούνται στον τομέα του πολιτισμού και του τουρισμού και στην αξιοποίησή τους κατά τη χάραξη του μελλοντικού στρατηγικού σχεδιασμού για τον τουρισμό.

Η εν λόγω εργασία στηρίχθηκε σε πρωτογενή έρευνα με την επιτόπια παρατήρηση και τη βιωματική εμπειρία των διαδρομών από τον ερευνητή. Επίσης, βασίσθηκε και σε δευτερογενή έρευνα με ανασκόπηση σε προηγούμενα επιστημονικά άρθρα, μελέτες, βιβλία και άλλες βιβλιογραφικές πηγές που αφορούν τα εν λόγω ερευνητικά ζητήματα.

Μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία προέκυψαν τα εξής ερευνητικά ερωτήματα:

1. Τι είναι οι πολιτιστικές διαδρομές;

2. Ποια είναι η διαδικασία σχεδιασμού πολιτιστικών διαδρομών;

3. Μπορούν οι πολιτιστικές διαδρομές να προσελκύσουν τουρίστες ειδικού ενδιαφέροντος;

4. Μπορούν οι πολιτιστικές διαδρομές να αποτελέσουν ένα ολοκληρωμένο τουριστικό προϊόν;

Ο τελικός στόχος της παρούσας διατριβής είναι να αναδείξει ένα σχετικά αναξιοποίητο κομμάτι της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς και να το μετατρέψει σε ένα τουριστικό προϊόν που θα οδηγήσει στην ανάπτυξη πολιτιστικού τουρισμού στην περιοχή της Καρδίτσας.

6

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ:

Πολιτιστικές διαδρομές, Πολιτιστικός τουρισμός, Πολιτιστική κληρονομιά, Ιστορία, Νομός Καρδίτσας

7

ABSTRACT

This diploma thesis deals with the design of historical cultural routes in the region of Karditsa, based on the local cultural heritage of the Occupation, the Resistance and the Civil War. The Cultural routes are structured tours based on a specific thematic context. It is one of the main tools for the promotion and interpretation of cultural heritage.

The study includes a bibliographic review on the subject of the routes and on any other element is related to. Besides, it tries to find out whether the region of Karditsa can rely on the cultural reserve of this period to develop cultural tourism. The choice of the specific subject of diploma thesis came after the recording of the tangible and intangible cultural heritage of the period 1941-1949 of the region of Karditsa. Then, the desire to explore and exploit the particular cultural reserve was created in order to revitalize the local economy. The suggested way is through cultural tourism. The originality of the specific subject lies in the fact that it has not happened such thing in the past. This is evidenced by the extensive research which done for the purposes of this work.

The dissertation begins with a bibliographic review of the concepts of dissertation in order to give a complete view. These are the concept of tangible and intangible cultural heritage, cultural tourism and cultural routes. The concept of routes has become more extensive report because it is the main axis of the study. At the end of this first chapter, they are presented three successful cases of cultural routes around the world.

The second chapter presents a description of the current situation of the region of Karditsa. Furthermore, there is a review of the local history which starts from the prehistoric years until the end of the civil war. At this part, it is made an extended reference to the historical period between1941-1949.

The third chapter focuses on the presentation of the five historical cultural routes.

Each route includes areas with rich in material and intangible heritage from 1941- 1949. The places are located on the routes according to their geographical succession.

Furthermore, each region is connected with the rest of its cultural stock. Τhe purpose of these routes is to be a complete tourist product. For this reason, they are accompanied by maps and other useful tourist information, such as hospitality, catering, useful telephone numbers etc.

8 In the fourth chapter is presented the research methodology that followed for the implementation of the study.

The dissertation ends with the presentation of conclusions which answer the queried research questions. At the same time they are outlined some suggestions for the implementation of the main purpose of the study. All of these aim at providing new data to people who are involved with the field of culture and tourism and exploiting them during the shaping of future strategic planning for tourism.

This diploma thesis was based on a primary research with the on-site observation and experience of the cultural routes by the researcher. It also relied on secondary research with a review of previous scientific articles, studies, books and other bibliographic sources on these research topics.

Through this process, they were emerged the following research questions:

1. What are the cultural routes?

2. What is the process of planning historical cultural routes?

3. Can cultural routes attract tourists of special interest?

4. Can cultural routes be a complete tourist product?

The final aim of this thesis is to highlight an untapped piece of local cultural heritage and transform it into a tourist product that will lead to the development of cultural tourism in the area of Karditsa.

KEYWORDS:

Cultural Routes, Cultural Tourism, Cultural Heritage, History, Regional Unit of Karditsa

9

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ……….………..4

ABSTRACT………...………7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ………..……….………9

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ……….….………12

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ / ΣΧΗΜΑΤΩΝ………...…...13

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ………...……….14

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ & ΑΚΡΩΝΥΜΑ…………...………..…15

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ………...….16

ΕΙΣΑΓΩΓΗ……….….…...….18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ- ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ 1. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ…….………...….20

1.1. Υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά………...…………21

1.2. Προστασία και διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς………...…..…...22

1.3. Τουρισμός και πολιτιστική κληρονομιά……….…………23

1.4. Η πολιτική διάσταση της πολιτιστικής κληρονομιάς…………...………..24

2. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ…………...……….24

2.1. Εναλλακτικές μορφές τουρισμού………..25

2.2. Πολιτιστικός τουρισμός………....26

2.3. Η συμβολή του πολιτιστικού τουρισμού στην τοπική κοινωνία………...27

2.4. Οικονομικοί πόροι για την ανάπτυξη πολιτιστικού τουρισμού…….….………..28

10

2.5. Θεματική ταξινόμηση του πολιτιστικού τουρισμού……….………....29

3. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ……….…31

3.1. Εννοιολογικός προσδιορισμός των πολιτιστικών διαδρομών……...……..……..31

3.2. Η προσφορά των πολιτιστικών διαδρομών στην τοπική κοινωνία..……….32

3.3. Ο σχεδιασμός και διαχείριση των πολιτιστικών διαδρομών……..………….….33

3.4. Παραδείγματα πολιτιστικών διαδρομών………..………….35

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Ο ΝΟΜΟΣ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ 1. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ………..……..38

