ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΠΜΣ: ΔΗΜΟΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2019-20 Διπλωματική Εργασία
«Η Τοπική Ιστορία στο Σχολείο: Σχεδιάζοντας ένα Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα για μαθητές του Δημοτικού στην αρχαία Νικόπολη»
"The Local History at School: Designing an Educational Program for Elementary School students in ancient Nicopolis"
Ματθαίος Φιλιππούσης ΑΜ: 503411
Επιβλέπων καθηγητής: Άγγελος Παληκίδης Πάτρα, Φεβρουάριος 2020
Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή/της φοιτήτριας («συγγραφέας/δημιουργός») που την εκπόνησε. Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο/η συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ, μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του/της συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (downloading), «ανάρτηση» (uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του/της συγγραφέα/δημιουργού. Ο/Η συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών του δικαιωμάτων.
«Η Τοπική Ιστορία στο Σχολείο: Σχεδιάζοντας ένα Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα για μαθητές του Δημοτικού στην αρχαία Νικόπολη»
"The Local History at School: Designing an Educational Program for Elementary School students in Ancient Nicopolis"
Ματθαίος Φιλιππούσης ΑΜ: 503411
Επιτροπή Επίβλεψης Διπλωματικής Εργασίας
Επιβλέπων καθηγητής:
Άγγελος Παληκίδης
Συν-Επιβλέποντες Καθηγητές:
Παναγιώτης Πυρπυρής Θεοχάρης Αθανασιάδης
Πάτρα, Φεβρουάριος 2020
Πρόλογος
Με την διπλωματική αυτή εργασία επισφραγίζεται η φοίτησή μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα της Δημόσιας Ιστορίας στη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Αρχικά, η εργασία πραγματεύεται το αντικείμενο της Τοπικής Ιστορίας και της προσφοράς της στην ιστορική εκπαίδευση κυρίως των μαθητών και των μαθητριών του Δημοτικού Σχολείου. Στη συνέχεια μελετώνται η ιστορία και τα μνημεία της αρχαίας Νικόπολης καθώς και τα εκπαιδευτικά σενάρια που έχουν εκπονηθεί μέχρι σήμερα γι’ αυτά. Κατόπιν, σχεδιάζεται ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για μαθητές του Δημοτικού με θέμα τους αγώνες των Ακτίων. Το εκπαιδευτικό αυτό πρόγραμμα εντάσσεται στα πλαίσια του μαθήματος της Τοπικής Ιστορίας που προβλέπεται από το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών και τα Αναλυτικά Προγράμματα Ιστορίας του 2002 για τις Δ΄, Ε΄, και ΣΤ΄ τάξεις της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, η φιλοσοφία των οποίων έχει αποτυπωθεί στην επιλογή της ύλης του ιστορικού μαθήματος για κάθε τάξη, στο περιεχόμενο και τον τρόπο διδασκαλίας των σχολικών εγχειριδίων που εξακολουθούν να διδάσκονται ακόμα και σήμερα στα Δημοτικά Σχολεία της χώρας μας. Όμως, μπορεί να ενταχθεί τόσο στο Πρόγραμμα Σπουδών της Ιστορίας της Δ΄
τάξης του 2018 για την Τοπική Ιστορία όσο και σε αυτό της Ε΄ τάξης για τη διδασκαλία του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Σκοπό, μεταξύ άλλων, της παρούσας εργασίας αποτελεί και η δημιουργία εκπαιδευτικού υλικού που θα φανεί χρήσιμο όχι μόνο στον γράφοντα αλλά και σε όσους εκπαιδευτικούς θελήσουν στο μέλλον να ασχοληθούν με το συγκεκριμένο θέμα.
Σε αυτό το σημείο κρίνω απαραίτητο να ευχαριστήσω με τα θερμότερα λόγια τον επιβλέποντα καθηγητή, κύριο Άγγελο Παληκίδη για την καθοδήγηση και την συμπαράστασή του προκειμένου να ολοκληρώσω την παρούσα διπλωματική εργασία.
Ακόμη, τον ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου έδωσε να ασχοληθώ με ένα θέμα η πραγμάτευση του οποίου από τη μια με βοήθησε ως εκπαιδευτικό να διδάσκω σωστότερα και καλύτερα –θέλω να πιστεύω– το μάθημα της Ιστορίας και από την άλλη να αγαπήσω περισσότερο τον τόπο που μένω και εργάζομαι τα τελευταία δεκαεπτά χρόνια.
Επίσης, θερμά ευχαριστώ σε όλες τις καθηγήτριες και όλους τους καθηγητές με τους οποίους συνεργαστήκαμε σε αυτό το ταξίδι στην Ιστορία τα δύο χρόνια της φοίτησής μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα της Δημόσιας Ιστορίας στο ΕΑΠ, για τη
συνεισφορά τους τόσο στον εμπλουτισμό των γνώσεών μου γύρω από την Ιστορία όσο και στην ανάπτυξη της ιστορικής μου σκέψης.
Θα ήθελα ακόμα να ευχαριστήσω για τη συνεργασία και την πολύτιμη βοήθεια τον αρχαιολόγο- τμηματάρχη του τμήματος Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πρέβεζας κύριο Γεώργιο Ρήγινο, ο οποίος μου παρείχε χρήσιμες πληροφορίες και υλικό σχετικά με την ιστορία και τον αρχαιολογικό χώρο της Νικόπολης, καθώς και την εικαστικό κυρία Μαρίζα Τσεβά για τα σχέδιά της που κοσμούν το εξώφυλλο της παρούσας διπλωματικής μου εργασίας.
Τέλος, θεωρώ πως πρέπει να ευχαριστήσω και την οικογένειά μου, τη σύζυγο και τους δυο μου γιους. Οι ατελείωτες ώρες εργασίας με αποξένωναν πολλές φορές απ’ αυτούς και μετέφεραν πολλές από τις οικογενειακές μου υποχρεώσεις στη σύζυγό μου η οποία με κατανόηση προσπαθούσε να τις εκπληρώσει αντί για μένα.
Περίληψη
Στην παρούσα εργασία έγινε προσέγγιση των τρόπων διδασκαλίας του μαθήματος της Ιστορίας στην υποχρεωτική εκπαίδευση τόσο στο διεθνές όσο και στο εγχώριο εκπαιδευτικό περιβάλλον. Επικεντρωθήκαμε στην εννοιολογική διερεύνηση του μαθήματος της Τοπικής Ιστορίας μέσα στον χρόνο και προσπαθήσαμε να υποστηρίξουμε την ανάγκη διδασκαλίας της στην Πρωτοβάθμια κυρίως εκπαιδευτική βαθμίδα. Το περιεχόμενο των ιστορικών εγχειριδίων αλλά και οι διδακτικές μέθοδοι που ακολουθούνται στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν συμβάλλουν στην επίτευξη των γνωστικών, ψυχοκινητικών και συναισθηματικών στόχων του Αναλυτικού Προγράμματος, όσον αφορά το μάθημα της Ιστορίας. Έτσι, καθίσταται αναγκαία η χρήση νέων συνεργατικών, βιωματικών, διερευνητικών και διαθεματικών μεθόδων διδασκαλίας του ιστορικού μαθήματος, οι οποίες θα κεντρίσουν το ενδιαφέρον των μαθητών, θα τους μυήσουν στην ιστορική έρευνα και μεθοδολογία και θα καλλιεργήσουν την ιστορική τους σκέψη. Tο μάθημα της Τοπικής Ιστορίας προσφέρει την ευκαιρία σε εκπαιδευτικούς και μαθητές να προσεγγίσουν με τη χρήση των παραπάνω μεθόδων διδασκαλίας διάφορα θέματα τοπικού και όχι μόνο ιστορικού ενδιαφέροντος. Με την πρακτική αυτή οι μαθητές και οι μαθήτριες θα αρχίσουν να ενδιαφέρονται περισσότερο για την ιστορία αλλά και για τα προβλήματα του τόπου τους, ενώ θα ενισχυθεί η συναισθηματική τους σχέση με την ιδιαίτερη πατρίδα τους.
