ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΥΡΙΑΚΙ∆Η
ΒΕΛΤΙΩΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ∆ΙΟΡΘΩΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ˙ ΗΘΙΚΑ ∆ΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ.
∆ιπλωματική εργασία υποβληθείσα στο τμήμα Θεολογίας του Α.Π.Θ.
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009
Βελτιωτικές και διορθωτικές παρεμβάσεις στον άνθρωπο.
Ηθικά διλήμματα και περιορισμοί
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΥΡΙΑΚΙ∆Η
ΒΕΛΤΙΩΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ∆ΙΟΡΘΩΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ˙ ΗΘΙΚΑ ∆ΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ.
∆ιπλωματική εργασία υποβληθείσα στο
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τομέας Ηθικής και Κοινωνιολογίας.
(Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών) Αρ. Μητρώου: 950
Καθηγητής: κ. Ανέστης Κεσελόπουλος
Pa£nta moi e©jestin, a¦ll' oy¦ pa£nta symfe£rei% pa£nta moi e©jestin, a¦ll' oy¦k e¦gv¤ e¦joysiasuh£somai y¥po£ tinow. (Κορ. Α’ 6,12)
Πρόλογος
Στην εποχή μας ακούμε καθημερινά για νέες ανακαλύψεις του ανθρώπου και τις εξελίξεις στον τομέα της τεχνολογίας αλλά συνάμα και για τα πιθανά προβλήματα που δημιουργούν. Θέματα που πάντοτε ενδιέφεραν τον συγγραφέα, ίσως και λόγω προηγούμενων σπουδών και επαγγελματικών ενασχολήσεων του, που είχαν να κάνουν με την μηχανική και την ηλεκτρονική. Η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, της ιατρικής και της γενετικής μηχανικής σε συνδυασμό με τη εξέλιξη της φαρμακολογίας, της πληροφορικής, της νανοτεχνολογίας και άλλων συναφών επιστημών, εργάζεται στο να προσφέρει απεριόριστες δυνατότητες βελτίωσης του ανθρώπινου γένους, δημιουργεί όμως μεγάλα ηθικά διλήμματα, που για πρώτη φορά καλείται ο άνθρωπος να αντιμετωπίσει. Το θέμα της παρούσας διπλωματικής εργασίας ήταν μια ιδιαίτερη πρόκληση. Και αυτό γιατί παρά το γεγονός ότι είχε εξαιρετικό για τον συγγραφέα ενδιαφέρον, τόσο από τεχνολογικής όσο και από θεολογικής πλευράς, δεν υπήρχε επαρκής βιβλιογραφία. Η βιβλιογραφία που αναφέρεται σε θέματα βιοηθικής, ελληνική και ξένη, ως επί το πλείστον ασχολείται με θέματα που έχουν να κάνουν με την αρχή της ζωής ή το τέλος της, τις μεταμοσχεύσεις οργάνων, την κλωνοποίηση. Οι διορθωτικές – με ή χωρίς εισαγωγικά - επεμβάσεις στον άνθρωπο, και κυρίως οι αισθητικές, παρουσιάζονται σαν κάτι το σύνηθες το οποίο δεν χρίζει βιοηθικής αξιολόγησης. Και όμως! Οι
«βελτιώσεις» αυτές, αγγίζουν κρίσιμα σημεία της ζωής του ανθρώπου,
όπως την ιερότητα της ζωής, την αξία της, την σχέση σώματος και ψυχής.
Τα προβλήματα και τα διλήμματα που προκύπτουν είναι πολλά. Τα πλείστα επιτεύγματα του σύγχρονου ανθρώπου, διαβάλλουν και διαστρέφουν το νόημα της ζωής του, την οποία και αυτονομούν, αποπροσανατολίζοντας τον άνθρωπο από το σκοπό του που δεν είναι άλλος από την ομοίωση προς το Θεό. Το σώμα παύει να είναι μέσον
δοξολογίας του Θεού και γίνεται σκεύος ηδονής και φιλαυτίας. Και ότι ακριβώς αποπροσανατολίζει τον άνθρωπο και τον απομακρύνει από τον σκοπό του, δεν μπορεί παρά να αποτελεί ηθικό δίλημμα, προβληματισμό, για την βιοηθική του Χριστιανισμού.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω ολόθερμα όλους όσους με κάθε τρόπο συνέβαλαν ή κατέθεσαν τους προβληματισμούς τους διευκολύνοντας έτσι την εργασία αυτή. Επίσης ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω και στον σύμβουλο καθηγητή μου κ. Ανέστη Κεσελόπουλο, ο οποίος ήταν πάντοτε στην διάθεση μου, παρά το βεβαρημένο του πρόγραμμα, και του οποίου η πείρα και οι θεολογικές γνώσεις ήταν πάντοτε πολύτιμες.
Αγίου Μεγαλομάρτυρος Μηνά, 11η Νοεμβρίου 2009
Κωνσταντίνος Κυριακίδης
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
Πρόλογος 4
Πίνακας περιεχομένων 6
Εισαγωγή˙ Οι αρχές της βιοηθικής 9
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α’
ΟΙ ΒΕΛΤΙΩΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ
1. Αισθητικές επεμβάσεις 27
1.1. ∆ιορθωτικές επεμβάσεις ανάπλασης (Reconstructive surgery) 29
1.2. Μεταμόσχευση προσώπου 31
1.3. Αισθητικές χειρουργικές επεμβάσεις (Cosmetic surgery) 32
1.4. Μη χειρουργικές επεμβάσεις 34
1.5. Επεμβάσεις αλλαγής φύλου 34
2. Αισθητική νευρολογία (Cosmetic Neurology) 35 3. Βελτιωτικές επεμβάσεις στο γονιδίωμα 39
3.1. Γονιδιακή θεραπεία στα σωματικά κύτταρα 39
3.2. Γονιδιακή θεραπεία στα γενετικά κύτταρα 40
3.3. Τροποποιητική – βελτιωτική γονιδιακή θεραπεία 41
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β’
ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ
1. Εισαγωγή 45
2. Ο σχολαστικισμός της ∆ύσης. Τα ανθρώπινα δικαιώματα 47
2.1. Ο Ορθολογισμός στην θρησκεία 50
2.1.1. Η αίρεση του Αρείου, και η σημασία της 51
2.1.2. Η δικαιικώς διαρθρωμένη ∆υτική θεολογία 52
2.1.3. Οι ησυχαστικές έριδες του 14ου αιώνα 55
2.1.4. Το κίνημα του ∆ιαφωτισμού 56
2.2. Τα δικαιώματα 58
2.2.1. Η αρχική έννοια του δικαιώματος 60
2.2.2. Τα ανθρώπινα δικαιώματα 62
2.2.3. Αντιστάσεις στην ατομοκρατία το δικαιώματος 66
3. Η αλλοίωση του Χριστιανισμού 72
3.1. Ο διαχωρισμός του Θεού από τον κόσμο 77
3.2. Η ευθύγραμμη θεώρηση του χρόνου 78
3.3. Η διδασκαλία για την υπεροχή του ανθρώπου μέσα στον κόσμο. 78 4. Η ψυχοθεραπεία σε αντικατάσταση της Ορθόδοξης ποιμαντικής 79 5. Οι δραστηριότητες των φαρμακοβιομηχανιών 81
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ’