2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ………...……..……42

2.1. Προϊστορία………….………..………….42

2.2. Ιστορικοί χρόνοι………42

2.3. Οθωμανική περίοδος………..………...43

2.4. Νεότερη εποχή………...………...43

2.4.1. 1940-1949……….………..…..44

2.4.2. Μετεμφυλιακή εποχή……….…………..………45

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ 1.ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΔΙΑΔΡΟΜΩΝ…….……..47

2.ΣΤΟΧΕΥΣΗ ΠΡΟΙΟΝΤΟΣ…………...………...…………..………..48

11

2.1. Τύπος τουρίστα……….………..………..48

2.2. Κίνητρα του τουρίστα……….………..………50

3. ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ…………...………..54

3.1. Καρδίτσα………...………....54

3.1.1. Η Καρδίτσα στην Κατοχή και στην Εθνική Αντίσταση………..…54

3.1.2. Η Καρδίτσα στον Εμφύλιο………...62

3.1.3. Η Καρδίτσα σήμερα……….………..…..66

3.2. Οι προτεινόμενες διαδρομές………..………72

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 1. Η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ……….………..….123

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ………...…..………..125

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ………...……….…..131

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ………..………..134

12

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Εικόνα1α: Μνημείο εκτελεσμένων στις 4-4-1944……….……..………..……..57

Εικόνα 1β: Μνημείο εκτελεσμένων στις 4-4-1944………..……58

Εικόνα 2: Μνημείο για τη Μάχη της σοδειάς………..………59

Εικόνα 3α: Μνημείο πεσόντων 1941-1944…...……….…………..…60

Εικόνα 3β: Μνημείο πεσόντων 1941-1944...………...61

Εικόνα 4: Μνημείο πεσόντων της Εθνικής Αντίστασης………...………...…………62

Εικόνα 5: Μνημείο για τη Μάχη στο Ντομπρούζι …...63

Εικόνα 6α: Στρατιωτικό κοιμητήριο………....………64

Εικόνα 6β: Στρατιωτικό κοιμητήριο………..………..64

Εικόνα 7: Ομαδικός τάφος εκτελεσμένων στις 13-8-1949 ………...………..65

Εικόνα 8: Η ταμπέλα του μουσείου……….………77

Εικόνα 9: Εξωτερική άποψη του μουσείου………..77

Εικόνα 10: Εξωτερική άποψη του μουσείου………..………..84

Εικόνα 11: Ο τάφος του Χαρίλαου Φλωράκη……….…….……84

Εικόνα 12α: Μνημείο της Εθνικής Αντίστασης………..…….85

Εικόνα 12β: Κανόνι της εποχής………..……….85

Εικόνα 13α: Δημοτικό σχολείο Πετρίλου.…..……….………98

Εικόνα 13β: Αναμνηστική πλακά στο σχολείο…...……….………..……….99

Εικόνα 14: Μονή Κορώνης……….……….……..…104

Εικόνα 15: Μνημείο για τη Μεραρχία Πινερόλο………...………....117 Εικόνα 16: «Βουνοκορφές Αγράφων» (Γιολδάσης Δ. 1897-1993)……...ΕΞΩΦΥΛΛΟ

13

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ & ΣΧΗΜΑΤΩΝ

Πίνακας 1: Ταξινόμηση πολιτιστικών μορφών τουρισμού………..………30

Πίνακας 2: Υπόμνημα χάρτη υλικής & άυλης κληρονομιάς (1941-1949) της Καρδίτσας………..70

Πίνακας 3: Υπόμνημα χάρτη υλικής & άυλης κληρονομιάς (1941-1949) 1^ης διαδρομής……….….73

Πίνακας 4: Υπόμνημα χάρτη υλικής & άυλης κληρονομιάς (1941-1949) 2^ης διαδρομής……….……….……79

Πίνακας 5: Υπόμνημα χάρτη υλικής & άυλης κληρονομιάς (1941-1949) 3^ης διαδρομής………...………..….89

Πίνακας 6: Υπόμνημα χάρτη υλικής & άυλης κληρονομιάς (1941-1949) 4^ης διαδρομής………101

Πίνακας 7: Υπόμνημα χάρτη υλικής & άυλης κληρονομιάς (1941-1949) 5^ης διαδρομής………..……….….112

Σχήμα 1: Χιλιομετρικές αποστάσεις 1^ης διαδρομής………...………….72

Σχήμα 2: Χιλιομετρικές αποστάσεις 2^ης διαδρομής……….…………..…….78

Σχήμα 3: Χιλιομετρικές αποστάσεις 3^ης διαδρομής……….………....88

Σχήμα 4: Χιλιομετρικές αποστάσεις 4^ης διαδρομής………..………100

Σχήμα 5: Χιλιομετρικές αποστάσεις 5^ης διαδρομής…………...………111

Σχήμα 6: Χρήσιμα τηλέφωνα του νομού Καρδίτσας………...….….122

14

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ

Χάρτης 1: Η πόλη Καρδίτσα………...……….70

Χάρτης 2: Το ευρύτερο κέντρο της Καρδίτσας………...71

Χάρτης 3: Η περιοχή Σιδηρ/κού Σταθμού και Νοσοκομείου……….…….71

Χάρτης 4: Η περιοχή της1^ης διαδρομής………..………..72

Χάρτης 5: Η περιοχή της 2^ης διαδρομής……….………..……78

Χάρτης 6: Η περιοχή της 3^ης διαδρομής……….………..88

Χάρτης 7: Η περιοχή της4^ης διαδρομής………..100

Χάρτης 8: Η περιοχή της 5^ης διαδρομής………..…...111

15

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ & ΑΚΡΩΝΥΜΑ

ΔΣΕ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΕΑΜ ΕΘΝΙΚΟ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