Επιπλέον, θα κατανοήσουν τον τρόπο παραγωγής της ιστορικής γνώσης και θα αναπτυχθεί η ιστορική τους συνείδηση.
Σε τοπικό επίπεδο, η ιστορία και τα αρχαιολογικά μνημεία της Νικόπολης που αποτελούν τα πιο σημαντικά –κατά τη γνώμη μας– σημεία αναφοράς στην τοπική ιστορία της περιοχής, προσφέρονται ιδιαίτερα για τον σκοπό αυτό, προκειμένου να αξιοποιηθούν από τα σχολεία της Πρέβεζας στο πλαίσιο του μαθήματος της Τοπικής Ιστορίας. Αφού μελετήσαμε τα μέχρι τώρα εκπαιδευτικά προγράμματα παρουσίασης του μνημειακού συνόλου και της ιστορίας της Νικόπολης από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πρέβεζας αλλά και από άλλους φορείς, επιχειρήσαμε να κατασκευάσουμε τη δική μας διδακτική πρόταση για την ιστορία των Ακτίων, των αγώνων που καθιέρωσε ο Οκταβιανός προς τιμή του θεού Απόλλωνα, για να θυμίζουν τη μεγάλη του νίκη στη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ. εναντίον του Μάρκου Αντωνίου και της Κλεοπάτρας. Πρόκειται για ένα ζήτημα τη πραγμάτευση του οποίου δεν εντοπίσαμε κατά την έρευνά μας σε κανένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα.
Στο εκπαιδευτικό μας σενάριο προσπαθήσαμε να αξιοποιήσουμε πρακτικά όσα αναφέρουμε στο θεωρητικό μέρος της εργασίας μας. Μέσα από τις δραστηριότητες που προτείνουμε καλούνται οι μαθητές και οι μαθήτριες να ανακαλύψουν, να γνωρίσουν αλλά και να βιώσουν τους Άκτιους αγώνες. Ακόμη, να μπορέσουν να κατανοήσουν τη σημασία των αγώνων αυτών για την εποχή τους αλλά και να τους συνδέσουν με τις σύγχρονες προσπάθειες αναβίωσής τους.
Λέξεις κλειδιά: Διδασκαλία της Ιστορίας, Τοπική Ιστορία, ομαδοσυνεργατική μάθηση, ερευνητική μάθηση, βιωματική μάθηση, ιστορική σκέψη, Νικόπολη, Εκπαιδευτικά Προγράμματα, Άκτια, προσπάθειες αναβίωσης
Summary
This paper discusses the teaching methods of the subject of History in compulsory education, at both an international, as well as at a local level. We focused on the conceptual inquiry of the subject of Local History and attempted to support the necessity of it being taught in Primary Education. The content of course books along with the teaching methods in the Greek educational system do not contribute to the accomplishment of the cognitive, psychomotor and emotional aims of the curriculum, as far as the subject of History is concerned. Therefore, the implementation of new, cooperative, experiential, explorative and cross curricular teaching methods is considered essential. The study of the field of Local History offers students and teachers the opportunity to approach various issues of local historic interest. The aforementioned methods will motivate students to become interested in their local history, while their emotional relationship with their homeland will be enhanced.
Furthermore, students will realize the way historic knowledge is produced and will develop historical consciousness.
At a local level, the history and archaeological monuments of Nikopolis, which constitute the most important landmarks of the area, can be exploited by the schools of Preveza within the frame of the subject of Local History. Having studied the educational programs concerning the monuments and history of Nikopolis by the Ephorate of Antiquities of Preveza and other institutions, we attempted to create our own teaching approach about the story of Aktia – a festival in honor of the ancient god Apollo, established by Octavianus Augustus in commemoration of his great victory over Mark Antony and Cleopatra in the naval battle of Actium in 31 BC.
Our educational scenario aims at the practical application of the theoretical background of our assignment. Via suggested activities, students are expected to discover, familiarize with and experience Aktia Games. They are also encouraged to realize the importance of the games in their era and connect them to the contemporary efforts for their revival.
Key words: History teaching, Local History, Cooperative learning, Explorative learning, Experiential learning, Historical thinking, Nikopolis, Educational programs, Aktia, Revival efforts
Πίνακας Περιεχόμενων
Πρόλογος 4
Περίληψη 6
Περιεχόμενα 9
Εισαγωγή 13
1. Η Σχολική Ιστορία 16
1.1. Η σχολική Ιστορία στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα στο
διεθνές περιβάλλον 16
1.2. Η διδασκαλία της Ιστορίας και οι παθογένειες του ελληνικού
εκπαιδευτικού συστήματος 18
1.3. Η παραγωγή και η πρόσβαση στην ιστορική γνώση στην σύγχρονη
ψηφιακή εποχή 27
1.4. Η Ιστορία στο ελληνικό Δημοτικό Σχολείο σήμερα 28
2. Τοπική Ιστορία 33
2.1. Ορισμός και διασαφήνιση της Τοπικής Ιστορίας 33
2.2. Η επιστημολογική και ιδεολογική πορεία της Τοπικής Ιστορίας 36
2.3. Η Τοπική Ιστορία στο Σχολείο 39
2.4. Η προσφορά της Τοπικής Ιστορίας στην ιστορική μάθηση 44 2.5. Σκοποί και στόχοι στη διδασκαλία της Τοπικής Ιστορίας 48
2.6. Διδακτική μεθοδολογία της Τοπικής Ιστορίας 50
2.6.1. Η χρήση των Τ.Π.Ε. στη διδασκαλία της Τοπικής Ιστορίας 66 2.7. Χρονική διάρκεια προγραμμάτων Τοπικής Ιστορίας 67
2.8. Θεματολογία της Τοπικής Ιστορίας 68
