ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΠΔΛΟΠΟΝΝΖΟΤ
ΥΟΛΖ ΑΝΘΡΩΠΗΣΗΚΩΝ ΔΠΗΣΖΜΩΝ ΚΑΗ ΠΟΛΗΣΗΜΗΚΩΝ ΠΟΤΓΩΝ ΣΜΖΜΑ ΗΣΟΡΗΑ, ΑΡΥΑΗΟΛΟΓΗΑ ΚΑΗ ΓΗΑΥΔΗΡΗΖ ΠΟΛΗΣΗΜΗΚΩΝ
ΑΓΑΘΩΝ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ
«ΝΔΟΣΔΡΗ ΚΑΙ ΤΓΥΡΟΝΗ ΙΣΟΡΙΑ ΝΔΔ ΘΔΧΡΗΔΙ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΣΙΚΔ»
ΓΗΑΣΡΗΒΖ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΖ ΔΗΓΗΚΔΤΖ
ΣΟΤ ΚΟΤΦΑΚΟΤ ΥΡΗΣΟΤ ΑΜ: 1012201703017
Θέκα: «Ο βομβαρδιζμός ηοσ ηραηιωηικού Νοζοκομείοσ Ιωαννίνων καηά ηον Δλληνογερμανικό πόλεμο ηοσ 1941»
Δπηβιέπσλ Καζεγεηήο: Θαλάζεο Υξήζηνπ
πλεπηβιέπνπζα Καζεγήηξηα: Δπγελία Γηαλλνύιε
πλεπηβιέπσλ Καζεγεηήο: Ηάθσβνο Μηραειίδεο
ΚΑΛΑΜΑΣΑ 2019
ΠΙΝΑΚΑ ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΧΝ
ΠΡΟΛΟΓΟ……….………..2
ΔΙΑΓΧΓΗ……….…4
Α΄ ΚΔΦΑΛΑΙΟ Ηζηνξηθή αλαδξνκή ηνπ ηξαηησηηθνύ Ννζνθνκείνπ Ησαλλίλσλ………..…….6
Β΄ ΚΔΦΑΛΑΙΟ 2.1. Ζ εαξηλή επίζεζε ηεο Ηηαιίαο………...………...………..18
2.2. ηξαηησηηθέο επηρεηξήζεηο ζε Ήπεηξν θαη Μαθεδνλία ηνλ Απξίιην ηνπ ’41…….….…...23
Γ΄ ΚΔΦΑΛΑΙΟ 3.1. Σα γεγνλόηα ηεο επίζεζεο ηεο 20ήο Απξηιίνπ…..………...………..34
3.2. Μαξηπξίεο θαη νη πξνζσπηθόηεηεο ηνπ Ννζνθνκείνπ……….………..………....42
3.3. Οη επόκελεο εκέξεο………50
Γ΄ ΚΔΦΑΛΑΙΟ 4.1. Ζ ζπλζεθνιόγεζε Σζνιάθνγινπ θαη νη επηπηώζεηο………...…..57
4.2. Σν ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν κεηέπεηηα………...……….61
ΔΠΙΛΟΓΟ……….……….….65
ΠΗΓΔ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ………...66
ΠΔΡΙΛΗΦΗ……….……….70
ΠΡΟΛΟΓΟ
Ζ παξνύζα δηπισκαηηθή εξγαζία κε ηίηιν «Ο βνκβαξδηζκόο ηνπ ηξαηησηηθνύ Ννζνθνκείνπ Ησαλλίλσλ θαηά ηνλ Διιελντηαιηθό πόιεκν ηνπ 1941» απνηειεί κέξνο ηνπ ΠΜ
«Νεόηεξε θαη ύγρξνλε Ηζηνξία: Νέεο Θεσξήζεηο θαη Πξννπηηθέο», ηνπ Σκήκαηνο Ηζηνξίαο, Αξραηνινγίαο θαη Γηαρείξηζεο Πνιηηηζκηθώλ Αγαζώλ ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Πεινπνλλήζνπ. Σν εγρείξεκα γηα ηε ζπγγξαθή ηεο ζπγθεθξηκέλεο εξγαζίαο είλαη δύζθνιν, αλ αλαινγηζηνύκε πσο αξρεηαθό πιηθό γηα ην /Ν 406 είλαη δπζεύξεην θαζώο θαη ζε πνιιέο πεξηπηώζεηο θαηεζηξακκέλν ιόγσ ηνπ βνκβαξδηζκνύ.
Σν βαζηθό γεγνλόο πνπ ζα κειεηεζεί είλαη ν βνκβαξδηζκόο ηνπ ηξαηησηηθνύ Ννζνθνκείνπ ηελ 20ή ηνπ Απξίιε 1941, κηα εκεξνκελία νξόζεκν γηα ηελ ηζηνξηθή ζπλέρεηα ηνπ ειιεληθνύ θξάηνπο, θαζώο ηηο επόκελεο εκέξεο παξαδόζεθε θαη επίζεκα ε ρώξα ζηνπο Γεξκαλνύο, κεηά από πνιιέο κάρεο ζηνλ ειιαδηθό ρώξν. Παξάιιεια κε ην ζπγθεθξηκέλν γεγνλόο, ζα γίλεη αλαθνξά ζηα ζηξαηησηηθά δεηήκαηα εθείλεο ηεο πεξηόδνπ, κε βαζηθνύο άμνλεο ηελ εαξηλή επίζεζε ησλ Ηηαιώλ (2 Μαξηίνπ – 22 Μαξηίνπ 1941) θαζώο θαη ηελ επίζεζε ησλ Γεξκαλώλ (6 Απξηιίνπ θαη έπεηηα). πκπιεξσκαηηθά κε ηα ζηξαηησηηθά γεγνλόηα, θαη κε ηε ζπκβνιή ηνπ αξρεηαθνύ πιηθνύ, ζα γίλεη ηζηνξηθή αλαδξνκή γηα ην /Ν Ησαλλίλσλ, από ηε
«γέλεζε» ηνπ κέρξη θαη ηε δεθαεηία ηνπ 1970.