Η ΟΡΘΟ∆ΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ
1. Βασικές βιοηθικές αρχές του Χριστιανισμού˙ Εισαγωγή 85 2. Η διδασκαλία της Καινής ∆ιαθήκης 92 3. Ο άνθρωπος ως δημιούργημα κατ΄ εικόνα και καθ΄ ομοίωση του Θεού 93
4. Το ανθρώπινο σώμα 95
5. Ο άνθρωπος ως πρόσωπο 99
6. Το ανθρώπινο κάλλος 101
7. Εσχατολογική προοπτική. Η υπέρβαση του θανάτου 103
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆’
ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΒΕΛΤΙΩΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ
1. Εισαγωγή 106
2. Βιοηθική θεώρηση των αισθητικών επεμβάσεων 110 3. Βιοηθική θεώρηση της αισθητικής νευρολογίας 112 4. Βιοηθική θεώρηση των βελτιωτικών επεμβάσεων στο γονιδίωμα 118
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ’
ΟΡΘΟ∆ΟΞΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΒΕΛΤΙΩΤΙΚΩΝ ΕΠΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ
1. Εισαγωγή 123
2. Ορθόδοξη θεώρηση των αισθητικών επεμβάσεων 125 3. Ορθόδοξη θεώρηση των «αισθησιακών επεμβάσεων» 132
3.1. Η εμπορευματοποίηση της ιατρικής 133
3.2. Η φιληδονία 135
3.3. Οι παρενέργειες 136
4. Ορθόδοξη θεώρηση της αισθητικής νευρολογίας 141 5. Ορθόδοξη θεώρηση των βελτιωτικών επεμβάσεων στο γονιδίωμα 145
Επίλογος – Συμπεράσματα 149
Βιβλιογραφία 163
Παράρτημα. Φωτογραφίες προ και μετά επεμβάσεων 172
Εισαγωγή˙ Οι αρχές της βιοηθικής
Η Εκκλησία δεν αρνείται την ιατρική επιστήμη. Ήδη στην Παλαιά
∆ιαθήκη συναντούμε την αποδοχή των φαρμάκων και των ιατρών. Στη Σοφία Σειράχ διαβάζουμε, «Tίμα i¦atro¤n pro¤w ta¤w xrei£aw ay¦toy° timai°w ay¦toy°, kai¤ ga¤r ay¦to¤n e©ktise Ky£riow% para¤ ga¤r ¥Yci£stoy e¦sti¤n i©asiw, kai¤
para¤ basile£vw lh£cetai do£ma. e¦pisth£mh i¦atroy° a¦nycv£sei kefalh¤n ay¦toy°, kai¤
e©nanti megista£nvn uaymasuh£setai. Ky£riow e©ktisen e¦k gh°w fa£rmaka, kai¤
a¦nh¤r fro£nimow oy¦ prosoxuiei° ay¦toi°w»1. Σε αντίθεση όμως με τον εκκοσμικευμένο κόσμο ο οποίος πολλές φορές απολυτοποιεί ή και θεοποιεί ακόμη τις επιστήμες και την σύγχρονη ιατρική, η θεολογία δεν εμποδίζει την
ιατρική, αλλά ταυτόχρονα δεν αγνοεί και την σχετικότητα της2. Οι διορθωτικές επεμβάσεις της ιατρικής μπορεί, όπως άλλωστε και κάθε άλλο ανθρώπινο επίτευγμα, να είναι μια ευλογία εάν γίνει ορθή χρήση ή μπορεί να αποβούν προσβολή του Θεού και προσπάθεια υποκατάστασης του, προβάλλοντας τον εγωκεντρισμό και την φιλαυτία. Ο κίνδυνος δεν βρίσκεται στις διορθωτικές ή βελτιωτικές επεμβάσεις αλλά στην νοοτροπία που αποδίδει προτεραιότητα και καθιστά αποφασιστικό κριτήριο τα όποια φυσικά ή διανοητικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου. Και ενώ η Εκκλησία δέχεται στους κόλπους της την ύπαρξη της ετερότητας και της διαφοράς ως προς τα φυσικά χαρακτηριστικά, η επιστήμη από το άλλο μέρος κάνοντας πρωταρχικό ζήτημα τα φυσικά χαρακτηριστικά είτε με την επέμβαση για βελτίωση τους είτε με την κλωνοποιημένη αντιγραφή τους, μας οδηγεί προς την κατεύθυνση αυτή ανάγοντας σε πρωταρχικό θέμα τα εξωτερικά φυσικά χαρακτηριστικά3.
1 Σοφία Σειράχ, 38, 1-4
2 Βλ. Γεώργιου Ι. Μαντζαρίδη, «Θεολογική προβληματική των μεταμοσχεύσεων», στον τόμο Εκκλησία και μεταμοσχεύσεις, Αθήναι 2002, σ. 257.
3 Ιωάννου Ζηζιούλα, Μητροπ. Περγάμου, Το πρόσωπο και οι γενετικές παρεμβάσεις, στο περ. Ίνδικτος, τευχ. 14, Αθήνα 2001, σ. 71.
Η ιατρική βιοηθική είναι προσανατολισμένη ανθρωποκεντρικά, άρα δεν ενοχλείται από επιτεύγματα της τεχνολογίας που απομακρύνουν από τον Θεό ούτε και βλέπει σε αυτά κάποιο πρόβλημα. Απλώς ψάχνει για την συμβιβαστική λύση μεταξύ ηθικής και επιστήμης. Η βιοηθική ήλθε ως παρεπόμενο των επιστημονικών εξελίξεων και είναι προϊόν των νέων δεδομένων που έθεσε η ιατρική επιστήμη και οι έρευνες στον τομέα της βιολογίας. Αποβλέπει στην κριτική αντιμετώπιση των διλημμάτων και αξιολόγηση των συνεπειών που η νέα γνώση έχει φέρει. Εμφανίστηκε σαν μια ανάγκη να αντιμετωπισθούν τα ηθικά προβλήματα που πηγάζουν όχι μόνο από τα πειράματα που σχετίζονται με την βιολογική ύπαρξη του ανθρώπου όπως λανθασμένα πιστεύεται αλλά από την πρόοδο της
ιατρικής επιστήμης γενικότερα4. Γι΄ αυτό τον λόγο εξετάζει όχι μόνο τα προβλήματα που προκύπτουν από τα καυτά θέματα των κλωνοποιήσεων, των μεταμοσχεύσεων, της ευθανασίας, της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής κ.λ.π, αλλά και άλλα που σχετίζονται με τον τρόπο αντιμετώπισης της ζωής και κατ’ επέκταση του θανάτου, όπως τις διορθωτικές και βελτιωτικές επεμβάσεις. Όλες οι παρεμβάσεις στο σώμα
επηρεάζουν την ψυχή και έχουν ανάλογες συνέπειες5. Κάποιες προτάσεις της βιοτεχνολογίας ή της ιατρικής είναι τόσο αποτρόπαιες που δεν γίνονται αποδεκτές, όπως για παράδειγμα η δημιουργία ακέφαλων ανθρωποειδών για σκοπούς παραγωγής ανθρωπίνων οργάνων που υποβιβάζει τον άνθρωπο σε εξάρτημα. Για πολλά άλλα θέματα, όπως το θέμα της εικαζόμενης συναίνεσης (που σημαίνει ότι πτωτικός δότης οργάνων θεωρείται όποιος δεν είχε ρητά αρνηθεί κάτι τέτοιο όταν ήταν ακόμη εν ζωή), το πρόβλημα του εγκεφαλικού θανάτου, των μεταμοσχεύσεων, της ευθανασίας ή της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, οι απόψεις διίστανται. Για αυτά τα θέματα έχουν χυθεί τόνοι ολόκληροι
4 Κωνσταντίνου Β. Σκουτέρη, Βιοηθική και το ήθος της Ορθοδοξίας, www.ecclesia.gr
5 Ανέστης Γ. Κεσελόπουλος, Εκ του θανάτου εις την ζωήν. Θεολογική προσέγγιση εις τις προκλήσεις της βιοηθικής, Εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 108.