2.9. Επιλογή των πηγών 71
2.10. Η χρήση των ιστορικών ερωτημάτων στη διδασκαλία της Τοπικής
Ιστορίας 73
2.11. Ο σχεδιασμός ενός εκπαιδευτικού σεναρίου Τοπικής Ιστορίας 74
3. Η Νικόπολη 77
3.1. Ιστορική διαδρομή 77
3.1.1. Ευτύχιος και Νίκων 79
3.2. Η πόλη 80
3.2.1. Το Ωδείο 81
3.2.2. Τα τείχη 82
3.2.3. Οι ιδιωτικές κατοικίες 83
3.2.4. Η ύδρευση 84
3.2.5 Τα Λουτρά 85
3.3. Το προάστιο και τα μνημεία του 86
3.3.1. Το μνημείο του Αυγούστου 86
3.3.2. Το Γυμνάσιο 87
3.3.3. Το Στάδιο 88
3.3.4. Το Θέατρο 89
3.3.5. Τα Νεκροταφεία της Νικόπολης 90
3.4. Η ζωή στη Νικόπολη την περίοδο της ρωμαϊκής ακμής της 91
3.5. Ο Χριστιανισμός στη Νικόπολη 92
3.5.1. Οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές 93
3.6. Η Ιστορία των αρχαιολογικών ερευνών 95
4. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα της Νικόπολης 98
4.1. Από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πρέβεζας και το Μουσείο
Νικόπολης 98
4.2. Στα πλαίσια του προγράμματος «Μελίνα- Εκπαίδευση &
Πολιτισμός» 106
4.3. Στα πλαίσια του προγράμματος «Δράσεις για τον Πολιτισμό στην Εκπαίδευση: Ανάδειξη και αξιοποίηση στοιχείων μνημειακής αρχιτεκτονικής της Περιφέρειας Ηπείρου στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση»
107
4.4. Κριτική αποτίμηση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων 108 5. Εκπαιδευτικό σενάριο: «Τα Άκτια, οι μεγάλοι Αγώνες της Νικόπολης
στην Πρέβεζα του 20ού και του 21ου αιώνα» 112
5.1. Συμβατότητα με το Δ.Ε.Π.Π.Σ και το Α.Π.Σ. του 2002 και με το Πρόγραμμα Σπουδών για το μάθημα της Ιστορίας στο Δημοτικό Σχολείο του 2018
112 5.2. Απαιτούμενα διδακτικά μέσα και μαθησιακά υλικά 115 5.3. Προαπαιτούμενες γνώσεις και δεξιότητες των μαθητών 116
5.4. Μορφή διδασκαλίας 117
5.5. Παιδαγωγική προσέγγιση 119
5.6. Στόχοι του εκπαιδευτικού σεναρίου 119
5.6.1. Συναισθηματικοί στόχοι 119
5.6.2. Ψυχοκινητικοί στόχοι 120
5.6.3. Γνωστικοί στόχοι 120
5.6.4. Ως προς τη χρήση των ΤΠΕ 122
5.7. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού 122
5.8. Παρουσίαση Εκπαιδευτικού Σεναρίου 123
5.8.1. Δραστηριότητες στην τάξη πριν την επίσκεψη στους χώρους τέλεσης
των αρχαίων Ακτίων 124
5.8.1.1. Α΄ φάση: Προετοιμασία μαθητών- Ανάδειξη πρότερων γνώσεων και
εμπειριών 124
5.8.1.2. Β΄ φάση: Γνωριμία με την Ιστορία και τα μνημεία της Νικόπολης 125 5.8.1.3. Γ΄ φάση: Τα Άκτια, οι μεγάλοι αγώνες της Νικόπολης 131 5.8.1.4. Δ΄ Φάση: Σύγχρονες προσπάθειες αναβίωσης των Ακτίων στην πόλη
της Πρέβεζας 137
5.8.1.4.1. Πρώτη προσπάθεια: 1949- 1988 137
5.8.1.4.2. Δεύτερη προσπάθεια: 2013 έως σήμερα 139
5.8.2. Εκπαιδευτική επίσκεψη στους χώρους τέλεσης των αρχαίων Ακτίων
και στο Μουσείο 141
5.8.3. Αξιολόγηση του εκπαιδευτικού προγράμματος, ανατροφοδότηση, εξαγωγή συμπερασμάτων και συλλογική/συνεργατική συγγραφή κειμένου για τα αρχαία Άκτια και τις σύγχρονες προσπάθειες αναβίωσής τους
143
5.8.4. Παρουσίαση των εργασιών και των συμπερασμάτων του
εκπαιδευτικού προγράμματος καθώς και σχετικού δρώμενου στη σχολική κοινότητα και στην ευρύτερη κοινωνία της πόλης
144 5.8.4.1. Θεατρικό δρώμενο: Η αρχαία Νικόπολη και τα Άκτια 145
Συμπεράσματα 150
Βιβλιογραφία 153
Πηγές στο διαδίκτυο 169
Παράρτημα Α΄ : Γλωσσάρι 181
Παράρτημα Β΄: Φύλλα εργασίας 188
Παράρτημα Γ΄: Τα Άκτια της Νικόπολης και οι σύγχρονες προσπάθειες αναβίωσής τους στην πόλη της Πρέβεζας 225
«Η Ιστορία που ακούμε όταν είμαστε παιδιά, μας σημαδεύει την υπόλοιπη ζωή μας»
Marc Ferro, Πώς αφηγούνται την ιστορία στα παιδιά σε ολόκληρο τον κόσμο, (μετάφρ.) Πελαγία Μαρκέτου, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2000, σ. 88.
Εισαγωγή
Η ιστορία απαρτίζεται από τα ανεξίτηλα σημάδια που άφησαν και εξακολουθούν να αφήνουν πληθώρα λαών, ομάδων αλλά και ατόμων στο ιστορικό, πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό γίγνεσθαι. Η ιστορική επιστήμη έχει ως αντικείμενο μελέτης της το σύνολο του ανθρώπινου δυναμικού και τις κοινωνικές δομές που δημιούργησε, αλλά και τους τρόπους με τους οποίους αυτά εξελίχθηκαν μέσα στον χρόνο. Επομένως, η ιστορική μελέτη παρουσιάζει διττό ενδιαφέρον, καθώς από τη μία βασικό αντικείμενο διερεύνησής της αποτελεί ο ίδιος ο άνθρωπος και από την άλλη μελετώντας τις πτυχές της ζωής των ανθρώπων κατά το παρελθόν, συμβάλλει τόσο στη μεγαλύτερη κατανόηση της σημερινής πραγματικότητας όσο και στον σχηματισμό της ταυτότητας των σύγχρονων υποκειμένων, των κοινωνιών και των εθνών που αυτά απαρτίζουν. Επιπροσθέτως, είναι ιδιαίτερα χρήσιμη, καθώς συμβάλλει στην καλλιέργεια μιας περισσότερο κριτικής και δημιουργικής σκέψης, στοχεύοντας στην καλύτερη δυνατή αντίληψη των πραγμάτων.
Η Τοπική Ιστορία αποτέλεσε αρχικά αντικείμενο ερευνητικού ενδιαφέροντος στο διάστημα μεταξύ 18ου και 19ου αιώνα, έχοντας ως στόχο την εναντίωση στα ιδεώδη της Γαλλικής Επανάστασης και την μεγιστοποίηση της αγάπης των απλών πολιτών για την ιδιαίτερη πατρίδα τους.1 Στα ελληνικά δεδομένα, ο πρώτος που εντόπισε το αντικείμενο της Τοπικής Ιστορίας, «ως ένα ιδιαίτερο τύπο λογιοσύνης»2 σε όλα τα μέρη όπου υπήρχε ελληνισμός στις αρχές του 19ου αιώνα, ήταν ο Κωνσταντίνος Θ. Δημαράς.