ΕΑΣΑΔ ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ

ΑΝΤΙΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΕΩΣ

ΕΔΕΣ ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ

ΕΛΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΛΑΪΚΟΣ

ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ

ΕΛΣΤΑΤ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ

ΕΠΟΝ ΕΝΙΑΙΑ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΝΕΩΝ

ΕΤΑ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΑΝΤΑΡΤΩΝ

ΚΓΑΝΕ ΚΛΙΜΑΚΙΟ ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΑΡΧΗΓΕΙΟΥ ΝΟΤΙΟΥ

ΕΛΛΑΔΟΣ

ΠΕΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ

SS SCHUTZSTAFFEL

UNESCO UNITED NATIONS EDUCATIONAL SCIENTIFIC AND

CULTURAL ORGANIZATION

WTO WORLD TOURISM ORGANIZATION

16

…σε αυτούς που πίστεψαν στο θέμα της διπλωματικής μου εργασίας…

« Η ιστορία επαναλαμβάνεται την πρώτη φορά σαν τραγωδία και τη δεύτερη σαν φάρσα».

Καρλ Μαρξ 1818-1883

17

18

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Είναι γεγονός ότι η δεκαετία του ̓40 αποτελεί σημαντικό κομμάτι τόσο για την παγκόσμια όσο και για την ελληνική ιστορία. Παρά το γεγονός ότι έχουν περάσει αρκετά χρόνια, οι συνέπειες του Β́ Παγκοσμίου Πολέμου είναι αισθητές ακόμα και σήμερα. Αυτές αφορούν τον κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό τομέα. Το σημαντικότερο όμως είναι οι τεράστιες απώλειες που άφησε αυτός ο πόλεμος τόσο σε έμψυχο υλικό όσο και σε υλικές υποδομές πολλών πόλεων και χωριών. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η εμπειρία αυτού του πολέμου εντάχθηκε σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πολεμικών συγκρούσεων, το οποίο διήρκησε ολόκληρη τη δεκαετία (1940- 1949). Η περιοχή της Θεσσαλίας παρουσιάζει στοιχεία τα οποία την καθιστούν σημαντική στις εξελίξεις που έλαβαν χώρα κατά τη δεκαετία του ̓40.

Χαρακτηριστικότερα από αυτά είναι η γεωγραφική της θέση, το μεγάλο ποσοστό καλλιέργειας σιτηρών, το καλό συγκοινωνιακό δίκτυο που διαθέτει.

Ο νομός Καρδίτσας με τη σειρά του διαδραμάτισε επίσης σημαντικό ρόλο καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της δεκαετίας. Αποτέλεσμα αυτού είναι η σημαντική υλική και άυλη κληρονομιά που άφησε παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές. Αυτό αποδεικνύεται από μια σειρά γεγονότων που τοποθετούν την περιοχή, σε αρκετές περιπτώσεις, στο κέντρο των εξελίξεων εκείνης της περιόδου. Ένα από τα καθοριστικότερα γεγονότα είναι ότι η Καρδίτσα ήταν η πρώτη πόλη της Ελλάδας που απελευθερώθηκε (11-3-1943). Επίσης, στην περιοχή της λίμνης Πλαστήρα λειτούργησε νυχτερινό αεροδρόμιο κατά την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης.

Επιπλέον, στα χωριά της Αργιθέας εγκαταστάθηκαν η ΠΕΕΑ και το αρχηγείο του ΕΛΑΣ. Λαμβάνοντας λοιπόν υπόψη τα πολυάριθμα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην περιοχή της Καρδίτσας αλλά και τα στοιχεία που αποκάλυψε η πρωτογενής έρευνα αναδεικνύεται και ένας ακόμα ρόλος που μπορεί να διαδραματίσει η τοπική ιστορία. Εκτός από πεδίο έρευνας, μπορεί να αποτελέσει βασικό κίνητρο για την προσέλκυση ανθρώπων που ενδιαφέρονται για την ιστορία του τόπου.

Στη σημερινή εποχή η διαδικασία της ανάδειξης του πολιτιστικού αποθέματος μιας περιοχής με σκοπό την ανάπτυξη του τουρισμού και κατά συνέπεια την ανάπτυξη του τόπου, αποτελεί αντικείμενο ξεχωριστής σημασίας. Οι βασικότερες αρχές του πολιτιστικού τουρισμού είναι η εκάστοτε περιοχή να αποτελέσει έναν ελκυστικό τόπο διαβίωσης για τους κατοίκους, με σύγχρονες υποδομές πολιτισμού, με ανάδειξη της πολιτιστικής του κληρονομιάς και με αναζωογόνηση της τοπικής οικονομικής

19 δραστηριότητας. Όλα αυτά, προσανατολισμένα σε μια δίκαιη, κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη και κατανοώντας τις αναπτυξιακές δυνατότητες του τόπου. Οι πολιτιστικές διαδρομές, ως προϊόν του πολιτιστικού τουρισμού αναδεικνύονται ως ένα εργαλείο σχεδιασμού, ανάδειξης και δικτύωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς καθώς και ανάπτυξης τουρισμού. Με αυτόν τον τρόπο, συμβάλλουν σημαντικά στην αξιοποίηση ανεκμετάλλευτων πολιτιστικών πόρων και δημιουργούν μια νέα κατηγορία ζήτησης για τον πολιτιστικό τουρισμού. Συνάμα, μπορούν να λειτουργήσουν ως μοχλός ανάπτυξης μιας περιοχής, προσφέροντας πολλαπλά οφέλη στην τοπική κοινωνία και κατά συνέπεια στον επισκέπτη.