ε απηό ην ζεκείν ζα ήηαλ ρξήζηκν λα δνζεί θαη κία αλαθνξά γηα ηηο δπζθνιίεο πνπ πξνέθπςαλ ζπγγξαθή ηεο εξγαζίαο. Αξρηθά, ιόγσ ηεο ηνπνζεζίαο ηνπ ζπκβάληνο ηνπ βνκβαξδηζκνύ (Ησάλληλα), ήην δύζθνιν λα πξαγκαηνπνηεζεί έξεπλα εηο βάζνο ηνπ πιηθνύ ηεο πόιεο. Δπίζεο, πιηθό από ηα Γ.Α.Κ. Ησαλλίλσλ δελ βξέζεθε ύζηεξα από επηθνηλσλία κε ηελ ππεύζπλε ηνπ ελ ιόγσ αξρείνπ, θαζώο θαη από ηα αξρεία ηεο Ηεξάο Μεηξόπνιεο θαη ηνπ Ηζηνξηθνύ Αξρείνπ ηνπ Γήκνπ Ησαλληηώλ, όπνπ ην αξρεηαθό πιηθό ήηαλ πεξηνξηζκέλν θαη από δηαθνξεηηθέο πεξηόδνπο από απηή ηνπ βνκβαξδηζκνύ. Σέινο, κηθξόο αξηζκόο αξρείσλ θαη καξηπξηώλ βξέζεθε από βηβιηνγξαθηθέο παξαπνκπέο θαη ην αξρείν ηνπ ΓΗ, ζε ζπλέρεηα ηνπ κηθξνύ αξηζκνύ πεγώλ πνπ ζπιιέρζεθε ζηα Ησάλληλα. Ωζηόζν, παξά ηηο ειιείςεηο ζην πιηθό, κε ηα ππάξρνληα ζηνηρεία ζα δνζεί κηα εκπεξηζηαησκέλε θαη ζθαηξηθή άπνςε γηα ην /Ν Ησαλλίλσλ.
πλνςίδνληαο, ε νινθιήξσζε ηεο παξνύζαο δηπισκαηηθήο εξγαζία απνηειεί ηνλ θόπν αξθεηώλ κελώλ θαζώο θαη πνιιώλ κεηαθηλήζεσλ ζην εζσηεξηθό ηεο ρώξαο γηα ηελ εύξεζε ηνπ απαξαίηεηνπ πιηθνύ γηα ηε δεκηνπξγία ηεο εξγαζίαο κνπ. Γηα ην απνηέιεζκα πνπ παξαζέησ παξαθάησ, έρσ ιάβεη ηε ζεκαληηθή βνήζεηα από δηαθόξνπο αλζξώπνπο θαη θνξείο, ησλ νπνίσλ ε ζπλδξνκή απηή αμίδεη ηελ ειάρηζηε κλεία από κέξνπο κνπ.
Αξρηθά ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ζεξκόηαηα ηνλ Αλαπιεξσηή Καζεγεηή θαη επηβιέπσλ ηεο δηπισκαηηθήο κνπ εξγαζίαο, θύξην Θαλάζε Υξήζηνπ, ν νπνίνο αθελόο κε πξνέηξεςε λα αζρνιεζώ κε έλα ηόζν ελδηαθέξνλ ζέκα, θαη αθεηέξνπ κε ηηο ζπκβνπιέο θαη ηελ ππνκνλή ηνπ κνπ έδεημε ηνλ δξόκν γηα λα δεκηνπξγήζσ απηή ηελ εξγαζία.
εκαληηθή εμίζνπ βνήζεηα γηα ηνλ εκπινπηηζκό ηνπ έξγνπ κνπ παξείραλ ην Ηζηνξηθό Αξρείν ηνπ Γήκνπ Ησαλληηώλ θαη ε Ηεξά Μεηξόπνιε Ησαλλίλσλ θαη ρξήδνπλ κηαο βαζύηαηεο επραξηζηίαο από κέξνπο κνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε πξντζηακέλε ηνπ Γεκνηηθνύ Αξρείνπ θαη αξρεηνλόκνο, θα Μαξία Παππά, κε αξρεηαθό πιηθό θαζώο θαη κε ηελ εκπεηξία ηεο, όληαο θαη ζπλάδειθνο ηζηνξηθόο, κε θαηαηόπηζε ζε κεγάιν βαζκό ζηα πξώηα δύζθνια βήκαηα ηεο αλαδήηεζεο ησλ πεγώλ ηεο εξγαζίαο. Παξάιιεια, νη ηζύλνληεο ηεο Ηεξάο Μεηξόπνιεο Ησαλλίλσλ, κε εμππεξέηεζαλ άκεζα θαη πξόζπκα κε αξρεηαθό πιηθό θαη κε θαηεύζπλαλ νξζά θαηά ηελ αξρεηαθή κνπ αλαδήηεζε κε πεξίζζεηα επγέλεηα.