Συνακόλουθα, το εκπαιδευτικό σύστημα της Μεγάλης Βρετανίας ήταν αυτό που διαπίστωσε πρωταρχικά τη σημασία του αντικειμένου της Τοπικής Ιστορίας τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και καθιέρωσε τη διδασκαλία της παράλληλα με αυτή της Γενικής Ιστορίας.3 Στην ελληνική εκπαίδευση, η συμπερίληψη της Τοπικής Ιστορίας ως μέρος του ιστορικού μαθήματος καθυστέρησε σε σημαντικό βαθμό
1 Μαρία Bαϊνά, Θεωρητικό πλαίσιο διδακτικής της τοπικής ιστορίας για τον εικοστό πρώτο αιώνα,
Gutenberg, Αθήνα, 1997, σ. 45, στην
http://users.sch.gr/gkelesidis/images/PDF/Yliko/BAINA%20TOPIKI%20ISTORIA.pdf, Ημερ. Πρόσβ.
1/12/2019.
2 Μαρία Ρεπούση, «Τοπικές ιστορίες στο σχολείο. Από το γενικό παρελθόν στο παρελθόν του
τόπου», σ. 3 στην
http://marrep.webpages.auth.gr/images/PUBLICATIONS_EL_REPOUSI/papers/topikes_istories_sto_s xoleio.pdf, Ημερ. Πρόσβ.: 14/9/2019.
3Μαρία Ρεπούση, Μαθήματα Ιστορίας. Από την ιστορία στην ιστορική εκπαίδευση, Καστανιώτης, Αθήνα, 2004, σ. 251- 256.
εξαιτίας των «κλειστών» Αναλυτικών Προγραμμάτων και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του εγχώριου εκπαιδευτικού συστήματος.4
Η χρήση της Τοπικής Ιστορίας στο Σχολείο περιοριζόταν για μια μεγάλη χρονική περίοδο στην ανάδειξη της διαχρονικής συνεισφοράς του τόπου στο ευρύτερο εθνικό γίγνεσθαι.5 Όμως, τον τελευταίο καιρό και στα πλαίσια της προσπάθειας ανανέωσης του ιστορικού μαθήματος, παρατηρείται μια αξιόλογη μεταβολή του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζεται η Τοπική Ιστορία στην εκπαίδευση και αναγνωρίζεται πλέον γενικότερα η προσφορά της τόσο στην καλλιέργεια της ιστορικής σκέψης των μαθητών/τριών όσο και στον εμπλουτισμό των γνώσεών τους. Παρά τα προαναφερθέντα οφέλη της, η διδασκαλία της Τοπικής Ιστορίας εκλαμβάνεται σε μεγαλύτερο βαθμό ως μέθοδος και σε λιγότερο ως μία ξεχωριστή μορφή προσέγγισης της Ιστορίας.6
Αν και στη σημερινή εποχή της τηλεόρασης, του διαδικτύου και της γρήγορης μετάδοσης των πληροφοριών το σχολείο δεν αποτελεί τη μοναδική πηγή συγκρότησης των ιστορικών γνώσεων των μαθητών/τριών, αυτό δεν συνεπάγεται την υποβάθμιση της συμβολής του στον τομέα της ιστορικής εκπαίδευσης, καθώς συνεχίζει να κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της ιστορικής κουλτούρας των μαθητών. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, η διδασκαλία του ιστορικού μαθήματος στο ελληνικό σχολείο καθορίζεται –σχεδόν αποκλειστικά– από το περιεχόμενο του ενός και μοναδικού ιστορικού εγχειριδίου για κάθε τάξη το οποίο εγκρίνεται από τους αρμόδιους κρατικούς φορείς και τις επιταγές ενός «κλειστού»7 Αναλυτικού Προγράμματος Σπουδών που κύριο στόχο έχουν την καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης και τη δημιουργία εθνικής ταυτότητας των μαθητών.8
Το μάθημα της Τοπικής Ιστορίας έρχεται να ανατρέψει την κλασσική μαθησιακή πρακτική που βασίζεται στην αποστήθιση και μόνο. Δημιουργώντας ένα εκπαιδευτικό περιβάλλον στο οποίο πρωταγωνιστούν οι μαθητές/τριες μέσω της
4 Ειρήνη Νάκου, «Προσεγγίζοντας το παρελθόν στο παρόν με διαφορετικά πολιτισμικά εργαλεία», στο Νίκη Νικονάνου, Κώστας Κασβίκης (επιμ.), Εκπαιδευτικά ταξίδια στο χρόνο. Εμπειρίες και ερμηνείες του παρελθόντος, Πατάκης, Αθήνα, 2008, σ. 99.
5 Μαρία Ρεπούση, «Τοπικές ιστορίες στο σχολείο. Από το γενικό παρελθόν στο παρελθόν του τόπου», ό.π., σ. 3-4.
6 Στο ίδιο, σ. 5.
7Βασίλης Τσάφος, Αναλυτικό Πρόγραμμα. Θεωρητικές προσεγγίσεις και εκπαιδευτικοί προσανατολισμοί, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2014, σ. 142-150, 259-265.
8 Γιώργος Κόκκινος, «Μεταξύ μελαγχολίας και εξέγερσης», στο Αντρέας Π. Ανδρέου (επιμ.), Η διδακτική της Ιστορίας στην Ελλάδα και η έρευνα στα σχολικά εγχειρίδια, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2008, σ.
48.
εφαρμογής μαθητοκεντρικών και ομαδοσυνεργατικών μεθόδων διδασκαλίας και προτάσσοντας την ερευνητική μάθηση που προσομοιάζει με τη μεθοδολογία των ιστορικών, οικοδομεί την ιστορική γνώση και αναπτύσσει την ιστορική συνείδηση των μαθητών/τριών. Η χρήση του σχολικού εγχειριδίου δεν καθίσταται απαραίτητη, αφού το πλήθος και η ποικιλία των θεμάτων της τοπικής ιστορίας είναι πάρα πολύ μεγάλα. Επιπλέον, σε ένα τέτοιο περιβάλλον μάθησης μπορεί να περιοριστεί η συνεισφορά του/της εκπαιδευτικού μόνο στην επιλογή του θέματος –με βασικό κριτήριο τα ενδιαφέροντα των παιδιών– και στον συντονισμό της συνεργασίας τόσο ανάμεσα στις ομάδες όσο και ανάμεσα στα μέλη των ομάδων, ώστε να εξασφαλιστεί η εύρυθμη λειτουργία τους και η επιτυχημένη διεκπεραίωση των δραστηριοτήτων που έχουν αναλάβει.