Η παραπάνω θεωρητική προσέγγιση αποτελεί τον κύριο άξονα για την πραγμάτωση του σκοπού της εργασίας. Αυτός είναι η ανάδειξη του πολιτιστικού αποθέματος της περιόδου 1941-1949 που διαθέτει ο νομός Καρδίτσας για την ανάπτυξη πολιτιστικού τουρισμού

20

Α΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ – ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Στο παρόν κεφάλαιο γίνεται βιβλιογραφική ανασκόπηση στις βασικές έννοιες που διέπουν τη συγκεκριμένη διπλωματική εργασία. Είναι αυτοί οι όροι τους οποίους μελετά η εργασία και προσπαθεί να τους εντάξει σε μια απτή πραγματικότητα. Αυτό συμβαίνει μέσω των ιστορικών διαδρομών που εν τέλει προτείνει. Αρχικά, αναλύεται μέσα από τη δευτερογενή έρευνα, η έννοια της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Ακολουθεί η εννοιολογική προσέγγιση του πολιτιστικού τουρισμού, ως μια αναδυόμενη μορφή εναλλακτικού τουρισμού. Έπειτα, γίνεται αποσαφήνιση του όρου των πολιτιστικών διαδρομών και της άμεσης σχέσης τους με τον πολιτιστικό τουρισμό. Το κεφάλαιο κλείνει με την παρουσίαση τριών επιτυχημένων παραδειγμάτων πολιτιστικών διαδρομών.

1. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

Ο όρος «κληρονομιά» νοείται ως μια πολιτιστική και κοινωνική διαδικασία, η οποία ασχολείται με πράξεις «μνήμης» του παρελθόντος και δημιουργία τρόπων κατανόησης και ένταξής τους στο παρόν. Πρόκειται για μια πολυεπίπεδη διαδικασία, που περιλαμβάνει την επίσκεψη, τη διαχείριση, την ερμηνεία και τη συντήρηση (Smith, 2006:2-3). Σύμφωνα με την Franchi (2019), είναι μια παρακαταθήκη της προηγούμενης γενιάς προς τις επόμενες. Όταν σχετίζεται με τον πολιτισμό, τις αξίες και τις παραδόσεις μιας χώρας ή μιας περιοχής και όχι με περιουσιακά στοιχεία, χαρακτηρίζεται ως πολιτιστική. Η κληρονομιά είναι αυτή που διαμορφώνει και την ταυτότητα ενός τόπου ή ενός κοινωνικού συνόλου. Συνεπώς αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της σύγχρονης ζωής και αναντικατάστατο υπόβαθρο για τη σύγχρονη και μελλοντική ανάπτυξη (Δεμαθάς & Δημητσάντου - Κρεμέζη, 2002: 1-2).

Η πολιτιστική κληρονομιά εξετάστηκε για πρώτη φορά στο διεθνές δίκαιο το 1907.

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950 αναπτύχθηκαν από την UNESCO και

21 άλλους διακυβερνητικούς οργανισμούς ένα σύνολο διεθνών συνθηκών για την προστασία της. Η σύμβαση της UNESCO του 1954 για την προστασία της πολιτιστικής ιδιοκτησίας σε περίπτωση ένοπλης σύγκρουσης, γνωστή ως «Σύμβαση της Χάγης», αποτελεί το παλαιότερο μεταξύ των σύγχρονων διεθνών κειμένων.

Αναπτύχθηκε κυρίως ως απάντηση στην καταστροφή και λεηλασία μνημείων και έργων τέχνης κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Blake, 2008: 61).

1.1.Υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά

Μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα, ο όρος κληρονομιά σε διεθνές επίπεδο περιελάμβανε την υλική και άυλη κληρονομιά καθώς και το περιβάλλον. Η UNESCO το 1999 (:18- 20) όρισε το πεδίο των απτών αξιών ως πολιτιστικές ιδιότητες για μνημεία, ομάδες κτιρίων και τοποθεσίες. Το πεδίο του περιβάλλοντος το όρισε ως φυσικές ιδιότητες.

Το 2003 (:2-3) στη «Σύμβαση περί προστασίας και διαφύλαξης της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς» η UNESCO, μεταξύ των άλλων, διατύπωσε και τον ορισμό της. Σύμφωνα με τη Σύμβαση, άυλη πολιτιστική κληρονομιά είναι οι πρακτικές, οι αναπαραστάσεις, οι εκφράσεις, οι γνώσεις και τεχνικές. Επίσης, είναι τα εργαλεία, τα αντικείμενα, τα χειροτεχνήματα, οι πολιτιστικοί χώροι που συνδέονται με αυτές. Οι κοινότητες, οι ομάδες ή και σε κάποιες περιπτώσεις μεμονωμένα άτομα που αναγνωρίζουν τα παραπάνω (πρακτικές, γνώσεις κ.ά.), αποτελούν μέρος της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Αυτή η άυλη πολιτιστική κληρονομιά μεταδίδεται από γενιά σε γενιά και αναπαράγεται διαρκώς από κοινότητες και ομάδες. Με αυτόν τον τρόπο αλληλεπιδρούν με το φυσικό περιβάλλον και την ιστορία τους και νιώθουν την αίσθηση της ταυτότητας και της συνέχειας. Σαν αποτέλεσμα, προάγεται ο σεβασμός στην πολιτιστική ποικιλομορφία και στην ανθρώπινη δημιουργικότητα.

Οι εκδηλώσεις της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς μπορούν να περιλαμβάνουν προφορική παράδοση και εκφράσεις, γλώσσα, τέχνες, κοινωνικές πρακτικές, τελετουργίες, εορταστικές εκδηλώσεις, παραδοσιακή χειροτεχνία, γνώσεις και πρακτικές που αφορούν τη φύση και το σύμπαν (Turnpenny, 2004: 295-296).

Η σχέση μεταξύ της απτής πολιτιστικής κληρονομιάς και της άυλης είναι αμφίδρομη.

Αφενός η άυλη πολιτιστική κληρονομιά υλοποιείται από την υλική και αφετέρου, ο άυλος πολιτισμός θα δώσει μεγαλύτερη αξία σε μνημεία και τοποθεσίες (Nobuo,

22 2003:1-4). Η Smith (2006: 2-3), υποστηρίζει ότι η πολιτιστική κληρονομιά είναι κατά βάση η άυλη γιατί η υλική είναι αυτή που την υλοποιεί. Θεωρεί ότι υπάρχουν μέρη, τοποθεσίες και αντικείμενα τα οποία είναι αναγνωρίσιμες τοποθεσίες κληρονομιάς και δεν είναι εγγενώς πολύτιμες. Όμως, αναγνωρίζονται ως σύμβολα για συγκεκριμένα πολιτιστικά και κοινωνικά γεγονότα και έτσι τους δίνεται αξία και νόημα.