από μελάνι. Το κεφάλαιο όμως το οποίο αφορά τις βελτιωτικές επεμβάσεις της ιατρικής (και ειδικά τις αισθητικές πλαστικές επεμβάσεις) έχει καταφέρει μέσα από μια οργανωμένη εκστρατεία να θεωρηθεί ως κάτι το φυσιολογικό χωρίς πολλούς ενδοιασμούς και ενδεικτικό τούτου του κλίματος είναι η περιορισμένη βιβλιογραφία που υπάρχει για το θέμα. Μάλιστα όταν εκφράσει κάποιος μερικές επιφυλάξεις, συναντά την έκπληξη αλλά και την δυσαρέσκεια του συνομιλητή του που συνήθως έχει την εντύπωση ότι δεν υπάρχει κάτι το επιλήψιμο στο να βελτιώσουμε τα φυσικά χαρακτηριστικά μας. Παράλληλα η προβολή ηθικών κριτηρίων χαρακτηρίζεται από τους εκπροσώπους της κοσμικής βιοηθικής ως φονταμενταλισμός και περιφρονείται ή διαπομπεύεται. Όλα όμως αυτά μαρτυρούν άμβλυνση της
ηθικής και βαθιά πνευματική κρίση6. Εδώ βρίσκεται και η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην βιοηθική του χριστιανισμού και την ιατρική βιοηθική, η οποία αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο ανθρωποκεντρικά και επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στην υγεία του σώματος αγνοώντας το αδιαίρετο της ψυχοσωματικής υπόστασης του ανθρώπου. Η βιοηθική παραμερίζει τις θρησκευτικές αντιλήψεις και προβάλλει γενικές και ευρύτερα αποδεκτές χρησιμοθηρικές αρχές για την ζωή και συμπεριφορά του ανθρώπου. ∆εν μπορεί να δώσει απαντήσεις γιατί βλέπει τον άνθρωπο μέσα στα όρια της βιολογικής του ζωής, σαν ένα άνθρωπο που θα πεθάνει, και αυτό- εγκλωβίζεται έτσι στην διάσταση της εγκόσμιας υλικής πραγματικότητας, αγνοώντας την πνευματική διάσταση του ανθρώπου.
Από την αρχαιότητα είχε διαγνωστεί ο κίνδυνος της παράχρησης της ιατρικής και έτσι ξεκίνησε και η προσπάθεια για να τεθούν ηθικές αρχές που θα προστάτευαν τον ασθενή. Ο όρκος του Ιπποκράτη, ο οποίος περιλαμβάνει τις υποχρεώσεις του γιατρού και τα όρια της ιατρικής,
6 Γεώργιου Ι. Μαντζαρίδη, Βιοηθική – Η ηθική της παγκοσμιοποιήσεως, στο περ. Ινδικτος τευχ. 14, Αθήνα 2001, σ. 27.
αποδεικνύει την σπουδαιότητα της ηθικής από αρχαίων χρόνων. Με τις νέες εξελίξεις της ιατρικής, εμφανίστηκε η βιοηθική η οποία εξετάζει τα ηθικά προβλήματα που ανακύπτουν από τις νέες ανακαλύψεις και τις τεχνικές παρεμβάσεις σε όλη την φύση και ιδιαίτερα στον άνθρωπο. Προσπαθεί να θέσει ασφαλιστικές δικλίδες, κατοχυρώνει τα ατομικά δικαιώματα του μετανεωτερικού ανθρώπου αλλά δεν μπορεί να ξεφύγει από τα στενά ευδαιμονιστικά πλαίσια των αρχών της που πηγάζουν από τον ωφελισμό
και αγνοούν το ανθρώπινο πρόσωπο7. ∆υστυχώς δεν μπορεί να απεγκλωβιστεί από την εγκοσμιότητα. Στη σύγχρονη κουλτούρα και τη κοσμική βιοηθική που παγκοσμίως επικράτησε οι υπερβατικές αξιώσεις επισκιάζονται από την εγκοσμιότητα. Όπως παρατηρεί ο καθηγητής κ.
Tristram Engelhard, η ίδια η χριστιανική ηθική θεολογία επισκιάστηκε και περιθωριοποιήθηκε ενώ αναπτύχθηκε μια νέα, παγκόσμια, κοσμική, κοσμοπολίτικη κουλτούρα η οποία αποβλέπει στο να μεταμορφώσει τον
ίδιο τον χριστιανισμό8. Έτσι ως αποτέλεσμα πολλά από αυτά που κάποτε έδιναν νόημα στην καθημερινότητα (όπως για παράδειγμα το να προσευχηθούμε πριν από το φαγητό ή να πιούμε αγιασμό όταν αρρωστήσουμε) έχουν περιπέσει σε ανυποληψία και η ζωή έχει βαθύτατα αποϊεροποιηθεί. Αντίθετα όμως με το κοσμικό πνεύμα και την ηθική του, η ορθοδοξία αγκαλιάζει κάθε πτυχή της ζωής του ανθρώπου. Μιας ζωής που αποβλέπει μέσα από την μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας, στην ένωση με τον Θεό. Έτσι είναι φυσικό η βιοηθική του παγκοσμιοποιημένου κόσμου, όπου λόγω ουσιαστικών διαφωνιών εστιάζει κυρίως το ενδιαφέρον της σε διαδικαστικά θέματα όπως την ελεύθερη και πληροφορημένη συναίνεση, να βρίσκεται σε αντίθεση με την βιοηθική του χριστιανισμού. Και αυτό γιατί ενώ η ηθική της σύγχρονης ζωής είναι «εκ του κόσμου τούτου», τα
7 Νίκη Παπαγεωργίου, Προς μια μετα-ανθρώπινη κοινωνία, Θεολογία και κόσμος σε διάλογο, Τιμητικός τόμος στον καθηγητή κ. Γεώργιο Ι. Μαντζαρίδη, Εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 441.
8 H. Tristram Engelhardt, Jr, Τα θεμέλια της βιοηθικής, Μια Χριστιανική θεώρηση, Εκδ. Αρμός, Αθήνα 2007, σ. 19.
ενδιαφέροντα της χριστιανικής βιοηθικής δεν βρίσκονται σε αρμονία με την κοσμική σκέψη αλλά ταυτίζονται με μια άποψη ζωής που
προσανατολίζεται προς το υπερβατικό9. Η ορθόδοξη ηθική θεολογία και βιοηθική πρωτίστως και κυρίως ενδιαφέρεται για την σωτηρία του ανθρώπου, Αντίθετα, η κοσμική βιοηθική οροθετείται από το εγκόσμιο. Από την αναζήτηση της αυτό-ικανοποίησης μέχρι την προώθηση αυτόνομων τρόπων ζωής και την επιδίωξη της κοινωνικής δικαιοσύνης. Και η κοσμική αυτή ηθική προέκυψε μετά την Μεταρρύθμιση, όταν η ηθική της ∆ύσης διασπάστηκε σε πολυάριθμες και ανταγωνιστικές απόψεις τόσο όσο αφορά το χαρακτήρα της σωτηρίας του ανθρώπου όσο και το ποια είναι η σωστή χριστιανική συμπεριφορά. Έτσι, για να αντιμετωπίσει η ∆ύση αυτή την διάσπαση στράφηκε προς το κυρίαρχο στοιχείο του αυτοπροσδιορισμού της, στο ρόλο του διαλεκτικού λογισμού, όπως χαρακτηριστικά περιγράφει ό καθηγητής Engehardt, στο εξαίρετο βιβλίο του «Τα θεμέλια της βιοηθικής»:
Ἔστω καὶ μὲ κατατεμαχισμένη τὴ ∆υτικὴ Χριστιανοσύνη σὲ πολλὲς ἀνταγωνιστικὲς θρησκευτικὲς κοινότητες, ἡ κοσμικὴ ἠθικὴ σκέψη θὰ μποροῦσε ἀκόμη νὰ ἀποκαλύψει μία ἑνότητα διὰ τοῦ ἐκλογικευμένου ἠθικοῦ στοχασμοῦ. Καθὼς ἡ Μεταρρύθμιση διέσπασε τὴν ἑνότητα τῆς εὐρωπαϊκῆς θρησκευτικῆς συνειδήσεως, ἡ Ἀναγέννηση δυνάμωσε τὶς κοσμικὲς αἰτιοκρατικὲς βλέψεις, οἱ ὁποῖες τότε ἀκριβῶς ἐνισχύθηκαν καὶ ἀπὸ τὰ ἐπιτεύγματα τῆς ἐπιστήμης. Καθὼς οἱ παραδοσιακὲς γνώσεις στὴν Ἀστρονομία, τὴ Φυσικὴ καὶ τὴν Ἀνατομία ἀντικαταστήθηκαν ριζικὰ ἀπὸ τὶς νέες ἐπιστημονικὲς μελέτες, ἡ Λογικὴ ἐμφανίστηκε ἱκανὴ νὰ ξεκλειδώσει τὰ μυστικὰ τῆς φύσης. Ἡ κοσμικὴ αἰτιοκρατία ἐπιπλέον ὑποσχόταν νὰ φανερώσει καὶ μία κοινὴ ἠθικὴ10. Αυτή ήταν και η αρχή της εκκοσμίκευσης.