Σέινο, ην κεγαιύηεξν επραξηζηώ ζα ήζεια λα ην απεπζύλσ ζηελ νηθνγέλεηα κνπ θαη πην ζπγθεθξηκέλα ζηνλ Βαζίιε, ηε Υαξνύια θαη ηελ Διέλε, ζηνπο 3 αλζξώπνπο νη νπνίνη πάληα κε ζηήξηδαλ ζε θάζε κνπ βήκα – αθαδεκατθό θαη κε – θαη γλσξίδσ πσο ζα είλαη θνληά κνπ ζε θάζε κνπ πξνζπάζεηα θαη όλεηξν.
ΔΙΑΓΧΓΗ
Ζ εξγαζία ρσξίδεηαη ζε 4 κέξε, κε ππνελόηεηεο ζηα 3 από ηα απηά. Σν ζεκαηηθό πιαίζην, όπσο θαη αλαθέξζεθε θαη παξαπάλσ, είλαη ην πεξηζηαηηθό ηνπ βνκβαξδηζκνύ ηνπ /Ν Ησαλλίλσλ, αλήκεξα ηεο Κπξηαθήο ηνπ Πάζρα, ζηηο 20 Απξηιίνπ 1941. Σν παξόλ γεγνλόο είλαη έλα κεκνλσκέλν πεξηζηαηηθό ην νπνίν ζα εμεηαζηεί θαη έρεη ηε ζεκαζία ηνπ, θαζώο δελ έρεη δνζεί κέρξη ζήκεξα ζηε δεκνζηόηεηα θάπνηα κειέηε ζε κεγάιε έθηαζε γηα εθείλε ηελ εκέξα.
Απνηειεί κηα πξάμε απάλζξσπεο βηαηόηεηαο, θαζώο έγηλε επίζεζε ζε έλα λνζνθνκείν, πξάγκα πνπ είλαη ελάληηα ζηνπο δηεζλείο θαλόλεο θαη κία κέξα νξόζεκν γηα ηελ Διιάδα, θαζώο ηα επόκελα 24σξα παξαδόζεθε ε ρώξα ζηνπο θαηαθηεηέο. ληαο, όκσο, έλα κεκνλσκέλν γεγνλόο ζηε ζύγρξνλε ειιεληθή ηζηνξία, γηα λα ζηεξηρζεί, ζα πεξηιακβάλεη θάπνηα ζηνηρεία γηα ην /Ν Ησαλλίλσλ θαη θπζηθά γηα ηελ επίζεζε ησλ Ηηαιώλ θαη κεηέπεηηα ησλ Γεξκαλώλ.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ζην πξώην θεθάιαην ζα γίλεη κηα γεληθή αλαδξνκή ηνπ /Ν από ηελ ίδξπζε ηνπ κέρξη θαη ην 1941 πνπ καο αθνξά ην ηζηνξηθό γεγνλόο ην νπνίν ζα ζίμεη ε εξγαζία.
Με βηβιηνγξαθηθέο παξαπνκπέο, αιιά θαη θάπνηα αξρεία ζα δνζεί κηα εκπεξηζηαησκέλε άπνςε γηα ηελ πξνζθνξά ηνπ Ννζνθνκείνπ ζηνλ πιεζπζκό ησλ Ησαλλίλσλ.
ην δεύηεξν ζθέινο, ζα γίλεη κηα πιήξεο αλαθνξά ζηελ εαξηλή επίζεζε ησλ Ηηαιώλ θαη κεηέπεηηα ζηηο ζηξαηησηηθέο επηρεηξήζεηο ηνπ Απξηιίνπ 1941, δειαδή ζε εθείλν ην δηάζηεκα αθξηβώο πξηλ αλαιάβνπλ νη Γεξκαλνί ηελ επέιαζε ηνπο ζηνλ ρώξν ησλ Ησαλλίλσλ θαη βνκβαξδίζνπλ ην /Ν. Γηα ηα παξαθάησ γεγνλόηα ππάξρνπλ παξαπνκπέο, αιιά θαη αξρεία από ηε ΓΗ, όπνπ θαη ζα θσηίζνπλ ηηο εκέξεο εθείλεο.
ην ηξίην κέξνο ηεο εξγαζίαο είλαη θαη ην βαζηθό κέξνο, ν βνκβαξδηζκόο ηνπ /Ν Ησαλλίλσλ. ηα επηκέξνπο ζεκεία ηνπ θεθαιαίνπ, ζα γίλεη πξώηα αλαθνξά ζηελ 20ε ηνπ Απξίιε θαη κεηέπεηηα κηα αλαθνξά ζε καξηπξίεο από ηνλ βνκβαξδηζκό θαζώο θαη ζε θάπνηεο πξνζσπηθόηεηεο πνπ έθπγαλ άδηθα από ηε δσή εθείλε ηελ εκέξα. Διιείςεη πεγώλ ειέσ ηνπ βνκβαξδηζκνύ ηνπ λνζνθνκείνπ θαη ηεο πόιεο εθείλε ηελ εκέξα, από ηα αξρεία ΓΗ θαη από θάπνηεο καξηπξίεο ζα γίλεη κηα πξνζπάζεηα λα θαηαζθεπαζηεί ην ρξνληθό κηαο δνθεξήο κέξαο γηα ηε δεκνθξαηία, επξύηεξα.
ην ηειεπηαίν κέξνο ηεο εξγαζίαο, ζα γίλεη ιόγνο γηα ηε ζπλζεθνιόγεζε Σζνιάθνγινπ1, όπνπ παξαδόζεθε νινθιεξσηηθά ε Διιάδα ζηνπο θαηαθηεηέο. Θα ππάξμεη θαη αλαθνξά θαη ζην ζύληνκν δηάζηεκα κεηά ηελ παξάδνζε ηεο Διιάδαο. Ωζηόζν, ζα θιείζεη θαη ν θύθινο γηα ην
ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν Ησαλλίλσλ, όπνπ ζα δνζεί κηα ζπλέρεηα ζηελ ηζηνξία ηνπ Ννζνθνκείνπ κέρξη ηε δεθαεηία ηνπ ‘70.