1.2. Προστασία και διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς

Τα τελευταία χρόνια γίνονται πολλές συζητήσεις σχετικά με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Είναι αυτή που αντιπροσωπεύει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των λαών. Επίσης, συμβάλει στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης για τις επόμενες γενιές. Επιπλέον, συντελεί στη βελτίωση του πολιτιστικού περιβάλλοντος, άρα και στην καλυτέρευση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών (Tuan&Navrud,2008:326-327).Υπεύθυνος φορέας για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς σε παγκόσμιο επίπεδο είναι η UNESCO. Με βάση τις διεθνείς συμβάσεις που έχει συνάψει στοχεύει στην προστασία της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς και στην προώθηση της ταυτότητας κάθε πολιτισμού (Ζερβάκη, 2010:59-60). Στην Ελλάδα υπεύθυνος φορέας είναι το Υπουργείο Πολιτισμού. Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς, έχει θεσπιστεί τον νόμο 3028/2002. Ο νόμος αυτός ορίζει την πολιτιστική κληρονομιά της χώρας ως τα υλικά και άυλα πολιτιστικά αγαθά που βρίσκονται εντός των ορίων της ελληνικής επικράτειας. Συμπεριλαμβάνονται επιπλέον τα χωρικά ύδατα και οι υπόλοιπες θαλάσσιες ζώνες που η Ελλάδα έχει τη σχετική δικαιοδοσία σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο (Υπουργείο Πολιτισμού, 2002).

Ένας από τους πρωταρχικούς στόχους της διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι στο να μεταδοθεί η σημασία της και η ανάγκη διατήρησής της στα µέλη της τοπικής κοινότητας και στους επισκέπτες. Επίσης, θα πρέπει να παρέχεται στα μέλη της κοινότητας υποδοχής και στον επισκέπτη ίσες ευκαιρίες πρόσβασης στην κληρονομιά. Όπως επίσης ίσες ευκαιρίες κατανόησης και αξιολόγησης της σημασίας της (Δεμαθάς & Δημητσάντου - Κρεμέζη, 2002:7).

Στις μέρες μας η προστασία και διαχείριση αυτής της κληρονομιάς είναι μια δύσκολη διαδικασία. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας προβλημάτων που προκύπτουν από οικονομικά

23 κυρίως συμφέροντα (Γραμματικάκη - Αλεξίου, 2002:5-7). Συγχρόνως, προβλήματα δημιουργούνται από τη φυσική φθορά που υφίστανται αυτά τα αγαθά. Για αυτόν τον λόγο, κρίνεται απαραίτητη η παρουσία ειδικών επιστημόνων που με τις γνώσεις και τις πρακτικές τους θα συντελέσουν στη μείωση της οποιασδήποτε αλλοίωσης των αγαθών. Επιπρόσθετα, θα φροντίσουν για την ομαλή τους επανένταξη στο εκάστοτε πολιτιστικό - φυσικό περιβάλλον (Παυλογεωργάτος, 2003:27-28).

1.3.Τουρισμός και πολιτιστική κληρονομιά

Τις τελευταίες δεκαετίες ο τουρισμός έχει αυξηθεί με επιταχυνόμενους ρυθμούς. Οι προβλέψεις δείχνουν ότι ο ρυθμός ανάπτυξης θα αυξάνεται ολοένα και περισσότερο.

Ένας από τους πυλώνες της τουριστικής βιομηχανίας είναι η εγγενή επιθυμία του ανθρώπου να δει και να μάθει για την πολιτιστική ταυτότητα διάφορων περιοχών του κόσμου. Σε αυτή την κατεύθυνση η πολιτιστική κληρονομιά γίνεται πόρος και κινητήριος μοχλός της περιφερειακής ανάπτυξης σε συνδυασμό με την πολιτιστική της πολυμορφία (Majdoub, 2010:30). Στον εσωτερικό τουρισμό, η πολιτιστική κληρονομιά υποκινεί την εθνική υπερηφάνεια κυρίως μέσω της ιστορίας. Στον διεθνή τουρισμό, η πολιτιστική κληρονομιά ενθαρρύνει τον σεβασμό και την κατανόηση άλλων πολιτισμών και ως εκ τούτου προάγει την ειρήνη. Τα αξιοθέατα της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι, από τη φύση τους, μοναδικά και εύθραυστα. Για τον τουρισμό είναι μείζονος σημασίας η σωστή μελέτη για την ανάπτυξη αυτών των τόπων πολιτιστικής κληρονομιάς, διατηρώντας τους ταυτόχρονα μακροπρόθεσμα. Αν δεν συμβεί αυτό, μπορεί να γίνει ανεπανόρθωτη και μη αναστρέψιμη ζημία στην καρδιά της πολιτιστικής ταυτότητας ενός τόπου (WTO, 2019).

Πέρα από τα θετικά αποτελέσματα της αλληλεπίδρασης μεταξύ του τουρισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς, εμπεριέχονται και κίνδυνοι. Οι πιο χαρακτηριστικοί από αυτούς είναι η εμπορευματοποίηση της τοπικής κληρονομιάς και η έλλειψη αυθεντικότητας των παρεχόμενων εμπειριών. Επίσης, η φθορά των μνημείων από την υπερβολική συσσώρευση επισκεπτών. Για τη συνέχιση της αρμονικής σχέσης μεταξύ του τουρισμού και του πολιτισμού χρειάζεται οι εμπλεκόμενοι φορείς να τηρήσουν τις προβλεπόμενες αρχές (Κόνσολα, χ.χ.:5).