Ακολούθησε ο ∆ιαφωτισμός που αναζητούσε μια ηθική βασισμένη στη λογική. ∆ημιουργήθηκε μια αναθεωρημένη χριστιανοσύνη χωρίς Χριστό. Ο
9 H. Tristram Engelhardt, Jr, Τα θεμέλια της βιοηθικής, Μια Χριστιανική θεώρηση, Εκδ. Αρμός, Αθήνα 2007,σ. 22.
10 Ο. π , σ. 70.
Χριστός δεν θεωρείται πλέον ο Μεσσίας και Υιός του Θεού ο οποίος ήλθε στον κόσμο μέσα στα πλαίσια του σχεδίου της Θείας Οικονομίας, «διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν» αλλά μια παγκόσμια ηθική μορφή με απαράμιλλή αρετή, αναζητώντας μια κοινή ηθική χωρίς θρησκευτικές διαιρέσεις, σε μια προσπάθεια προβολής του ρόλου και της σπουδαιότητας της ηθικής εις βάρος του δόγματος. Αν όμως εγκαταλείψουμε το δόγμα και τις γραμμές που χάραξαν οι θεόπτες Πατέρες, οδεύουμε ολοταχώς προς μια σίγουρα όχι ορθόδοξη θεολογία και ηθική, με τραγικές συνέπειες για την σωτηρία του ανθρώπου. Η κοσμική όμως αυτή ηθική ήταν εύκολη, χωρίς να έχει τις απαιτήσεις της διδασκαλίας του Ιησού. Αναπτύχθηκε έτσι μια κοσμική ηθική συνείδηση αποσυνδεδεμένη από την παραδοσιακή χριστιανοσύνη, μια συνείδηση που εξακολουθεί να βρίσκεται στις ρίζες της σύγχρονης βιοηθικής.
Μιας ηθικής που υπόσχεται να συνενώσει όλους ανεξαρτήτως θρησκευτικών διαμαχών, γύρω από ένα σύνολο θεμελιωδών ηθικών δεσμεύσεων. Μη μπορώντας όμως να ξεφύγει από τον ανθρωποκεντρισμό της σημερινής εποχής, δεν ασχολείται με βαθύτερα θέματα παρά μόνο εξαντλείται σε ένα ηθικισμό και επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στην υγεία του ατόμου αγνοώντας το αδιαίρετο της ψυχοσωματικής ένωσης του ανθρώπου. Η βιοηθική δεν μπορεί να δώσει απαντήσεις γιατί βλέπει τον άνθρωπο μέσα στα όρια της βιολογικής του ζωής, σαν ένα άνθρωπο που θα πεθάνει, και αυτό-εγκλωβίζεται έτσι στην διάσταση της εγκόσμιας υλικής πραγματικότητας, αγνοώντας την πνευματική διάσταση του ανθρώπου.
Προβάλλει στη ∆ύση ως η ηθική της παγκοσμιοποιήσεως και τείνει να εκτοπίσει τη κλασική ηθική, που έχει ως κύριο αντικείμενο την προσωπική ζωή και τις διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων . Επιχειρεί να συνδέσει ανθρώπους ποικίλων τάσεων και αντιλήψεων απέναντι στην προβληματική των εφαρμογών της σύγχρονης ιατρικής και βιολογίας ενώ παράλληλα καλλιεργείται και η αντίληψη ότι η ηθική ζωή του ανθρώπου προσδιορίζεται βιολογικά. Η προβολή θρησκευτικών αρχών ή εντολών
χαρακτηρίζεται από τους εκπροσώπους της κοσμικής βιοηθικής ως φονταμενταλισμός και περιφρονείται ή διαπομπεύεται. Στις μέρες μας ηθικό για τους επιστήμονες είναι ότι οδηγεί σε πρωτοποριακή ανακάλυψη ή ενδεχομένως βολεύει κάπως τη ζωή. Ότι δεν διαταράσσει τα ανθρώπινα δικαιώματα, δεν παραβιάζει τη νομοθεσία, ότι προστατεύει τους ισχυρούς
της γης, ότι διευκολύνει τους πολιτικούς11. Εξετάζει τα θέματα που την απασχολούν με γενικότατες αρχές που μπορούν να γίνουν καθολικά αποδεχτές, παραμερίζοντας της θρησκευτικές αξίες. Έτσι το 1972 η Εθνική Επιτροπή για την Προστασία του Ανθρώπου – Βιοϊατρικής και Συμπεριφορικής έρευνας διαμόρφωσε προτάσεις για τον έλεγχο της έρευνας πάνω στον άνθρωπο οι οποίες εκτείνονταν από την ερευνητική χρήση των εμβρύων μέχρι και την ψυχοχειρουργική και βασίζονταν στις ηθικές αρχές της αυτονομίας, ευεργεσίας και δικαιοσύνης. Στην συνέχεια οι Beauchamp και
Childress δημοσίευσαν το βιβλίο «Αρχές της Βιοϊατρικής Ηθικής», στο οποίο περιγράφονταν οι τέσσερις βασικές αρχές της βιοηθικής, οι οποίες είναι α)της αυτονομίας, β)της ευεργεσίας, γ)της αποφυγής πρόκλησης βλάβης
και δ)της δικαιοσύνης12.
Πρώτη αρχή της βιοηθικής είναι η αρχή της αυτονομίας. Τα δικαιώματα του ατόμου, πάνω σε αυτή την αρχή είναι που θεμελιώνονται.
Κάθε εξωτερικός περιορισμός της αυτονομίας του ατόμου είναι αδιανόητος για τη δυτική σκέψη και βιοηθική, καθιερώνοντας έτσι την αρχή της αυτονομίας ως το θεωρητικό υπόβαθρο για τεκμηρίωση της βιοηθικής σκέψης. Με αποκορύφωμα τον ∆ιαφωτισμό καθιερώθηκε η λογικοκρατία, κτίστηκε σιγά – σιγά μέσα στον κόσμο μια εικόνα ενός θεού απόμακρου γι΄
αυτό και ο άνθρωπος – κυρίως της ∆ύσης αλλά όχι μόνον – έπαψε να έχει πλέον τις ελπίδες του στον Θεό, αλλά και να τηρεί τις εντολές Του. Έννοιες
11 Αρχιμανδρίτη Νικόλαου Χατζηνικολάου, Ελεύθεροι από το γονιδίωμα, Εκδ. Κέντρο βιοϊατρικής ηθικής και δεοντολογίας, Αθήνα, σ. 29.
12H. Tristram Engelhardt, Τα θεμέλια της βιοηθικής, Μια Χριστιανική θεώρηση, Εκδ. Αρμός, Αθήνα 2007, σ. 82.