Οινθιεξώλνληαο κε ηα θεθάιαηα, ζα ππάξμεη κηα πξνζπάζεηα από ηελ πιεπξά ηνπ ζπγγξαθέα γηα εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ γηα ην /Ν. Βαζηθά εξσηήκαηα πνπ ζα απαληεζνύλ είλαη ε ζεκαζία ηνπ Ννζνθνκείνπ ζηελ ηνπηθή θνηλσλία θαη ν βνκβαξδηζκόο πσο άιιαμε ηε ξνή ησλ γεγνλόησλ θαη θαη’ επέθηαζε ηελ ςπρνινγία ησλ εξώσλ ηνπ Αιβαληθνύ κεηώπνπ.
1 Ηζηνξία ηνπ Διιεληθνύ Έζλνπο, Αζήλα 1977, ζ. 449 - 450, η. 15
Α΄ ΚΔΦΑΛΑΙΟ
1.1. Ιζηορική αναδρομή ηοσ ηραηιωηικού Νοζοκομείοσ Ιωαννίνων
Οη απαξρέο ηνπ ηξαηησηηθνύ Ννζνθνκείνπ Ησαλλίλσλ ρξνλνινγνύληαη από ηνλ 20ν αηώλα, ηελ ηειεπηαία πεξίνδν ηεο Σνπξθνθξαηίαο ζηελ πόιε ησλ Ησαλλίλσλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ην /Ν αξρίδεη λα ιεηηνπξγεί από ηελ 20ή Γεθεκβξίνπ 1914 κε Βαζηιηθό Γηάηαγκα θαη απνθηά κνξθή κε θάζε επηζεκόηεηα2. Πξηλ από απηό ην γεγνλόο, είρε απειεπζεξσζεί ε πόιε ησλ Ησαλλίλσλ ζηηο 21 Φεβξνπαξίνπ 1913 θαη καδί κε ηελ παξάδνζε ησλ δεκνζίσλ θηεξίσλ έγηλε θαη ε παξαιαβή ηνπ ηόηε Σνπξθηθνύ ηξαηησηηθνύ Ννζνθνκείνπ. Σν ζπγθεθξηκέλν θηίξην απνηέιεζε θαη ην πξώην θηίζκα πνπ δεκηνπξγήζεθε ην Διιεληθό ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν Ησαλλίλσλ θαη επεθηάζεθε ζηε ζπλέρεηα.
Δικόνα 1. Σν παιαηό ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν ζην Ίηο Καιέ (Αξρείν από ηνλ ηζηόηνπν ηεο Εσζηκαίαο ρνιήο Ησαλλίλσλ).
Σέζζεξηο ήηαλ νη θηηξηαθέο δνκέο πνπ απνηέιεζαλ ηελ επέθηαζε ηνπ /Ν Ησαλλίλσλ θαη νη νπνίεο βξηζθόληνπζαλ εληόο ηνπ θάζηξνπ, ελώ κία από απηέο ήηαλ ην «Ίηο Καιέ». Παξάιιεια κε ην θάζηξν, επαλδξώζεθαλ θη άιια θηίζκαηα εληόο ηεο πόιεο. Φζάλνληαο ζην ζήκεξα, από δηαηεξεηέα θηίξηα ηνπ ηξαηησηηθνύ Ννζνθνκείνπ έρνπκε ην «Φεηηρηέ Σδακί», ηνλ λαό ησλ «Αγίσλ Αλαξγύξσλ» θαζώο θαη ζηε ζέζε ηνπ δηώξνθνπ θεληξηθνύ θηηξίνπ θαηαζθεπάζηεθε ην «Βαζηιηθό Πεξίπηεξν»3 πνπ ζήκεξα βξίζθεηαη ην Βπδαληηλό Μνπζείν
2 Η. Παλαγησηίδνπ, Τγεία θαη Πεξίζαιςε ζηελ Ήπεηξν ηνλ Γέθαην Έλαην Αηώλα (1788 – 1913), Ησάλληλα 1994, ζ. 11, 163
3 Η. Καλεηάθεο, Σν Κάζηξν: πκβνιή ζηελ Πνιενδνκηθή Ηζηνξία ησλ Ησαλλίλσλ, Αζήλα ρ.ρ., ζ. 96
Ησαλλίλσλ. Ζ ζπληήξεζε ησλ παξαπάλσ θηηξίσλ γηλόηαλ θαηά θύξην ιόγν από θιεξνδνηήκαηα ησλ νκνγελώλ Ζπεηξσηώλ θαη ε ζπκβνιή ηνπο ήηαλ αξθεηά κεγάιε ζε όιε ηε ζύγρξνλε ηζηνξία ησλ Ησαλλίλσλ.
Καηά ηελ πεξίνδν ησλ Βαιθαληθώλ πνιέκσλ, όπνπ βξηζθόηαλ εθείλε ηελ πεξίνδν ε Διιάδα, ην Ννζνθνκείν είρε ζεκαληηθή πξνζθνξά ζε ζρέζε κε ηε βξαρύρξνλε ηζηνξία ηνπ, θαζώο κέρξη ηνλ Απξίιην ηνπ 1913 λνζειεύηεθαλ θαη πεξηζάιθζεθαλ πεξίπνπ 4.000 Σνύξθνη αηρκάισηνη, αιιά θαη πεξίπνπ 500 Έιιελεο4.