Βασικό σκοπό του παρόντος πονήματος αποτελεί η δημιουργία ενός εκπαιδευτικού σεναρίου για τους μαθητές και τις μαθήτριες της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης αναφορικά με τους Αγώνες των Ακτίων που λάμβαναν χώρα κάθε τέσσερα χρόνια στην αρχαία Νικόπολη, ένα θέμα για το οποίο ουδεμία αναφορά γίνεται στα ιστορικά εγχειρίδια Ιστορίας του Δημοτικού Σχολείου. Ευελπιστούμε πως η υλοποίησή του θα βοηθήσει τους μαθητές/τριες να γνωρίσουν καλύτερα –μέσα από συνεργατικές, διερευνητικές και βιωματικές μορφές διδασκαλίας– τους Αγώνες των Ακτίων, καθώς και τη σημασία τους για τη Νικόπολη και τους κατοίκους της, αλλά και να τους συνδέσουν με τις προσπάθειες αναβίωσής τους στην πόλη της Πρέβεζας, τόσο εκείνης από το 1949 έως το 1988 όσο και αυτής από το 2013 μέχρι στις μέρες μας. Επιπλέον, θα γνωρίσουν καλύτερα τον αρχαιολογικό χώρο και την ιστορία της αρχαίας Νικόπολης που αποτελούν σημείο αναφοράς στην τοπική ιστορία και βέβαια θα αναπτύξουν την ιστορική τους σκέψη και συνείδηση, θα εκτιμήσουν και θα αγαπήσουν περισσότερο τον τόπο που ζουν.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. Η Σχολική Ιστορία
1.1. Η σχολική Ιστορία στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα στο διεθνές περιβάλλον
Στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα παρατηρείται σε διεθνές επίπεδο μία αυτονόμηση της ιστορικής εκπαίδευσης και μία σταδιακή απομάκρυνσή της από την προσπάθεια καλλιέργειας των εθνικών ιδεωδών και της συνεπακόλουθης ιδεολογικοπολιτικής καθοδήγησης των μαθητών. Η σχολική Ιστορία την περίοδο αυτή αρχίζει να αρθρώνει έναν λόγο επιστημονικά τεκμηριωμένο, ο οποίος αναδεικνύει μια ποικιλία απόψεων για το ιστορικό παρελθόν ενώ θέτει ως έναν από τους βασικούς της στόχους τη δημιουργία ολοκληρωμένων και ενεργών πολιτών με ανεπτυγμένη κρίση. Έρχεται έτσι να συμπορευθεί με τις εξελίξεις και τις νέες θεωρήσεις τόσο στην παιδαγωγική όσο και στην ιστορική επιστήμη.9
Η «Νέα Ιστορία»10, η οποία έχει ως αφετηρία της τον αγγλοσαξονικό χώρο, αξιώνει από τους/τις ιστορικούς να μελετήσουν όλες τις πλευρές της ανθρώπινης πορείας στον χώρο και τον χρόνο μέσα από μία διεπιστημονική προσέγγιση και συγχρόνως μετατοπίζει την έμφαση στη διδασκαλία του ιστορικού αντικειμένου «από το περιεχόμενο στη διαδικασία της Ιστορικής Γνώσης».11
Στα πλαίσια της «Νέας Ιστορίας» πραγματοποιήθηκε από το 1960 έως το 1980 περίπου στη Βρετανία μια προσπάθεια ανανέωσης των παραδοσιακών μορφών διδασκαλίας του ιστορικού μαθήματος. Ήταν μια εποχή έντονων πολιτισμικών και
9 Δημήτριος Σ. Μαξούρης, «Η μετατόπιση της ελληνικής σχολικής ιστοριογραφίας», στο Αντρέας Π.
Ανδρέου (επιμ.), Η διδακτική της Ιστορίας στην Ελλάδα και η έρευνα στα σχολικά εγχειρίδια, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2008, σ. 130- 132.
10 Για το ιστορικό ρεύμα της «Νέας Ιστορίας», βλέπε αναλυτικά: Γιώργος Κόκκινος, Από την ιστορία στις ιστορίες, Προσεγγίσεις στην ιστορία της ιστοριογραφίας, την επιστημολογία και τη διδακτική της ιστορίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998, (3η έκδοση) σ. 313- 335· Georg G. Iggers & Edward Wang με τη συνεργασία της Supriya Mukherjee, Παγκόσμια Ιστορία της Σύγχρονης Ιστοριογραφίας, (μετάφρ.) Πελαγία Μαρκέτου, Νεφέλη, Αθήνα, 2015, σ. 332- 342.
11Κική Σακκά, «Μ. Α. στη Διδακτική Της Ιστορίας. Η Ιστορία στην εποχή του οπτικού πολιτισμού:
κινηματογράφος και διδασκαλία της Ιστορίας», (Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Νέα Παιδεία, τ. 122, σ.
127-149), στην
https://www.academia.edu/903974/%CE%97_%CE%99%CE%A3%CE%A4%CE%9F%CE%A1%CE
%99%CE%91_%CE%A3%CE%A4%CE%97%CE%9D_%CE%95%CE%A0%CE%9F%CE%A7%C E%97_%CE%A4%CE%9F%CE%A5_%CE%9F%CE%A0%CE%A4%CE%99%CE%9A%CE%9F%
CE%A5_%CE%A0%CE%9F%CE%9B%CE%99%CE%A4%CE%99%CE%A3%CE%9C%CE%9F%
CE%A5_%CE%9A%CE%99%CE%9D%CE%97%CE%9C%CE%91%CE%A4%CE%9F%CE%93%
CE%A1%CE%91%CE%A6%CE%9F%CE%A3_%CE%9A%CE%91%CE%99_%CE%94%CE%99%
CE%94%CE%91%CE%A3%CE%9A%CE%91%CE%9B%CE%99%CE%91_%CE%A4%CE%97%C E%A3_%CE%99%CE%A3%CE%A4%CE%9F%CE%A1%CE%99%CE%91%CE%A3, σ. 1, Ημερ.
Πρόσβ. 26/5/2019.
κοινωνικών μεταβολών, οι οποίες οδήγησαν ένα μεγάλο μέρος των επιστημόνων που ασχολούνταν με τη διδακτική της Ιστορίας να μεταβάλει τον τρόπο και τις μεθόδους διδασκαλίας του μαθήματος, ενσωματώνοντας παράλληλα σ’ αυτήν τις σύγχρονες τάσεις από τις επιστήμες της Παιδαγωγικής και της Γνωστικής Ψυχολογίας.12
Τη δεκαετία του 1980, η διδακτική της Ιστορίας επηρεάζεται από τις αρχές του εποικοδομητικού μοντέλου μάθησης και της θεωρίας για κατάκτηση της γνώσης μέσα από τη σύγκρουση των ήδη παγιωμένων στη συνείδηση των μαθητών εννοιών με τις παρεχόμενες σ’ αυτούς σχολικές γνώσεις.13
Την επόμενη δεκαετία γίνεται προσπάθεια να ενσωματωθούν στη διδασκαλία της Ιστορίας η Πληροφορική και οι Νέες Τεχνολογίες ενώ, στο πλαίσιο της διαθεματικής προσέγγισης της ιστορικής γνώσης, κάθε ιστορικό ζήτημα εξετάζεται υπό το πρίσμα και άλλων σχολικών μαθημάτων. Το ενδιαφέρον μετατοπίζεται σταδιακά από «το γνωστικό και αξιακό περιεχόμενο του μαθήματος της Ιστορίας»14 στις διαδικασίες απόκτησης της ιστορικής γνώσης και ανάπτυξης της ιστορικής σκέψης.15 Εφαρμόζονται διερευνητικές στρατηγικές διδασκαλίας και μάθησης που στοχεύουν στην καλλιέργεια της ιστορικής σκέψης των μαθητών/τριών, ώστε αυτοί/ές να μπορούν να κατανοούν τα ιστορικά δεδομένα σε όλες τους τις διαστάσεις.16 Γίνεται λοιπόν έτσι προσπάθεια οι μαθητές/τριες να εξοικειωθούν με την πολυσημία και την εγγενή αντιφατικότητα του ιστορικού αντικειμένου μέσα από την κατανόηση των γνωστικών στοιχείων που τη δομούν αλληλοσυμπληρούμενα μεταξύ τους: το περιεχόμενο, τις ιστορικές έννοιες και τους μεθοδολογικούς κανόνες.17
12Μαρία Ρεπούση, Μαθήματα Ιστορίας. Από την ιστορία στην ιστορική εκπαίδευση, ό.π., σ. 251- 256.