όπως η συνεργία Θεού και ανθρώπου στη πορεία του ανθρώπου προς την κατά χάριν θέωση, που αποτελεί τον σκοπό της ζωής στην Ορθοδοξία, στην ∆ύση δεν υφίστανται. Έτσι, με ένα Θεό μακριά από την ζωή των ανθρώπων, ήταν φυσικό να παρουσιαστεί ένας ηθικισμός και μια έκπτωση των ηθών των ανθρώπων, τόσο ως ατόμων όσο και σε επίπεδο κοινωνιών και κρατών. Ως αποτελεσματική λύση στο πρόβλημα, θα μπορούσε να καταστεί ένα πλάνο μεταστροφής του ατόμου σε πρόσωπο, επανατοποθέτηση του ανθρώπου έναντι του Θεού και επαναφορά σε μια συλλογική συμβίωση βάση ενός γνήσιου Χριστιανισμού. Αντί αυτού όμως, ο σύγχρονος πολιτισμός με τον εγωκεντρικό και ευδαιμονιστικό προσανατολισμό του βρίσκεται σε άμεση αντίθεση προς την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση με το κοινοβιακό και ασκητικό πνεύμα. Ο δυτικός άνθρωπος με τη δικαιική νοοτροπία που τον διακατέχει, είχε μόνο τις προϋποθέσεις για να αντιμετωπίσει αυτή την διολίσθηση των ηθών με δικαιικά μέσα. Η ανάγκη για νομική κατοχύρωση φάνταζε επιβεβλημένη.
Ως επιτακτική ανάγκη, ακολούθησε η αυτονομία του ατόμου και η θέσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με σκοπό την νομική κατοχύρωση και προστασία του ατόμου. Ο τρόπος με τον οποίο προβάλλονται τα ανθρώπινα δικαιώματα φανερώνει την άμεση επίδραση του ατομοκεντρικού ανθρωπισμού του ∆ιαφωτισμού. Η ανεπανάληπτη αξία του ανθρώπου όμως πηγάζει από την ιδιότητα του ως δημιουργήματος
«κατ΄ εικόνα και καθ’ ομοίωση» Θεού. Επειδή ο άνθρωπος αξιολογείται σε
σχέση με τον Θεό, γι΄ αυτό και έχει αναφαίρετα δικαιώματα. Χωρίς την θεολογική αυτή βάση η ∆ιακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παραμένει μετέωρη. Ο άνθρωπος αποσπασμένος από τον Θεό, χωρίς καμιά υπερβατική σχέση και αναφορά, συρρικνώνεται στην ατομικότητα του. Τα δικαιώματα του παραμορφώνονται και γίνονται μέσα καταδυναστεύσεως των αδυνάτων. Η λογική όμως της απόλυτης αυτονομίας και των δικαιωμάτων, προϋποθέτει τον άνθρωπο σαν
αδιαφοροποίητο άτομο, σαν μια εξομοιωμένη μονάδα στο αριθμητικό σύνολο. Και όταν η αξίωση των δικαιωμάτων εκριζώνεται από το κοινωνικό πλαίσιο, εξαντλείται στην ωφέλεια του ατόμου και ταυτίζεται με την οικονομική διεκδίκηση και την εξασφάλιση καταναλωτικής ευχέρειας τότε είναι αναπόφευκτο να υπονομεύει τις ίδιες τις σχέσεις τις κοινωνίας και να λειτουργεί ως καταλύτης ριζικά αντικοινωνικών εξελίξεων, προωθώντας τον ατομοκεντρισμό, την κατανάλωση και την εγωκεντρική αυτονομία. Έτσι, σε μια κοινωνία ανθρωποκεντρική και όχι Θεανθρωποκεντρική, η νομική και θεσμική κατοχύρωση της απόλυτης αυτονομίας και των ατομικών δικαιωμάτων, παράγει μια δυναμική απανθρωπίας, δυναμική ανεξέλεγκτων μορφών ολοκληρωτισμού, καίριων
ανθρωπολογικών αλλοιώσεων13. Και εδώ ακριβώς πιστεύουμε ότι βρίσκεται το πρόβλημα. Στο γεγονός ότι ο άνθρωπος της ∆ύσης εξόρισε από την ζωή του τον Θεάνθρωπο και θεοποίησε τον άνθρωπο.
Οι ακόλουθες δύο αρχές, της αποφυγής προκλήσεως βλάβης ή πόνου και της αγαθοεργίας, προέρχονται από το περιβάλλον του ωφελιμισμού και σε αντίθεση με την αρχή της αυτονομίας η οποία χρησιμοποιείται για τη θεωρητική τεκμηρίωση της βιοηθικής σκέψης, οι αρχές αυτές απαντούν κυρίως στα καθημερινά και επιμέρους βιοηθικά προβλήματα. Έχουν με άλλα λόγια, περισσότερο πρακτικό παρά θεωρητικό χαρακτήρα, δικαιολογώντας κατ΄ αυτό το τρόπο και την ωφελιμιστική προέλευσή
τους14. Για την Ορθόδοξη διδασκαλία, τόσο η αγαθοποιία όσο και η μη πρόκληση πόνου στον πλησίον αποτελεί κάτι το αυτονόητο. Έτσι, εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι οι δύο αυτές αρχές της βιοηθικής συμπορεύονται με τη χριστιανική αρετή. Όμως, ποια μπορεί να είναι πράγματι η σχέση ανάμεσα στις αρχές τις βιοηθικής η οποία όπως είδαμε κινείται μέσα σε πλαίσια ωφελιμισμού, με την ευαγγελική διδασκαλία; Η
13 Ο.π, σ. 215.
14 Νικόλαου Γ. Κόϊου, Ηθική θεώρηση των τεχνικών παρεμβάσεων στο ανθρώπινο γονιδίωμα, Εκδ.
Κέντρο βιοϊατρικής ηθικής και δεοντολογίας, Αθήνα 2003, σ.243.
κύρια διαφορά βρίσκεται και πάλι στον τρόπο αντιμετώπισης του ανθρώπου. Για την Ορθοδοξία, ο άνθρωπος αποτελεί ξεχωριστή και ανεπανάληπτη ύπαρξη, ανώτερος από όλα τα άλλα δημιουργήματα, φτιαγμένος κατ΄ εικόνα και καθ’ ομοίωση. Η προοπτική του ανθρώπου είναι να γίνει κατά χάριν Θεός. Άλλωστε το Ευαγγέλιο δεν είναι τίποτε
άλλο παρά το κάλεσμα του Θεού προς τον άνθρωπο για την αγιότητα15. Ολόκληρο το μήνυμα του Ευαγγελίου συνοψίζεται σε μία παραγγελιά του
Θεού προς όλους εμάς: a¨gioi gi£nesue, o¨ti e¦gv¤ a¨gio£w ei¦mi.16. Και αγιότητα δεν είναι τίποτα άλλο παρά η μετάβαση του πεσμένου ανθρώπου από το παρά φύση όπου βρέθηκε στο κατά φύση και στην συνέχεια στο υπέρ φύση.
Η επάνοδος όμως αυτή πραγματοποιείται μόνο με πόνους και άσκηση. Με τη Σταύρωση του Χριστού, ο πόνος αποκτά νέο νόημα, αφού προσφέρεται ως θυσία του μόνου αναμάρτητου για τη σωτηρία όλου του κόσμου. Παύει να μην έχει νόημα όπως θεωρεί ο ωφελιμισμός, αλλά αποκτά μεγάλη παιδαγωγική σημασία ως δοκιμασία του ανθρώπου για πνευματική τελείωση. Ο ίδιος ο Χριστός μας λεει, o¨stiw oy¦ basta£zei to¤n stayro¤n
e¥aytoy° kai¤ e©rxetai o¦pi£sv moy, oy¦ dy£natai ei¬nai£ moy mauhth£w17. Απεναντίας, ο σύγχρονος άνθρωπος αγνοεί ή και περιφρονεί την ασκητική και την ευχαριστιακή θεώρηση του κόσμου. ∆εν βρίσκει νόημα στον πόνο και δεν
βλέπει τον κόσμο ως δώρο του Θεού και ως μέσο αναφοράς προς αυτόν18. Ο ευδαιμονισμός και η φιληδονία εκφράζουν το πνεύμα του εκπεσμένου ανθρώπου. Υπηρετούν την μητέρα των παθών την φιλαυτία, η οποία είναι
«ἡ πρὸς τὸ σῶμα ἐμπαθὴς καὶ ἄλογος φιλία» 19, που οφείλεται στην άγνοια
του Θεού. Επίσης καλλιεργούν την κενοδοξία που οδηγεί στην υπερηφάνεια, με μοναδικό μέσο καταπολέμησης της την ταπείνωση. Εν
15 Θες. Α’ 4,7
16 Πετρ. 1,16
17 Λουκ. 14, 27.