Γεληθά, ην ζπγθεθξηκέλν ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν, γηα ηελ επνρή ηνπ ζεσξείην από ηα πιένλ εμνπιηζκέλα ζηνλ Διιαδηθό ρώξν. Ωζηόζν, ηα ζεκάδηα από ηελ πξόνδν ηεο Γύζεο αξγνύζαλ λα αμηνπνηεζνύλ από ηνπο γηαηξνύο ηνπ ειιαδηθνύ ρώξνπ5. Σν θελό θπζηθά δεκηνπξγείην από ηελ απάζεηα ησλ Αξρώλ θαη απηέο ηηο ειιείςεηο θαινύληαλ επεξγέηεο ηεο πεξηνρήο λα βνεζήζνπλ ζε δηάθνξεο ελέξγεηεο.
Από ηελ απειεπζέξσζε ησλ Ησαλλίλσλ από ηνπο Σνύξθνπο θαη κέρξη ηε ιήμε ησλ Βαιθαληθώλ Πνιέκσλ, ην /Ν Ησαλλίλσλ είρε γηα ηηο αλάγθεο ζε λνζειεία επαλδξώζεη ηε
«ρνιή Γεσξγίνπ ηαύξνπ», ηελ «Παπαδόγιεην ρνιή» θαη έλα κέξνο ηεο «Εσζηκαίαο ρνιήο».
Σελ πεξίνδν ηνπ Α΄ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, ιόγσ απμεκέλσλ αλαγθώλ, επεθηάζεθε πεξαηηέξσ ζηελ «Παπαδόγιεην ρνιή» θαη ζηελ πεξηνρή «Κνπξακπά». Με ηε ιήμε ηνπ πνιέκνπ θαη κέρξη ην 1940 ην Ννζνθνκείν επηζηξέθεη ζηα εληόο ησλ ηεηρώλ ζύλνξά ηνπ6.
Έρνληαο επηζηξέςεη ζηα όξηα ηνπ θάζηξνπ θαη κεηά ην ηέινο ηνπ Πξώηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ7, ην /Ν είρε λα αληηκεησπίζεη ηε κεγάιε έιιεηςε ζε ηαηξνύο, κε απνηέιεζκα λα έρνπλ θύγεη ήδε από ηε δσή 60 ζηξαηηώηεο. πσο αλαθέξεη ε εθεκεξίδα ηεο επνρήο «Διεπζεξία», είρε πξαγκαηνπνηεζεί αίηεκα γηα ηελ πξόζιεςε ηαηξώλ – ζηξαηησηηθώλ θαη κε – γηαηί ε θαηάζηαζε ήηαλ απειπηζηηθή. Απηό βέβαηα ήηαλ έλα θαζνιηθό δήηεκα κε ηα ζηξαηησηηθά λνζνθνκεία, όπνπ νη πεξηνξηζκέλνη ζε αξηζκό ηαηξνί δε κπνξνύζαλ λα πεξηζάιςνπλ ηνπο πνιπάξηζκνπο αζζελείο.
Παξάιιεια κε ηελ πνζνηηθή έιιεηςε ησλ ζηξαηησηηθώλ λνζνθνκείσλ, έγηλε ιόγνο θαη γηα πνηνηηθέο ειιείςεηο, όπσο ζε κηθξνβηνινγηθά εξγαζηήξηα θαη νθζαικνιόγνπο. Σν επίζεκν
4 Γ. θακπαξδώλεο, Ν. ρίδαο, Α. Καξδνύιεο, Ζ Τγεηνλνκηθή Τπεξεζία θαηά ηνπο Βαιθαληθνύο Πνιέκνπο, 1912- 13, Αζήλα 2001, ζ. 116 - 117
5 Η. Παλαγησηίδνπ, ό. π., ζ. 13
6 Γ. Κσλζηαληίλνπ, Ζ ηζηνξία ησλ ηξαηησηηθώλ Ννζνθνκείσλ ζηε Νεόηεξε Διιάδα, PhD, Θεζζαινλίθε 2009, ζ. 323
7 Πεξίνδνο 1925 θη έπεηηα ζηελ πόιε ησλ Ησαλλίλσλ
αίηεκα γηα ηηο παξαπάλσ δπζρέξεηεο πνπ αληηκεηώπηδε ην /Ν απέζηεηιε ν ηόηε Μέξαξρνο
ηξαηεγόο Σζηξνγηάλλεο πξνο ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε.8
ε ζπλέρεηα ησλ άξζξσλ ηεο «Διεπζεξίαο», ην Γξαθείν ηεο VIIIεο Μεξαξρίαο εμέδσζε αλαθνίλσζε κε ζηαηηζηηθά ζηνηρεία από ηνπο αζζελείο ηνπ ηξαηησηηθνύ Ννζνθνκείνπ, κε ζθνπό λα θαηαξξίςεη ηηο ζεσξίεο όζνλ αθνξά ηνπο αζζελείο θαη ην πξνζσπηθό ηνπ
ηξαηησηηθνύ Ννζνθνκείνπ.9 ε απάληεζε ηεο εθεκεξίδαο γηα ηελ παξαπάλσ αλαθνίλσζε, ε ζηάζε είλαη θαηάθνξα ελαληίνλ ηεο ειιεληθήο θπβεξλήζεσο, ελώ νη ηζύλνληεο ηνπ ηύπνπ ζηήξηδαλ πιήξσο ηνλ ηξαηεγό Σζηξνγηάλλε θαη ηηο πξνζέζεηο ηνπ.10
Ωζηόζν, ζην ζεκαληηθό ζέκα πνπ έζημε ε εθεκεξίδα, κεγάιν δήηεκα ηεο πεξηόδνπ ήηαλ θαη ν εμαλζεκαηηθόο ηύθνο, ν νπνίνο «ζέξηδε» πνιινύο ζηξαηηώηεο. Υαξαθηεξηζηηθή καξηπξία από έλαλ αλζππίαηξν πνπ εξγαδόηαλ ηόηε θαη είρε δήζεη ηα ηξαγηθά απηά πεξηζηαηηθά11:
«…θύξηε ἀλζππίαηξε, λνκίδσ ηνῦηνο ὀ δηπιαλόο κνπ πέζαλε ηή λύρηα», είπε έλαο ζηξαηηώηεο ζηνλ γηαηξό, ν νπνίνο είδε θάησ από ην πάπισκα ηνλ λεθξό θαη δίπια ηνπ ηνλ ζηξαηηώηε πνπ θαζόηαλ αλαγθαζηηθά γηα λα κε ράζεη ηελ θνπβέξηα ην βξάδπ από ην θξύν.