24 1.4. Η πολιτική διάσταση της πολιτιστικής κληρονομιάς

Ο ρόλος της πολιτιστικής κληρονομιάς περικλείει και μια ισχυρή πολιτική διάσταση.

Η απόφαση για το τι θεωρείται άξιο προστασίας, συντήρησης και ανάδειξης και τι όχι, γίνεται κυρίως από τις κρατικές αρχές σε εθνικό επίπεδο και από τα κράτη μέλη που απαρτίζουν τις διακυβερνητικές οργανώσεις σε διεθνές επίπεδο. Η εθνική νομοθεσία και το διεθνές δίκαιο σχετικά με την πολιτιστική κληρονομιά είναι η επίσημη έκφραση αυτών των πολιτικών αποφάσεων. Όπως συμβαίνει με τα περισσότερα πολιτικά ζητήματα, υπάρχει πάντα περιθώριο αντιπαράθεσης, σύγκρουσης και ανταγωνισμού. Οι αποφάσεις που αφορούν την πολιτιστική κληρονομιά δεν έχουν άμεσα σημαντικές πολιτικές συνέπειες. Όμως, η αναγνώριση της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι από μόνη της μια πολιτική πράξη, δεδομένης της σχέσης που έχει με τον πολιτισμό ενός έθνους και με την κοινωνία γενικότερα (Blake, 2008:68).Τέλος, η πολιτιστική κληρονομιά χρησιμοποιείται ευρέως για την οικοδόμηση του πατριωτισμού στο εσωτερικό της χώρας. Παράλληλα, χρησιμοποιείται για τη διάδοση της προπαγάνδας στους διεθνείς επισκέπτες.

Επιπλέον, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που χώροι κληρονομιάς παρουσιάζονται ευρέως στα πλαίσια της προσπάθειας για να τονιστούν οι αρετές συγκεκριμένων πολιτικών(Dallen & Boyd ,2006:3).

2. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

Είναι γεγονός ότι ο πολιτιστικός τουρισμός συνδέεται άμεσα με τις έννοιες της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως είναι τα μουσεία, οι αρχαιολογικοί και ιστορικοί χώροι, το δομημένο περιβάλλον (κτίρια αρχιτεκτονικού ή ιστορικού ενδιαφέροντος, παραδοσιακοί οικισμοί κ.ά.) αλλά και στοιχεία του σύγχρονου πολιτισμού των διάφορων κοινωνιών (λαογραφία, φεστιβάλ, εικαστικές τέχνες κ.ά.).

Επίσης, είναι σε άμεση αλληλεπίδραση με άλλες ειδικές μορφές τουρισμού, όπως ο γαστρονομικός, ο εκπαιδευτικός, ο συνεδριακός, ο θρησκευτικός, ο τουρισμός πόλης, ο οικοτουρισμός κ.ά. (Κόνσολα, χ.χ.:1-2).

25 2.1. Εναλλακτικές μορφές τουρισμού

Στις αρχές της δεκαετίας του '80 διατυπώθηκαν προτάσεις και μοντέλα με στόχο την αύξηση των θετικών επιπτώσεων του τουρισμού στο περιβάλλον και στις τοπικές κοινότητες. Αυτή η τάση προήλθε κυρίως από την αυξημένη ευαισθητοποίηση των τουριστών, των κατοίκων της περιοχής και άλλων ενδιαφερομένων για τις αρνητικές συνέπειες του μαζικού τουρισμού. Σαν αποτέλεσμα, εμφανίστηκαν νέοι τύποι τουρισμού, που είναι γνωστοί ως «εναλλακτικός τουρισμός» ή «τουρισμός ειδικού ενδιαφέροντος» (Jafari, 2001:31-32). Συμφωνά με τους Κοκκώση & Τσάρτα (2001:80-87), η έννοια εναλλακτικές μορφές τουρισμού διαφέρει από την έννοια ειδικές μορφές τουρισμού. Οι ειδικές μορφές τουρισμού αναφέρονται στην ύπαρξη ενός ειδικού κινήτρου από τη μεριά του επισκέπτη. Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού αποτελούν τμήμα των ειδικών μορφών τουρισμού και αναφέρονται στην ύπαρξη ενός ειδικού κινήτρου που προσδιορίζει τη ζήτηση για έναν τουριστικό προορισμό. Το κίνητρο όμως συνδέεται με κάποια ειδικά θέματα. Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού βασίζονται στις παρακάτω πέντε αρχές:

• Στην προστασία του περιβάλλοντος

• Στην προστασία της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς

• Στην ενεργή συμμετοχή των τουριστών

• Στο όφελος για την τοπική οικονομία

• Στη διασφάλιση της καλής αναψυχής των επισκεπτών

Σύμφωνα με τους Έξαρχο & Καραγιάννη (2004: 229-259), ο εναλλακτικός και ήπιος τουρισμός είναι το σύνολο των μορφών τουρισμού που προσπαθούν να αντικαταστήσουν τον οργανωμένο και μαζικό τουρισμό. Ο εναλλακτικός τουρισμός αναπτύσσεται από την τοπική κοινωνία, με αποτέλεσμα η οργάνωσή του να στοχεύει στην προστασία του περιβάλλοντος και στην ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Ταυτόχρονα στοχεύει στην αύξηση του εισοδήματος και στη μείωση του προβλήματος της τουριστικής εποχικότητας.

26 2.2. Πολιτιστικός τουρισμός

Ο πολιτιστικός τουρισμός είναι ένας από τους πιο αξιοσημείωτους και ευρέως διαδεδομένους τύπους τουρισμού. Επίσης, είναι από τις πιο παλιές μορφές ταξιδιού (Dallen & Boyd,2006:1). Από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής του, αποτελούσε μία από τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Αρχικά λειτούργησε ως απάντηση στον μαζικό τουρισμό. Στις αρχές της δεκαετίας του '90 άλλαξε προσανατολισμό και βρήκε μια νέα ευκαιρία για ανάπτυξη προς τη μαζική αγορά. Εκείνη την εποχή η δημιουργία και η εμπορική προώθηση πολιτιστικών αξιοθέατων αποτέλεσε μια αναπτυξιακή επιλογή για πολλούς προορισμούς.