18 Γεώργιου Μαντζαρίδη, Χριστιανική ηθική Ι, Εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 214.
19 Μάξιμου του Ομολογητού, Κεφάλαια περί αγάπης , 3,8,PG90, 1020Α. Για περισσότερα βλέπε Γεώργιου Μαντζαρίδη, Χριστιανική ηθική ΙΙ, Εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσασαλονίκη 2003, σ. 62.
κατακλείδι, μπορούμε να επισημάνουμε ότι η διαφορά έγκειται στην αγάπη που αποτελεί τη βάση των δύο αυτών αρχών και η οποία πρέπει να είναι όχι η ιδιοτελής και η φίλαυτη αλλά η ανιδιοτελείς και κενωτική, όπως
αποκαλύπτεται από τον Θεό της αγάπης20.
Τέλος, η τέταρτη αρχή της βιοηθικής, αυτή της δικαιοσύνης, αφορά κυρίως τη παροχή ίσων δυνατοτήτων ιατρικής φροντίδας, περίθαλψης και πρόσβασης στις υπηρεσίες της βιοϊατρικής σε όσους τις έχουν ανάγκη. Έχει ένα δικαιικό χαρακτήρα σύμφωνα με τις προϋποθέσεις της ∆ύσης και στην ουσία εκλαμβάνει την αρχή της δικαιοσύνης ως παροχή ίσων ευκαιριών και όχι ως αγώνα άρσης της αδικίας. Η δικαιοσύνη έχει και για τη χριστιανική ηθική ιδιαίτερη σημασία, αλλά όταν εκλαμβάνεται με διαφορετικές προοπτικές. Η χριστιανική δικαιοσύνη, έχει ως μέτρο τον Θεάνθρωπο και όχι τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος δεν απολυτοποιείται, συναισθάνεται την αμαρτωλότητα του, και μέσα από την ταπείνωση και την μετάνοια βρίσκει τον δρόμο σωτηρίας. Η χριστιανική δικαιοσύνη βρίσκεται στους αντίποδες των απαιτήσεων διασφάλισης του ατόμου. Ο χριστιανός διδάσκεται μέσα από το Ευαγγέλιο την αγάπη ακόμη και στους εχθρούς. ∆ιδάσκεται την Θεία δικαιοσύνη και όχι την ανθρώπινη, με σκοπό την τελείωση του ανθρώπου. Την κατά χάριν θέωση. Ο ίδιος ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός,
στην υπέροχη επί του Όρους ομιλία Του, λεει: o¨stiw se rapi£sei e¦pi¤ th¤n dejia¤n siago£na, stre£con ay¦tƒ° kai¤ th¤n a©llhn kai¤ tƒ° ue£lonti£ soi kriuh°nai kai¤ to¤n xitv°na£ soy labei°n, a©few ay¦tƒ° kai¤ to¤ i¥ma£tion kai¤ o¨stiw se a¦ggarey£sei mi£lion e¨n, y¨page met' ay¦toy° dy£o tƒ° ai¦toy°nti£ se di£doy kai¤ to¤n ue£lonta a¦po¤ soy° danei£sasuai mh¤ a¦postraf‚°w. ¦Hkoy£sate o¨ti e¦rre£uh, a¦gaph£seiw to¤n plhsi£on soy kai¤ mish£seiw to¤n e¦xuro£n soy. ¦Egv¤ de¤ le£gv y¥mi°n, a¦gapa°te toy¤w e¦xuroy¤w y¥mv°n, ey¦logei°te toy¤w katarvme£noyw y¥ma°w, kalv°w poiei°te toi°w misoy°sin y¥ma°w kai¤ prosey£xesue y¥pe¤r tv°n e¦phreazo£ntvn y¥ma°w kai¤ divko£ntvn y¥ma°w. o¨pvw ge£nhsue yi¥oi¤ toy° patro¤w y¥mv°n toy° e¦n oy¦ranoi°w, o¨ti to¤n h¨lion ay¦toy° a¦nate£llei e¦pi¤ ponhroy¤w kai¤ a¦gauoy¤w kai¤ bre£xei e¦pi¤
dikai£oyw kai¤ a¦di£koyw. e¦a¤n ga¤r a¦gaph£shte toy¤w a¦gapv°ntaw y¥ma°w, ti£na
20 Γεώργιου Μαντζαρίδη, Χριστιανική ηθική ΙΙ, Εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 502.
misuo¤n e©xete; oy¦xi¤ kai¤ oi¥ telv°nai to¤ ay¦to¤ poioy°si; kai¤ e¦a¤n a¦spa£shsue toy¤w fi£loyw y¥mv°n mo£non, ti£ perisso¤n poiei°te; oy¦xi¤ kai¤ oi¥ telv°nai oy¨tv poioy°sin;
©Esesue oy¬n y¥mei°w te£leioi, v¨sper o¥ path¤r y¥mv°n o¥ e¦n toi°w oy¦ranoi°w te£leio£w e¦stin21. Η χριστιανική ηθική, που είναι η ηθική της αγάπης, έχει ως ύψιστη αξία το πρόσωπο και απευθύνεται σε αυτό. Και η ηθική της αγάπης δεν μπορεί να μετατραπεί σε ηθική της δικαιοσύνης. Μια τέτοια μετατροπή θα σήμαινε παλινδρόμηση από την Καινή στην Παλαιά ∆ιαθήκη, από τη χάρη
στο νόμο22. Γι΄ αυτό ενώ σε θεσμικό επίπεδο προσφορότερη παρουσιάζεται η Παλαιά ∆ιαθήκη ενώ η Καινή ∆ιαθήκη φαίνεται δυσλειτουργική, το ενδιαφέρον προς το ανθρώπινο πρόσωπο, με την επιείκεια, την ανοχή, την αγάπη, την αλληλεγγύη, την φιλανθρωπία, την στοργή, την ανιδιοτελή αγάπη που δεν σταματά στο ατομοκεντρικό όφελος αλλά το αγνοεί πολλές φορές, αποτελούν φανερώσεις του πνεύματος της αγάπης που συμπληρώνουν το πνεύμα της δικαιοσύνης.
Ο γιατρός από λειτουργός που ήταν αρχικά με φιλάνθρωπη αποστολή μετεξελίχθηκε σιγά-σιγά, αλλοιώνοντας την ταυτότητα της ιατρικής, σε «επιστήμονα», ακολούθως σε επαγγελματία και τελικά σε επιχειρηματία. Η ιατρική σήμερα όλο και περισσότερο απομακρύνει το ενδιαφέρον της από τους ασθενείς και την ανιδιοτελή αγάπη. Σήμερα οι όροι που ισχύουν είναι όροι χρηματιστηρίου, όπως προϊόντα, καταναλωτές, κέρδη, υπηρεσίες. Έτσι οι μοντέρνες ιατρικές μέθοδοι έγιναν ιατρική για τους λίγους. Και στο βάθος μπορούμε να διακρίνουμε την σκοπιμότητα του ιατρικού κέρδους παρά την επιδίωξη της υγείας. Η λαγνεία του εύκολου κέρδους οδήγησε στην επιχειρηματικοποίηση της ιατρικής, τη μετατροπή της δηλαδή σε μια κλινική επιχείρηση με εμπορικό προσανατολισμό, κατέστρεψε κάθε ανθρώπινο στοιχείο της παραδοσιακής
21 Ματθ. 5,39-48.