Ξερσξηζηέο αλαθνξέο γηα ην ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν ηελ πεξίνδν 1925 ππάξρνπλ από ηα πξαθηηθά ησλ απνθάζεσλ ηνπ Γ. . Ησαλλίλσλ ηεο επνρήο. Σελ πεξίνδν απηή πνπ ζπγθξνηνύλ ηα αξρεία, δίλνπλ ζην θσο ζπδεηήζεηο πνπ αθνξνύλ ηελ παξαρώξεζε ρώξσλ ηνπ Γεκνηηθνύ Ννζνθνκείνπ Ησαλλίλσλ «Ζ Αγάπε». ηε ζπδήηεζε πέξα από ηελ πιεπξά ηνπ Γ. .
ππάξρεη θαη ε ελαζρόιεζε ηεο Ηεξάο Μεηξνπόιεσο Ησαλλίλσλ, ε νπνία ζηήξηδε θαζνιηθά θαη ην
ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν όπσο θαη ηελ πόιε επξύηεξα. Ζ απόθαζε ήηαλ λα εγθξίλεη ηελ παξαρώξεζε κέξνπο ηνπ Γεκνηηθνύ Ννζνθνκείνπ γηα ην /Ν.12
ε κία μερσξηζηή ηζηνξία, γηα ην ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν ηεο πεξηόδνπ πξηλ ην έπνο ηνπ
΄40, όπνπ ζα πξνθύςνπλ θη άιια ζηνηρεία ζηε ζπλέρεηα, παξαηίζεηαη έλα κέξνο από ηηο αλακλήζεηο ηνπ Αρηιιέα Καινγεξίδε13:
8 Υ. Υξεζηνβαζίιεο, «Πξνθείκελνπ Πεξί Ζπείξνπ», ζηελ: Διεπζεξία, Ησάλληλα, 23 Απξηιίνπ 1925
9 «Αλαθνίλσζηο VIII Μεξαξρίαο», ζηελ: Διεπζεξία, Ησάλληλα, 30 Απξηιίνπ 1925
10 Υ. Υξεζηνβαζίιεο, «Γεγνλόηα, Εεηήκαηα, ρέδηα», ζηελ: Διεπζεξία, Ησάλληλα, 4 Μαΐνπ 1925
11 Π. Απνζηνιίδεο, ζα Θπκάκαη 1900 – 1969, Α' Γθαξληδνλ Οπζηαθ, 1981, ζει. 131
12 Α. Γ. Η., Αξ. 94, 7/5/1923
13 Ch. Schminck - Gustavus, Μλήκεο Καηνρήο II, επηκ. Σνξόζε Δ., Ησάλληλα 2008, ζ. 97
«Λνηπόλ, γελλήζεθα ην 1932 ζην Δθθιεζνρώξη, έλα νξεηλό ρσξηό 30 ρηιηόκεηξα δπηηθά ησλ Ησαλλίλσλ. Μεγάισζα εθεί. ηαλ ήκνπλ νρηώ εηώλ κεηαθνκίζακε ζηα Γηάλλελα. Σόηε ν παηέξαο κνπ κόιηο είρε ρηίζεη ην ’’Αθξνπόι’’. η’ αιήζεηα ήηαλ ην κεγαιύηεξν θαη πην κνληέξλν μελνδνρείν ζηελ πόιε. Μα ν παηέξαο κνπ κπόξεζε λα ην εθκεηαιιεπηεί σο μελνδνρείν κόλν ιίγνλ θαηξό, γηαηί κε ηνλ πόιεκν έγηλε θαηάζρεζε απ’ όινπο ηνπο ζηξαηνύο. Σν επηηάμαλε ακέζσο.
Πξώηα πήξε ν ειιεληθόο ζηξαηόο σο Γεληθό Δπηηειείν ηξαηνύ. ηε ζπλέρεηα ήξζαλε ηα θαηνρηθά ζηξαηεύκαηα. Μεηά ηελ απειεπζέξσζε ην επίηαμε ν Εέξβαο θαη αξγόηεξα νη Άγγινη. ηνλ Δκθύιην ην πήξαλ πξώηνη νη θνκκνπληζηαί θαη κεηά ηα εζληθά ζηξαηεύκαηα. Γειαδή κηα αηειείσηε αιπζίδα από επηηάμεηο».