Ως προς τον ορισμό του πολιτιστικού τουρισμού, δεν υπάρχει γενικά ένας κοινά αποδεκτός (Gali-Espelt, 2012:45). Για τον Stebbins (1996:948) ο πολιτιστικός τουρισμός είναι ένα είδος τουρισμού που βασίζεται στην αναζήτηση και συμμετοχή σε νέες και βαθιές πολιτιστικές εμπειρίες. Οι πολιτιστικοί πόροι που συνηθίζουν να προσελκύουν τουρίστες είναι κυρίως μουσεία, γκαλερί, φεστιβάλ, αρχαιολογικοί χώροι, καλλιτεχνικές παραστάσεις και περιοχές πολιτιστικής κληρονομιάς.

Ο πολιτιστικός τουρισμός προσφέρει ευκαιρίες για την απεικόνιση του παρελθόντος στο παρόν. Παρέχει έναν απεριόριστο χρόνο και χώρο στον οποίο το παρελθόν μπορεί να αναβιώσει μέσα από το πρίσμα των πολυάριθμων δυνατοτήτων ερμηνείας (Nuryanti,1996:250). Για να συντελέσει στην ανάπτυξη ενός τόπου απαιτεί μεγάλη προσοχή στον προγραμματισμό, στην ανάπτυξη, στη διαχείριση και στο μάρκετινγκ (Nuryanti,1996:256).

Σε αντίθεση με τις συνήθεις μορφές μαζικού τουρισμού, ο πολιτιστικός ενισχύει την αρμονική συμβίωση πολιτισμού και τουρισμού χωρίς να ασκεί ασφυκτικές πιέσεις στο κοινωνικό, φυσικό και δομημένο περιβάλλον (Ashworth, 1995:265-280).

Σήμερα, ο τουρισμός πολιτιστικής κληρονομιάς επικεντρώνεται στην αλληλεπίδραση μεταξύ της παραγωγής και της κατανάλωσης και στη σύσφιξη των δεσμών μεταξύ προμηθευτών και καταναλωτών. Οι πολιτιστικοί τουρίστες θέλουν να συμμετάσχουν ενεργά στη δημιουργία εμπειριών κατά τη διάρκεια των ταξιδιών. Οι προμηθευτές από την πλευρά τους αντιλαμβάνονται ότι η απλή παροχή πληροφοριών και υπηρεσιών δεν επαρκεί για την επίτευξη των κατάλληλων πολιτιστικών πλεονεκτημάτων. Σαν αποτέλεσμα εστιάζουν την προσοχή τους στη στενή αλληλεπίδραση με τους καταναλωτές και στη συν-δημιουργία εμπειριών υψηλής ποιότητας (Richards, 2011:35-36).

27 Η δυναμική ανάπτυξη που παρουσιάζει τις τελευταίες δεκαετίες μπορεί να εξηγηθεί από την αύξηση του επιπέδου εκπαίδευσης του πληθυσμού, ιδίως σε βασικές περιοχές παραγωγής τουριστών. Επίσης εξαιτίας των συνεπειών της παγκοσμιοποίησης που έχουν οδηγήσει σε αύξηση του ενδιαφέροντος των ανθρώπων, όχι μόνο για τους μακρινούς και άγνωστους για τον Δυτικό κόσμο πολιτισμούς, αλλά και για την εγχώρια κληρονομιά (Jovicic, 2014:607).

2.3. Η συμβολή του πολιτιστικού τουρισμού στην τοπική κοινωνία

Η βιώσιμη ανάπτυξη ενός τόπου μπορεί να υποστηριχθεί από τον πολιτιστικό τουρισμό. Ο λόγος είναι ότι μπορεί να συμβάλει στη μείωση της φτώχειας μέσω της απασχόλησης και στην ανάπτυξη των τοπικών επιχειρήσεων και των υποδομών.

Επίσης, προωθεί την εθελοντική εργασία και αυξάνει τα φορολογικά έσοδα (Du Cros

& McKercher, 2015:14-26). Δεν μπορεί να μην αναγνωριστεί λοιπόν το μεγάλο οικονομικό αντίκτυπο του τουρισμού πολιτιστικής κληρονομιάς σε έναν τόπο. Η εισροή μεγάλου αριθμού επισκεπτών σε ιστορικούς χώρους και τα υψηλά ποσά που δαπανούν στους τομείς της διαμονής, της διατροφής, των εισιτηρίων και των λοιπών αγορών, συνεισφέρουν με μεγάλα οικονομικά μεγέθη κάθε χρόνο στην παγκόσμια οικονομία. Παράλληλα, απασχολούνται άμεσα και έμμεσα εκατομμύρια άνθρωποι (Dallen&Boyd, 2003:4-5).

Σε μια τουριστική αγορά όπως της Ελλάδας, η οποία βρίσκεται υπό τη συνεχόμενη πίεση και τον ανταγωνισμό των άλλων Μεσογειακών προορισμών, η ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού θεωρείται πρωτεύον ζήτημα. Αυτή η μορφή τουρισμού μπορεί να λειτουργήσει ως ισχυρό συγκριτικό πλεονέκτημα για τη χώρα. Ειδικά για την περίπτωσή της που για αρκετά χρόνια το τουριστικό της προϊόν έχει βασιστεί κυρίως στις διακοπές «ήλιου-θάλασσας» (Μενδώνη, 2014:2-15). Ο πολιτιστικός τουρισμός λοιπόν, μπορεί να συντελέσει στη διαφοροποίηση του βασικού τουριστικού προϊόντος (διακοπές «ήλιου-θάλασσας»). Με αυτόν τον τρόπο και επεκτείνεται η τουριστική περίοδος και οι τουρίστες ωθούνται να ανακαλύψουν

«άγνωστες» περιοχές της Ελλάδας (Mortaki, 2012:16).