22 Γεώργιου Ι. Μαντζαρίδη, Η εμπειρική θεολογία στην οικολογία και την πολιτική, Εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 126.
ιατρικής αντίληψης και μετέτρεψε την υγεία σε καταναλωτικό αγαθό που πωλείται και αγοράζεται. Η ιδέα της ανιδιοτελούς προσφοράς στο συνάνθρωπο, που είναι υπεράνω από κάθε χρηματική αμοιβή, κατάντησε
να είναι εντελώς άγνωστη και ξένη23. Ένα παράδειγμα είναι και οι βελτιωτικές επεμβάσεις της ιατρικής, θέμα που εξετάζει η παρούσα εργασία. Σύμφωνα με τις στατιστικές το 2003 στην Αμερική και μόνο πραγματοποιήθηκαν 8,7 εκατομμύρια, χειρουργικές και μη, αισθητικές
επεμβάσεις (συμπεριλαμβανομένων 2,9 εκατομμυρίων εναίσιμων επεμβάσεων με την χρήση του γνωστού Botox που μπορεί και μικραίνει τις
ρυτίδες του προσώπου). Μια αύξηση από το προηγούμενο έτος της τάξης του 32%!!! Σε αυτό τον αριθμό δεν συμπεριλαμβάνονται αυτές οι οποίες διενεργήθηκαν από μη γιατρούς και δεν είναι καταχωρημένες.
Υπολογίζεται ότι το συνολικό ποσό που δαπανήθηκε ξεπερνά το αστρονομικό ποσό των 9,4 δις δολαρίων ποσό πού αντιστοιχεί στο ένα τρίτο του Αμερικανικού προϋπολογισμού για την υγεία!!! Στον αριθμό αυτό περιλαμβάνονται απόφοιτες λυκείων που πήραν σαν δώρο αποφοίτησης μία επέμβαση μεγέθυνσης στήθους τοποθετώντας εμφύτευμα σιλικόνης, νύμφες που επέλεξαν να «διορθώσουν» τον εαυτό τους πριν τον γάμο, κόσμος που έπαθε «ψύχωση» με την εξωτερική του εμφάνιση, που την έχει απολυτοποιήσει παραβλέποντας την προοπτική της αιωνιότητας, και που δεν είναι ικανοποιημένος με αυτή που ο Θεός του έδωσε. Οι επεμβάσεις αυτές στην Αμερική έχουν γίνει ρουτίνα. Είναι σαν να πηγαίνεις στο γυμναστήριο. Έγινε τρόπος ζωής, δηλώνει ο Peter Fodor ένας πλαστικός χειρούργος στο Los Angeles ο οποίος έχει λέγει πελάτες που είναι ταχυδρόμοι, αστυνομικοί, δάσκαλοι ακόμη και φρουροί στις φυλακές! Οι γιατροί προβλέπουν ότι μέσα στα επόμενα χρόνια οι κοσμητικές επεμβάσεις θα ξεπεράσουν σε αριθμό όλες τις άλλες εγχειρήσεις μαζί!!!
23 Χριστοδούλου, Αρχ. Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Το πνεύμα μη σβέννυται, Επιστήμη και βιοιατρική, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2003, σ. 304.
Αντίθετα, η βιοηθική του χριστιανισμού εξετάζει τα ερωτήματα του παρόντος μέσα από την εσχατολογική προοπτική, σεβόμενη την πολυδιάστατη αξία του άνθρώπου, που δεν περιορίζεται με τον σωματικό θάνατο. Καλείται να θέσει τα όρια ανάμεσα στις θετικές και αρνητικές συνέπειες της ιατρικής και της βιοτεχνολογίας στη ζωή μας, λαμβάνοντας υπόψη το θέλημα του Θεού και την ανεκτίμητη αξία του προσώπου. Η τεχνολογία υπάρχει προς χάριν του ανθρώπου και όχι ο άνθρωπος προς χάριν της τεχνολογίας. Και είναι λυπηρό ότι σήμερα ο άνθρωπος έχει αντιστρέψει τους όρους, υπάρχει μόνον ως βιολογική ύπαρξη και έχει καταντήσει εξάρτημα της τεχνολογίας, αιχμάλωτος της κατανάλωσης, δέσμιος του εκπεσμένου του εαυτού. Ο εωσφορικός αυτός εγωισμός που ενυπάρχει σε μια τέτοια θεώρηση, του δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι έγινε
θεός24. Ο άνθρωπος όμως έχει «τὸ εἶναι δεδανεισμένον»25. Η ζωή δεν είναι κάτι το δικό μας, κάτι που μας ανήκει, ούτε το δημιουργήσαμε εμείς για να το διαχειριζόμαστε όπως μας αρέσει. Η ζωή μας είναι το υπέρτατο δώρο του Θεού, η αρχή και το τέλος της οποίας βρίσκονται στα χέρια Του. Η ζωή είναι ένα μυστήριο που θέλει ιδιαίτερο σεβασμό. Και όταν ο άνθρωπος δεν έχει την αίσθηση αυτή, είναι φυσικό να υπερβαίνει τα όρια και να
θεοποιεί τον εαυτό του26. Το σώμα είναι ναός της ψυχής του Θεού και δεν πρέπει να θεωρείται από την ιατρική αυτόνομα αλλά ως αναπόσπαστο μέρος της ψυχοσωματικής σύνθεσης του ανθρώπου. Αντικείμενο της ιατρικής ή της βιολογίας δεν πρέπει να είναι το σώμα, αλλά η μοναδική πραγματικότητα της ανθρώπινης ζωής που είναι δημιούργημα κατ’ εικόνα Θεού και με προοπτική το καθ΄ ομοίωση. Αν μετατρέψουμε τον άνθρωπο σε έμβια μηχανή χωρίς σκοπό ζωής, τότε όλα είναι δυνατό να επιτρέπονται.
Όμως η μη αναγνώριση της ιερότητας οδηγεί σε βλασφημία του Θεού. Και
24 Χριστόδουλου, Αρχ. Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Η ζωή δώρο του Θεού. Θεολογία και Βιοηθική, www.ecclesia.gr
25 Μάξιμου Ομολογητού, Ερμηνεία εις το πάτερ ημών, PG 90, 893C
26 Γεώργιου Ι. Μαντζαρίδη, Βιοηθική – Η ηθική της παγκοσμιοποιήσεως, στο περ. Ινδικτος τευχ. 14, Αθήνα 2001, σ. 30.
τότε κυριαρχεί ο εγωισμός, η λογική του ισχυρού, δεσμεύεται ο νους από τα πάθη και η επιστήμη και η τεχνολογία μπορεί να καταλήξουν μάστιγα για
την ανθρωπότητα27. Σύμφωνα με τους Πατέρες της Εκκλησίας η ζωή του ανθρώπου έχει νόημα και ποιότητα όταν γίνεται σεβαστή η προέλευση, η φύση αλλά και η προοπτική του ανθρώπου. Όταν απουσιάζει αυτή η θεώρηση, είναι επόμενο η ποιότητα και η αξία της ζωής να περιορίζεται
στην βιολογικότητα, στην κατανάλωση, στην ευμάρεια και την ευζωία28. Έτσι είναι φυσικό επακόλουθο η θεώρηση του ανθρώπου να είναι μηχανιστική. Να περιορίζεται ουσιαστικά στο σώμα του ανθρώπου αγνοώντας και παραθεωρώντας την ψυχή του. Όμως μια τέτοια αντιμετώπιση του ανθρώπου είναι ουσιαστικά αντιπνευματική και ξένη προς την χριστιανική. Ως παράγωγο και προϊόν της μηχανιστικής ανθρωπολογίας έρχεται η «βελτίωση» του ανθρωπίνου είδους και ο
«κατασκευασμένος άνθρωπος» δηλαδή ο άνθρωπος που δημιουργείται
περισσότερο με βάση τα ανθρώπινα κριτήρια και τις επιθυμίες του και
λιγότερο με την εικόνα του Θεού29. Σκοπός της εξέλιξης της επιστήμης είναι η βελτίωση της ποιότητας του ανθρώπου. Η σημερινή όμως αντίληψη περί ποιότητας ζωής περιορίζεται στην καλύτερη υγεία, στην επιμήκυνση του βίου και την απαλλαγή από τον πόνο. Η επιστήμη σήμερα κινούμενη σε αυτές της αντιλήψεις αγνοεί την ιερότητα του ανθρώπου, την σχέση ψυχής και σώματος και μόνο σκοπό έχει την επιδίωξη του τέλειου τύπου ανθρώπου μέσα από μια σειρά «βελτιωτικών» επεμβάσεων, συμβατικών ή γενετικών. Ειδικά όσο αφορά τις γενετικές αυτές παρεμβάσεις, αυτό που προκαλεί τρόμο είναι η αντιμετώπιση του ανθρώπου από καθαρά υλιστική, βιολογική σκοπιά. Με ακριβώς τον ίδιο τρόπο και χωρίς κανένα ενδοιασμό, όπως οι επιστήμονες «διόρθωσαν» τα φυτά για παράδειγμα ούτως ώστε
27 Χριστόδουλου, Αρχ. Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Η αρχή της ζωής από ορθόδοξη άποψη, www.ecclesia.gr
28 Ανέστης Γ. Κεσελόπουλος, Εκ του θανάτου εις την ζωήν. Θεολογική προσέγγιση εις τις προκλήσεις της βιοηθικής, Εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 119.