πλερίδνληαο ηελ παξαπάλσ αλαθνξά, είπε ραξαθηεξηζηηθά14:
«… πσο ζαο είπα, ζην μελνδνρείν εγθαηαζηάζεθε από ην ’40 ην Γεληθό Δπηηειείν
ηξαηνύ: ν Παπάγνο, ν Πηηζίθαο θαη νη άιινη αξρεγνί ηνπ ειιεληθνύ ζηξαηνύ. ινη ηνπο πεξάζαλε από ην ’’Αθξνπόι’’. πσο μέξεηε, ε ππνγξαθή ηεο αλαθσρήο έγηλε ην Πάζρα ηνπ 1941 ζην Βνηνλόζη, 55 ρηιηόκεηξα από ηα Γηάλλελα, θνληά ζην Μέηζνβν. Σόηε όιεο νη δηεξγαζίεο ηεο παξάδνζεο ζηνπο Γεξκαλνύο έιαβαλ ρώξα ζην ’’Αθξνπόι’’. Δθείλεο ηηο κέξεο επηθξαηνύζε κηα έληνλε, ππξεηώδεο θίλεζε ησλ ζηξαηεγώλ καο. Έβιεπα απηή ηελ αλεζπρία, ρσξίο βέβαηα λα θαηαιαβαίλσ ηίπνηα».
Ζ πεξίνδνο ηνπ Διιελντηαιηθνύ πνιέκνπ απνηειεί έλα κεγάιν θεθάιαην γηα ηελ ηζηνξία θαη πξνζθνξά ηνπ ηξαηησηηθνύ Ννζνθνκείνπ Ησαλλίλσλ. Από ηελ αξρή ηνπ πνιέκνπ όιε ηελ επζύλε γηα ηελ πγεηνλνκηθή ππεξεζία ηνπ Μεηώπνπ είρε αλαιάβεη ε Γηεύζπλζε Τγεηνλνκηθήο Τπεξεζίαο ηεο VIII Μεξαξρίαο. Από ηηο 12 Ννεκβξίνπ ηελ επζύλε αλέιαβε ε Γηεύζπλζε Τγεηνλνκηθήο Τπεξεζίαο ηνπ Α΄ ώκαηνο ηξαηνύ, ζηελ νπνία πεξηιήθζεθε θαη ε παξαπάλσ δηεύζπλζε ηεο Μεξαξρίαο. ηαλ κπήθαλ ζηνλ αγώλα ε III Μεξαξρία Πεδηθνύ θαη ε Μεξαξρία Ηππηθνύ, νη Γηεπζύλζεηο Τγεηνλνκηθήο Τπεξεζίαο ηνπο ππήρζεζαλ θαη απηέο κε ηε ζεηξά ηνπο ζηε Γηεύζπλζε Τγεηνλνκηθήο Τπεξεζίαο ηνπ Α΄ ώκαηνο ηξαηνύ.15
Σν 1939, όηαλ θαη ε Αιβαλία πεξλάεη ζηελ θαηνρή ηεο Ηηαιίαο, ζηα λόηηα Αιβαληθά ζύλνξα ηνπνζεηνύληαη πνιπάξηζκεο ηηαιηθέο ζηξαηησηηθέο δπλάκεηο. Σν ζπγθεθξηκέλν γεγνλόο έδεηρλε ηηο επεθηαηηθέο ηάζεηο ηεο Ηηαιίαο θαη παξάιιεια έδσζε ην ζήκα γηα
14 Ch. Schminck - Gustavus, ό. π., ζ. 98
15 ΓΔ – ΓΗ, Ζ Τγεηνλνκηθή Τπεξεζία ηνπ ηξαηνύ θαηά ηνλ Πόιεκν 1940 – 1941 , Αζήλα 1983, ζ. 63
δεκηνπξγία ζρεδίνπ από ην Γεληθό Δπηηειείν ηξαηνύ θαη παξάιιεια ηέζεθε ζε ηζρύ πξνπαξαζθεπαζηηθή πεξίνδνο από ηελ Τγεηνλνκηθή Τπεξεζία ηξαηνύ γηα έλαλ ελδερόκελν πόιεκν κεηαμύ ησλ δύν ρσξώλ.16 Σν ζρέδην απηό νινθιεξώζεθε ην θαινθαίξη ηνπ 1939 θαη ηξνπνπνηήζεθε ιίγν αξγόηεξα, ιόγσ ηεο έιεπζεο επηπιένλ ηηαιηθώλ ζηξαηεπκάησλ ζηελ Αιβαλία. ηα ηέιε ηνπ 1939 έιαβε ηελ ηειηθή ηνπ κνξθή, κε ηελ νλνκαζία «ρέδην Δπηζηξαηεύζεσο 1939β». Ωο πξνο ην Τγεηνλνκηθό ζθέινο, είρε ηξία ζεκεία17:
ρέδην επηηάμεσο πγεηνλνκηθνύ θαη θαξκαθεπηηθνύ πιηθνύ
ρέδην αλάπηπμεο λνζειεπηηθώλ εγθαηαζηάζεσλ
ρέδην λνζειείαο θαη δηαθνκηδώλ
Με ηελ έλαξμε ηνπ πνιέκνπ ην ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν ππήρζε ζηε ηξαηησηηθή Γηνίθεζε Ησαλλίλσλ, πνπ ζπγθξνηήζεθε κε ηελ επηζηξάηεπζε θαη αλέπηπμε κεγαιύηεξν αξηζκό θιηλώλ, αθνύ επεθηάζεθε μαλά, ηώξα ζηα θηίξηα ηνπ «Ννζνθνκείνπ Υαηδεθώζηα» θαη ηνπ νξθαλνηξνθείνπ «Γ. ηαύξνπ». ην πξνζσπηθό ππήξραλ θπξίσο έθεδξνη γηαηξνί, εθηόο από ηνλ δηεπζπληή θαη Αξρίαηξν Ησάλλε Πξίληδν, ν νπνίνο παξέκεηλε ζηε ζπγθεθξηκέλε ζέζε θαη κεηά ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ. Αλαθνξηθά κε ην ππόινηπν πξνζσπηθό, νη κόληκνη πγεηνλνκηθνί αμησκαηηθνί πνπ ππεξέηεζαλ ζην /Ν Ησαλλίλσλ δηαηέζεθαλ ζε άιινπο πγεηνλνκηθνύο ζρεκαηηζκνύο ηεο Μεξαξρίαο πνπ ζπγθξνηήζεθαλ κεηά ηελ έλαξμε ηνπ πνιέκνπ18. Οη λνζειεύηξηεο ηνπνζεηήζεθαλ ζε ηέηνηεο ζέζεηο, ώζηε όζεο δελ είραλ ηελ θαηάξηηζε λα είλαη ππό ηελ επηηήξεζε ησλ δηπισκαηνύρσλ θαη εζεινληξηώλ ηνπ Διιεληθνύ Δξπζξνύ ηαπξνύ. Ωο πξνο ηνπο ζηξαηηώηεο κεγάισλ θιάζεσλ, απηνί θάιππηαλ ηηο ειιείςεηο ζε λνζνθόκνπο θαη ηξαπκαηηνθνξείο.