13 Γεράσιμος Κουζέλης, Ενάντια στα φαινόμενα. Για μια επιστημολογική προσέγγιση της διδακτικής των Κοινωνικών Επιστημών, Νήσος, Αθήνα, 2005, σ. 47· Εμμανουήλ Α. Κολιάδης, Θεωρίες Μάθησης και Εκπαιδευτική Πράξη. Σύγχρονες Ψυχολογικές Θεωρίες Μάθησης. Γ΄. Γνωστικές Θεωρίες, Αθήνα, 2007, σ. 228, 230.
14 Γιώργος Κόκκινος, Παναγιώτης Γατσωτής, «Η χαρτογράφηση των ερευνητικών πεδίων της Διδακτικής της Ιστορίας στην Ελλάδα», στο Αντρέας Π. Ανδρέου (επιμ.), Η διδακτική της Ιστορίας στην Ελλάδα και η έρευνα στα σχολικά εγχειρίδια, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2008, σ. 369.
15 Στο ίδιο, σ. 368- 369.
16 Αντρέας Π. Ανδρέου, Κώστας Κασβίκης, «Το μετέωρο βήμα της σχολικής Ιστορίας στα νέα εγχειρίδια για το Δημοτικό Σχολείο», στο Αντρέας Π. Ανδρέου (επιμ.), Η διδακτική της Ιστορίας στην Ελλάδα και η έρευνα στα σχολικά εγχειρίδια, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2008, σ. 88.
17 Γιώργος Κόκκινος, Επιστήμη, ιδεολογία, ταυτότητα, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2003, σ. 157- 158· Μαρία Ρεπούση, Μαθήματα Ιστορίας. Από την ιστορία στην ιστορική εκπαίδευση, ό.π, σ. 291-355.
1.2. Η διδασκαλία της Ιστορίας και οι παθογένειες του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος
Η σχολική Ιστορία στην Ελλάδα όμως δεν ενσωμάτωσε μέχρι και σήμερα τις σύγχρονες αυτές επιστημολογικές εξελίξεις που επέφερε η λεγόμενη «Νέα Ιστορία»
στα παραδοσιακά ιστοριογραφικά πρότυπα και στη διδασκαλία του ιστορικού μαθήματος.
Η διδασκαλία της ιστορίας πρέπει να αποσκοπεί στην καλλιέργεια της ιστορικής συνείδησης των μαθητών/τριών. Το μάθημα της Ιστορίας θα πρέπει δηλαδή να ικανοποιεί την ανάγκη των μαθητών/τριών να γνωρίσουν και να νοηματοδοτήσουν το παρελθόν, ώστε να μπορέσουν να σχεδιάσουν και να διεκδικήσουν ένα καλύτερο μέλλον. Η σχέση, επομένως, «παρελθόντος- παρόντος- μέλλοντος [αποτελεί] το δομικό στοιχείο της ιστορικής συνείδησης σε κάθε κοινωνία».18 Η ιστορική συνείδηση μπορεί να έχει κανονιστικό, παραδειγματικό, ερμηνευτικό ή γενετικό χαρακτήρα. Η διαμόρφωση γενετικής ιστορικής συνείδησης έχει να κάνει με την «πολυδιάστατη, κριτική και αναστοχαστική προσέγγιση του σύγχρονου ιστορικού λόγου»,19 συνδέεται άμεσα με την καλλιέργεια της ιστορικής σκέψης και πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα της μαθησιακής διαδικασίας του ιστορικού μαθήματος. Η ανάπτυξη της ιστορικής- κριτικής σκέψης είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης έξι παραγόντων:
1. Της ιστορικής σημασίας που πρέπει να αποδίδεται σε διάφορα γεγονότα –όχι μόνο στρατιωτικά και πολιτικά– τα οποία επέφεραν με τον καιρό σημαντικές αλλαγές για μεγάλο πλήθος ανθρώπων. Οι μαθητές/τριες πρέπει να έρθουν σε επαφή και να μελετήσουν όχι μόνο τα πολιτικά και πολεμικά γεγονότα και τις σημαντικές προσωπικότητες μιας εποχής, αλλά επίσης την οικονομία, τις κοινωνικές σχέσεις, τον πνευματικό και υλικό πολιτισμό της, καθώς και τις μεταξύ τους αλληλεξαρτήσεις.20
2. Της χρήσης πρωτογενών και δευτερογενών ιστορικών πηγών. Οι μαθητές/τριες πρέπει να φτάσουν οι ίδιοι σε συμπεράσματα μέσα από τη μελέτη ποικίλων
18 Πολυμέρης Βόγλης, Κώστας Κασβίκης, Γιώργος Κόκκινος, Χριστίνα Κουλούρη, Άγγελος Παληκίδης, Βασίλης Τσάφος, Προγράμματα Σπουδών για το μάθημα της Ιστορίας (Γ΄ Δημοτικού- Α΄
Λυκείου), Αθήνα, Οκτώβριος 2018, σ. 4, στην
http://iep.edu.gr/images/IEP/EPISTIMONIKI_YPIRESIA/Epist_Monades/B_Kyklos/Humanities/2018 /2018-11-02_ps_istorias_eisagogi.pdf, Ημερ. Πρόσβ.: 29/1/2020.
19 Στο ίδιο, σ. 4- 5.
20 Άγγελος Παληκίδης, «Πώς πρέπει να διδάσκεται η Ιστορία;», Το Βήμα, στην https://www.tovima.gr/2017/05/27/opinions/pws-prepei-na-didasketai-i-istoria/, Ημερ. Ανάρτ.:
28/5/2017, Ημερ. Πρόσβ.: 13/11/2019.
ιστορικών πηγών. Στόχος, επομένως, είναι να εντρυφήσουν στη μεθοδολογία και στους τρόπους παραγωγής της ιστορικής γνώσης σύμφωνα με τις αρχές και τις μεθόδους της ιστορικής επιστήμης: μελετώντας, δηλαδή, αρχικά διάφορες ιστορικές πηγές, όπως επιγραφές, γραπτά κείμενα, ταινίες, φωτογραφίες, μνημεία, ελέγχοντας στη συνέχεια την αξιοπιστία και την ακρίβεια των πληροφοριών που αυτές τους προσφέρουν, και, τέλος, αφού ταξινομήσουν, συσχετίσουν και ερμηνεύσουν τα στοιχεία που θα προκύψουν, να παραγάγουν ιστορική γνώση. Χρήσιμο θα ήταν, επίσης, οι εκπαιδευτικοί να επιλέγουν πολυτροπικά ιστορικά τεκμήρια, τα οποία να επιδέχονται μία πολυπρισματική προσέγγιση και να προξενούν γνωστική σύγκρουση, συμβάλλοντας έτσι στον κλονισμό της στερεοτυπικής σκέψης των μαθητών.