28 2.4. Οικονομικοί πόροι για την ανάπτυξη πολιτιστικού τουρισμού

Ωστόσο, παρ’ όλη την συνεισφορά του πολιτιστικού τουρισμού στη μείωση της ανεργίας και στην αύξηση των εισοδημάτων στις πόλεις και στις περιφέρειες που έλκουν πολιτιστικούς τουρίστες, τα δημόσια κονδύλια για τη διατήρηση και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι αρκετά περιορισμένα (Dallen &Boyd, 2006:5). Οι υπεύθυνοι του τουρισμού των εκάστοτε περιοχών καλούνται να γίνουν πιο αποτελεσματικοί ώστε να βρουν τρόπους για να συνεχίζουν να στηρίζουν την πολιτιστική τους κληρονομιά. Σε αυτή την περίπτωση, οι πιο συνηθισμένες πηγές εσόδων είναι η διοργάνωση ειδικών πολιτιστικών γεγονότων (φεστιβάλ, εκθέσεις, συνδιοργανώσεις κ.ά.), το λιανικό εμπόριο, οι υπηρεσίες φιλοξενίας και σίτισης, οι χορηγίες και οι δωρεές (Dallen &Boyd, 2003:119-123). Βέβαια, στα πλαίσια της αύξησης των εσόδων από τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς, υπάρχουν αρκετές ανησυχίες περί υπερ-εμπορευματοποίησης ή εμπορικής εκμετάλλευσής της.

Επίσης, υπάρχει ο κίνδυνος του αποκλεισμού κατοίκων που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να καταβάλλουν τα απαραίτητα τέλη για τη χρήση κάποιου χώρου, όπως κατάστημα εστίασης, εμπορίου, ξενώνων κ.ά. Τέλος, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που οι διαχειριστές της τοπικής κληρονομιάς σπαταλούν υπερβολικό χρόνο και πόρους στην εμπορική πλευρά της διαχείρισης του πολιτιστικού αποθέματος. Σαν αποτέλεσμα είναι η μη εστίαση στους ουσιαστικούς στόχους για τη διατήρηση και ανάδειξή του (Leask & Fyall, 2006:145-151).

29 2.5. Θεματική ταξινόμηση του πολιτιστικού τουρισμού

Σύμφωνα με τον Csapó (2012:209-210) τα τουριστικά προϊόντα που είναι άμεσα συνδεδεμένα με τον πολιτιστικό τουρισμό είναι ο αγροτικός τουρισμός (παραδόσεις, τρόπος ζωής, τοπική γαστρονομία), ο οινοτουρισμός (αμπελώνες και αμπελοκαλλιέργειες), ο συνεδριακός τουρισμός και ο οικοτουρισμός (τοπικός πολιτισμός, τρόπος ζωής). Συνάμα, ταξινομεί με θεματική προσέγγιση τον πολιτιστικό τουρισμό ως εξής:

30 Πίνακας 1: Ταξινόμηση πολιτιστικών μορφών τουρισμού

Πηγή: Ιδία επεξεργασία, προσαρμοσμένο από Csapó (2012) ΕΙΔΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ

ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ

Τουρισμός πολιτιστικής κληρονομιάς

Πολιτιστικές θεματικές διαδρομές

Τουρισμός πόλης

Τουρισμός παράδοσης

Τουρισμός φεστιβάλ

&εκδηλώσεων

Θρησκευτικός

&προσκυνηματικός τουρισμός

Δημιουργικός τουρισμός

• Φυσικό περιβάλλον

• Υλική κληρονομιά (αρχιτεκτονικά, εθνικά και ιστορικά μνημεία και περιοχές παγκόσμιας κληρονομιάς)

• Άυλη κληρονομιά (λογοτεχνία, τέχνες, λαογραφία)

• Χώροι πολιτιστικής κληρονομιάς (μουσεία, βιβλιοθήκες, θέατρα, μνημεία που συνδέονται με ιστορικά πρόσωπα)

• Διαδρομές πνευματικές, βιομηχανικές, καλλιτεχνικές, γαστρονομικές, αρχιτεκτονικές, ιστορικές

• Αξιοθέατα της πόλης

• Πολιτιστικές πρωτεύουσες της Ευρώπης

• Δημιουργικές πόλεις

• Τοπικός πολιτισμός (ήθη, έθιμα, παραδόσεις)

• Πολιτιστικά φεστιβάλ ( φεστιβάλ τέχνης, μουσικά φεστιβάλ κ.ά.)

• Θρησκευτικοί χώροι (αρχιτεκτονικού, ιστορικού, θρησκευτικού ενδιαφέροντος)

• Διαδρομές προσκυνήματος

• πολιτιστικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες (εικαστικές τέχνες, λογοτεχνία, χορός).

• πολιτιστικές βιομηχανίες (κινηματογράφος, φωνογραφία, σχέδιο, πολυμέσα, διακόσμηση).

31

3. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η παγκόσμια οικονομική ύφεση των τελευταίων χρόνων καταδεικνύει την ανάγκη για ανασυγκρότηση της τουριστικής αγοράς. Αυτό μπορεί να συμβεί με στροφή σε νέες αναπτυξιακές κατευθύνσεις και υιοθέτηση νέων στρατηγικών τουριστικού μάρκετινγκ από πλευράς των περιοχών. Ταυτόχρονα, πολλές πόλεις αγωνίζονται να γίνουν πιο δημιουργικές και να καθιερωθούν ως δημιουργικός προορισμός. Το αποτέλεσμα θα είναι να προσελκύσουν εκείνη την κοινωνική τάξη που χαρακτηρίζεται από δημιουργικούς και καλλιεργημένους ανθρώπους (Florida, 2003:90-91). Επίσης, τα κλασικά σημεία έλξης τουριστών, όπως είναι οι πινακοθήκες, τα μουσεία και τα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς, χρειάζεται συνεχώς να επαναξιολογούν τον ρόλο τους. Μέσα από αυτή την αναπροσαρμ