29 Ο.π, σ. 112.
να είναι ανθεκτικά σε διάφορες αρρώστιες αφού τα μικρόβια συνήθισαν τα φάρμακα λόγω της κατάχρησης από τον άνθρωπο, έτσι θα μπορούν τώρα να «διορθώσουν» και τον άνθρωπο, αφού θα μπορούν να αποτρέψουν την μετάβαση κληρονομικών ασθενειών, να καθορίσουν το φύλο, το χρώμα των μαλλιών, των ματιών, της επιδερμίδας κ.λ.π. Πέραν της κοινωνικής ανισότητας όμως που αυτό θα δημιουργήσει, πέραν της ευγονικής αντίληψης που μας θυμίζει ναζιστικές εποχές, η εξέλιξη αυτή δεν μπορεί παρά να μας οδηγήσει σε ένα εφιάλτη. Η τραγικότερη εξέλιξη θα είναι η
μαζική παραγωγή «διορθωμένων ανθρώπων», με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που θα εξυπηρετούν τα συμφέροντα των δημιουργών τους. ∆ιότι ποιος μπορεί να αποτρέψει αύριο την δημιουργία γενετικά μεταλλαγμένων υπεραθλητών, την στιγμή μάλιστα που βλέπομαι από σήμερα τις τόσες προσπάθειες ντοπαρίσματος παρά τις σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις; Ή ακόμη χειρότερα ποιος μπορεί να εγγυηθεί ότι ένα διεφθαρμένο καθεστώς δεν θα δημιουργήσει ολόκληρο στρατό από
«διορθωμένους» στρατιώτες με δύναμη λιονταριού και με αφαιρεμένο κάθε
ίχνος ανθρωπιάς και συνείδησής; Που θα είναι μόνο κατ’ όνομα άνθρωποι αλλά στην ουσία αιμοσταγείς ανθρωποειδή στην υπηρεσία του κάθε διεφθαρμένου πολιτικού; Λέγει ο ∆ρ. Richard Dees για την αισθητική νευρολογία, η οποία θα ενισχύει το νου και θα αυξάνει τα αντανακλαστικά, την μνήμη και άλλες λειτουργίες του εγκεφάλου: «ως νευρολόγοι και ως πολίτες μπορούμε να ελέγξουμε το πεπρωμένο μας εάν το επιλέξουμε και
εάν έχουμε την θέληση» 30. Οδηγεί έτσι στην έπαρση και στην αυτοθέωση, σε αντίθεση με την ευχή της Εκκλησίας «εαυτούς και αλλήλους Χριστώ τω Θεώ παραθόμεθα». Και ενώ η βιοηθική προσπαθεί να θέσει ασφαλιστικές δικλίδες και κατοχυρώνει τα ατομικά δικαιώματα του μετανεωτερικού ανθρώπου ταυτόχρονα δεν μπορεί να ξεφύγει από τα στενά ευδαιμονιστικά
30 Chatterjee A., Cosmetic neurology, The controversy over enhancing ovement, mentation, and mood, Περιοδικό Neurology 2004;63: 968-974
πλαίσια των αρχών της που πηγάζουν από τον ωφελισμό και αγνοούν το
ανθρώπινο πρόσωπο31. Η διέξοδος βρίσκεται μόνο στην αναγνώριση της ιερότητας του ανθρώπινου προσώπου. Η γνώση του τι είναι ηθικό εξαρτάται από την σωστή κατανόηση του πώς μπορεί κανείς να κατευθύνει την ζωή του προς τον Θεό. Όταν λείπει ο σωστός προσανατολισμός προς τον Θεό, όλες οι ενέργειες, περιλαμβανομένης της χρήσης των νέων τεχνολογιών ιατρικής, θα τυχαίνουν κακής χρησιμοποίησης και η σωστή καθοδήγηση θα απουσιάζει32.
Σκοπός αυτής της εργασίας είναι να παραθέσει κάποια στοιχεία για τις διορθωτικές επεμβάσεις της ιατρικής, κυρίως τις αισθητικές / αισθησιακές όπου και υπάρχει μια πραγματική μανία, καθώς και κάποιους προβληματισμούς και ηθικά διλήμματα που προκύπτουν από την σημερινή ανεξέλεγκτη κατάσταση. Πρέπει όμως να επισημάνουμε ότι η βιοηθική του χριστιανισμού δεν μπορεί να είναι ένα σύστημα από κανόνες και εντολές, ούτε περιπτωτική αλλά ούτε και περιπτωσιολογική ηθική. Κάποιες επεμβάσεις από χριστιανική άποψη είναι απαράδεκτες, όπως για παράδειγμα τις επεμβάσεις αλλαγής φύλου, και αυτό είναι προφανές. Οι άνθρωποι θέλουν να αλλάζουν τα πάντα, μέχρι ακόμη και το φύλο τους, ὡσὰν νὰ λέγωσιν ἀναισχύντως πρὸς τὸν Θεόν: «Ἐσὺ δὲν μᾶς ἔπλασες ἐντάξει, ὄπως ἔπρεπε, ἐμεῖς θὰ διορθώσωμεν τὸ λάθος σου τοῦτο» 33! Πέραν όμως από αυτές τις περιπτώσεις, ο κάθε άνθρωπος και η κάθε περίπτωση έχουν την ιδιαιτερότητα τους και δεν είναι όλα άσπρο ή μαύρο. Το κύριο ζητούμενο είναι ο κάθε άνθρωπος στον προβληματισμό του να έχει υπόψη
31 Νίκη Παπαγεωργίου, Προς μια μετα-ανθρώπινη κοινωνία, Θεολογία και κόσμος σε διάλογο, Τιμητικός τόμος στον καθηγητή κ. Γεώργιο Ι. Μαντζαρίδη, Εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2004, σ.
441.
32 H. Tristram Engelhardt, Βιοηθικά διλήμματα – Η περίπτωση της κλωνοποίησης, Περ. Πεμπτουσία, Τευχος 6, Μαρούσι 2001, σ. 57.
33 Αρχιμ. Αθανασίου Σταυροβουνιώτη, Καθηγουμένου Ι.Μ Σταυροβουνίου, Η αποστασία των ανθρώπων εις τας ημέρας μας και η ανάγκη επιστροφής προς τον Σωτήρα Χριστόν, Περιοδική έκδοση Ι.Μ Σταυροβουνίου «Ο Ζωοποιός Σταυρός», Λευκωσία Τόμος 1995-1999, σ. 368.