3. Της κατανόησης όχι μόνο εννοιών που σχετίζονται με τη μέτρηση του χρόνου, όπως περίοδος, χιλιετία, αιώνας, κ.λπ., αλλά και αυτών που αποτυπώνουν τις πολλαπλές εκφάνσεις του ιστορικού χρόνου όπως η διαδοχικότητα, η συγχρονία, η διάρκεια κ.λπ.
4. Της ανάδειξης και κατανόησης των αιτιατών σχέσεων που υφίστανται ανάμεσα σε ιστορικά γεγονότα, όπως και των κινήτρων που παρακινούν τις ομάδες ή τα άτομα να δράσουν καθ’ οιονδήποτε τρόπο.21 Να κατανοήσουν επίσης πως η γεωγραφική θέση, το κλίμα και το έδαφος του τόπου που διαμένει ένας λαός, τα ήθη, τα έθιμα, οι πεποιθήσεις, η πνευματική και υλική παραγωγή του, αλλά και παράγοντες ανεξάρτητοι από τη θέληση και τις προθέσεις των ανθρώπων, όπως, ένας σεισμός, μια πλημμύρα ή μια επιδημία, αποτελούν στοιχεία που επηρεάζουν την πορεία του μέσα στον χρόνο. Οι μαθητές/τριες, τέλος, πρέπει να συνειδητοποιήσουν –ανάλογα πάντα με την ηλικία τους– πως η πορεία της ανθρωπότητας από την πρωτόγονη έως τη σύγχρονη εποχή είναι αποτέλεσμα της διαρκούς προσπάθειας του ανθρώπου να ικανοποιήσει βασικές του ανάγκες σχετικά με την επάρκεια των υλικών αγαθών και την απόκτηση ασφάλειας, δύναμης και εξουσίας.22
5. Της αξιοποίηση της ιστορικής οπτικής, προκειμένου οι μαθητές/τριες να κατανοήσουν ότι η γνώση και η σαφής αντίληψη του παρελθόντος αποτελεί
21 Πολυμέρης Βόγλης, Κώστας Κασβίκης, Γιώργος Κόκκινος, Χριστίνα Κουλούρη, Άγγελος Παληκίδης, Βασίλης Τσάφος, ό.π., σ. 6.
22 Βασίλης Χαραλαμπόπουλος, Οργάνωση της διδασκαλίας και της μάθησης ειδικά και κατά μάθημα, Ειδική διδακτική, Gutenberg, Αθήνα, 1984, σ. 156, 161.
μία εξαιρετικά δύσκολη διαδικασία, εξαιτίας της εμπλοκής διαφορετικών ιδεολογικών και επιστημολογικών οπτικών στη διαμόρφωση των ερωτημάτων που θέτει κάθε φορά το παρόν στο παρελθόν. Να συνειδητοποιήσουν, δηλαδή, ότι η γνώση του παρελθόντος που φτάνει σ’ αυτούς/ές έχει φιλτραριστεί ούτως ή άλλως από κοινωνικοπολιτικούς ανταγωνισμούς, αποκλίνουσες εμπειρίες και προσδοκίες διαφορετικών κοινωνικών και ιδεολογικοπολιτικών ομάδων. Έτσι, θα μπορούν να ερμηνεύουν εναλλακτικά το παρελθόν, να διευρύνουν την ιστορική τους σκέψη και να αντιλαμβάνονται τις ιστορικές διαστάσεις της σύγχρονης πραγματικότητας.
6. Της κατανόησης των ηθικών διαστάσεων της ιστορίας. Σε κάθε εποχή, όπως και σε διαφορετικές κοινωνίες της ίδιας ιστορικής περιόδου, υπάρχουν διαφορετικά συστήματα αξιών και ιδιαίτεροι ηθικοί κώδικες, βάσει των οποίων κρίνονται το ήθος, οι πράξεις και οι συμπεριφορές των ανθρώπων του παρελθόντος. Εντούτοις, υπάρχουν γεγονότα όπως τα διαπιστωμένα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, για τα οποία οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να διαμορφώνουν το κατάλληλο πλαίσιο συζήτησης, ανάδειξης και ερμηνείας των ηθικών ζητημάτων που γεννούν ιστορικά γεγονότα τέτοιων χαρακτηριστικών.23
Στόχο της διδασκαλίας της Ιστορίας αποτελεί, επίσης, η καλλιέργεια μιας πλουραλιστικής και μακρόθυμης εθνικής ταυτότητας, απαλλαγμένης από τον φόβο και το μίσος για οτιδήποτε ξένο και διαφορετικό. Ο στόχος αυτός μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την εφαρμογή της ιστορικής οπτικής –που αναλύσαμε παραπάνω– στον τρόπο που προσεγγίζεται το εθνικό παρελθόν, ώστε να ξεπεραστούν οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα, όχι μόνο για άλλους λαούς και εθνότητες, αλλά και για διάφορες ομάδες, τάξεις κ.λπ. εντός του ιδίου έθνους- κράτους. Η ανάπτυξη δημοκρατικής συνείδησης, μέσα από την ενθάρρυνση του διαλόγου και της παρουσίασης όλων των απόψεων και των ιδεών, καθώς και της αμφισβήτησης της αυθεντίας και του δόγματος της μοναδικής ιστορικής αλήθειας, αποτελεί κι αυτή στόχο της ιστορικής εκπαίδευσης. Η επίτευξη του στόχου αυτού συμβάλλει στην ανάπτυξη μια σειράς δεξιοτήτων, όπως ο σεβασμός της διαφορετικότητας του άλλου, η ενσυναίσθηση, η κριτική κατανόηση των διαφορετικών προσεγγίσεων ενός ιστορικού θέματος κ.λπ., οι οποίες οδηγούν στην υπέρβαση της ξενοφοβίας, της
23Πολυμέρης Βόγλης, Κώστας Κασβίκης, Γιώργος Κόκκινος, Χριστίνα Κουλούρη, Άγγελος Παληκίδης, Βασίλης Τσάφος, ό.π., σ. 5- 6.
μισαλλοδοξίας και του εθνικού απομονωτισμού. Επιπλέον, το ιστορικό μάθημα πρέπει να αποσκοπεί στην καλλιέργεια ουμανιστικών στάσεων και αξιών, όπως η υπευθυνότητα, η αλληλεγγύη, η συμπαράσταση, και ο αλληλοσεβασμός. Αυτή επιτυγχάνεται μέσω μιας πολυπρισματικής και έγκυρης επιστημονικά προσέγγισης του ιστορικού παρελθόντος, η οποία δίνει έμφαση στην καλλιέργεια της ενσυναίσθησης. Η διδασκαλία διαφόρων εκφάνσεων της κοινωνικής ιστορίας, των συνεπειών που είχαν στη ζωή των λαών σημαντικά γεγονότα της Ιστορίας, των συμπεριφορών που εκδήλωσαν οι απλοί άνθρωποι σε πολύ δύσκολες καταστάσεις όπως οι καταστροφές και οι πόλεμοι, καθώς και της πολυπολιτισμικότητας περασμένων κοινωνιών, συμβάλλει, χωρίς αμφιβολία, στη συνειδητοποίηση της σημασίας των παραπάνω ανθρωπιστικών στάσεων και αξιών για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Εδώ πρέπει να τονίσουμε, πάντως, πως αυτό δε σημαίνει σε καμία περίπτωση αποσιώπηση ή υποβάθμιση των συγκρούσεων ανάμεσα στους λαούς ή μη προσέγγιση τραυματικών και επίμαχων ιστορικών ζητημάτων. Αντιθέτως, τέτοιου είδους ζητήματα θα πρέπει να πραγματεύονται με υπευθυνότητα, ψυχραιμία και βέβαια επαρκή γνώση, χωρίς εθνικιστική ρητορική και δογματισμό.24
Η μέθοδος διδασκαλίας που πρέπει να χρησιμοποιείται, λοιπόν, στο μάθημα της Ιστορίας, προκειμένου να αναπτυχθούν η ιστορική σκέψη αλλά και οι υπόλοιπες συναισθηματικές και ψυχοκινητικές δεξιότητες των μαθητών/τριών, είναι αναγκαίο να προσομοιάζει –αναλογικά πάντα– με το έργο ενός ιστορικού. Έτσι η διδασκαλία του μαθήματος συνδέεται άμεσα με την ερευνητική φύση της ιστορικής επιστήμης και ορίζονται επακριβώς, αξιόπιστα και έγκυρα το περιεχόμενο, η μεθοδολογία και οι στόχοι της ιστορικής μάθησης.25
Στα πλαίσια ωστόσο του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος υπάρχουν εγγενείς δυσκολίες στο να καταστεί δυνατός ο συσχετισμός της σχολικής Ιστορίας με την ιστορική επιστημολογία: το συγκεντρωτικό Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών που προσδιορίζει λεπτομερώς το περιεχόμενο και τους στόχους του ιστορικού μαθήματος﮲
το ένα και μοναδικό εγχειρίδιο Ιστορίας για κάθε τάξη﮲ η εμμονή στο περιεχόμενο και η υποτίμηση της σημασίας που έχει η διαδικασία μάθησης﮲ η εννοιολογική εξέταση και η ανάδειξη αξιών κατά τη διδασκαλία του ιστορικού μαθήματος. Επιπλέον, η επιμονή στην ανάδειξη του «εθνικού αφηγήματος», το επιστημονικό και διδακτικό
«έλλειμμα» των εκπαιδευτικών όσον αφορά τη διδασκαλία της Ιστορίας και, βέβαια,
24 Στο ίδιο, σ. 6- 7.
25 Γιώργος Κόκκινος, Παναγιώτης Γατσωτής, ό.π., σ. 436.
η σύγχυση που δημιουργείται σ’ αυτούς από τις διάφορες «καινοτομίες» που προτείνονται κατά καιρούς στα πλαίσια εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων.26
Είναι κοινώς αποδεκτό, επίσης, πως η διδασκαλία της Ιστορίας στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα παρουσιάζει ορισμένα χαρακτηριστικά αναλλοίωτα στον χρόνο, όπως, την υποχρέωση απομνημόνευσης μεγάλου όγκου ιστορικών πληροφοριών, την κατά μέτωπο διδασκαλία, τη διαδικασία εξέτασης- παράδοσης, την υπερβολική ύλη που πρέπει να διδαχθεί και η οποία δεν αφήνει περιθώρια στους εκπαιδευτικούς να εφαρμόσουν σύγχρονες μαθησιακές μεθόδους που απαιτούν όμως πολύ χρόνο για να υλοποιηθούν. Ακόμα, παρατηρείται να κυριαρχούν τα στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα, ενώ αποφεύγονται εναλλακτικές ερμηνείες πέρα από αυτές που επιτάσσει η κυρίαρχη εθνική αφήγηση. Ειδικότερα στο Δημοτικό, παρατηρείται υποβάθμιση των παγκόσμιων εκείνων γεγονότων και μεταβολών που δεν σχετίζονται με την εθνική Ιστορία και αποφυγή πραγμάτευσης επίμαχων ιστορικών θεμάτων που μπορεί να προκαλέσουν συγκρούσεις. Επίσης, οι ιστορικές πηγές χρησιμοποιούνται μόνο για να στηρίξουν το περιεχόμενο του κυρίως ιστορικού κειμένου κάθε ενότητας και η αξιολόγηση των μαθητών/τριών συνδέεται αποκλειστικά με τον βαθμό αποστήθισης του περιεχομένου των σχολικών βιβλίων Ιστορίας.27
Όσον αφορά τον προσδιορισμό της ιστορικής ύλης που θα διδαχθεί σε κάθε σχολική τάξη, αυτός ακολουθεί από το 1884 την τριμερή διαίρεση της εθνικής μας ιστορίας, όπως καθορίστηκε στα μέσα του 19ου αιώνα από τον Κ. Παπαρρηγόπουλο και τους υπόλοιπους εθνικούς ιστοριογράφους μας. Η διαίρεση αυτή της ιστορικής ύλης εφαρμόζεται ακόμα στις μέρες μας, συγχρόνως «με μια απολύτως στρεβλή και ιδιοπαθή πρόσληψη του σπειροειδούς μοντέλου»28, το οποίο έχει ξεπεραστεί και δεν χρησιμοποιείται πια σε κανένα άλλο ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό σύστημα. Έτσι, οι μαθητές/τριες διδάσκονται τρεις φορές κατά τη φοίτησή τους σε Δημοτικό, Γυμνάσιο και Λύκειο τις ίδιες ιστορικές περιόδους: την Αρχαία, τη Μεσαιωνική- Βυζαντινή και τη Νεότερη- Σύγχρονη Ιστορία. Διαφοροποιήσεις, ουσιαστικά, παρατηρούνται στη δυσκολία της γλώσσας που αυξάνει από τις μικρότερες στις μεγαλύτερες τάξεις όπως και ο όγκος των λεπτομερειών και στο ποσοστό παρουσίασης της εθνικής σε αντιδιαστολή με την ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία, αφού, από το αποκλειστικά
26 Στο ίδιο, σ. 437-439.
27 Άγγελος Παληκίδης, «Η ιστορική εκπαίδευση σήμερα και η ανταπόκρισή της στις οδηγίες του Συμβουλίου της Ευρώπης», 13ο Παγκύπριο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου, σ. 566, στην https://www.academia.edu/13845212/Η_ιστορική_εκπαίδευση_στην_Ελλάδα_σήμερα_και_η_ανταπόκ ρισή_της_στις_οδηγίες_του_Συμβουλίου_της_Ευρώπης_2014_, Ημερ. Πρόσβ.: 26/1/2020.
28 Στο ίδιο, σ. 566.
σχεδόν εθνικό αφήγημα στο Δημοτικό προστίθενται στο Γυμνάσιο και το Λύκειο γεγονότα της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας Ιστορίας, χωρίς πάντως αυτό να συμβαίνει σε βάρος της εθνικής ιστορικής αφήγησης.29
Σύμφωνα με τον Παληκίδη, η επιμονή στη χρήση του παρωχημένου κατά πολλοίς αυτού μοντέλου επιφέρει πολλαπλές δυσμενείς συνέπει