16 Γ. Κσλζηαληίλνπ, ό. π., ζ.323 - 324
17Α. Παπάγνο, Ο Διιεληθόο ηξαηόο θαη ε πξνο πόιεκνλ πξνπαξαζθεπή ηνπ: Από Απγνύζηνπ 1923 κέρξη Οθησβξίνπ 1940, Αζήλα 1945, ζ. 270 θαη 296 - 298
18 Γ. Παπαγεσξγίνπ, Α. Κπκνπξηδήο, Κ. Πνιπδώεο, Ζ πγεηνλνκηθή Τπεξεζία ηνπ ζηξαηνύ θαηά ηνλ πόιεκν 1940- 1941, Αζήλα 1983, ζ. 39
Παξάιιεια κε απηνύο ηνπο ρώξνπο, επηηάρζεθε ε Εσζηκαία Παηδαγσγηθή Αθαδεκία, όπσο αλαθέξζεθε θαη παξαπάλσ, όπνπ ην δηδαθηήξην ρξεζηκνπνηήζεθε σο ζηξαηησηηθό λνζνθνκείν θαη ζηέγαζε ζηηο επξύρσξεο αίζνπζεο ηνπ ηξαπκαηίεο από ην κέησπν19.
Γηα ηηο δηαθνκηδέο, ππήξρε έλαο ιόρνο πγεηνλνκηθώλ απηνθηλήησλ20. Γηα ηηο επείγνπζεο αλάγθεο δηαηέζεθαλ ζην /Ν Ησαλλίλσλ, έλα επηβαηηθό θαη δύν πγεηνλνκηθά απηνθίλεηα, ελώ ηέζζεξα πγεηνλνκηθά απηνθίλεηα ήηαλ ζηε δηάζεζε ηνπ Αξρηάηξνπ ηεο Μεξαξρίαο. Οη δηαθνκηδέο ησλ ηξαπκαηηώλ γηλόηαλ κε ηα ρέξηα, κε θνξεία από ηνπο λνζνθόκνπο θαη ηνπο ηξαπκαηηνθνξείο ησλ κνλάδσλ θαζώο θαη κε δώα, κέρξη ην ζεκείσλ όπνπ ζηάζκεπαλ ηα παξαπάλσ νρήκαηα θαζώο θαη κε ηα νρήκαηα αλεθνδηαζκνύ γηα λα πάλε ζηε ζπλέρεηα ζην
ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν Ησαλλίλσλ. Ωζηόζν, ε έιιεηςε όιν απηό ην δηάζηεκα ηνπ πνιέκνπ ζε απηνθίλεηα, αλάγθαζε ηελ πγεηνλνκηθή ππεξεζία λα ηδξύζεη ην 3 Ννζνθνκείν Γηαθνκηδήο21, ζηα Ησάλληλα, κε επηηαγκέλα νρήκαηα, ρσξεηηθόηεηαο 300 αλδξώλ. ην 3 Ννζνθνκείν Γηαθνκηδήο νξγαλώζεθε εηδηθή ππεξεζία κε ηξαπκαηηνθνξείο θαη λνζνθόκνπο, ππό ηηο δηαηαγέο αμησκαηηθνύ ηνπ πγεηνλνκηθνύ. Από ην ρεηξνπξγείν νη ηεο Α΄ θαηεγνξίαο κεηαθέξνληαλ ζηα λνζνθνκεία Ησαλλίλσλ θαη ζηα παξαξηήκαηά ηνπο, αλάινγα κε ηελ εηδηθόηεηα θαη ην βαζκό βαξύηεηαο, ελώ ησλ άιισλ βαζκίδσλ, κεηά ηελ πξόρεηξε ηαηξηθή πεξίζαιςε, δηαθνκίδνληαλ άκεζα από ην 3 ζε άιια λνζνθνκεία πνπ ήηαλ λνηηόηεξα.
Γηα θάζε εηζεξρόκελν πξνο λνζειεία ζηα λνζνθνκεία, αλαιάκβαλαλ ακέζσο νη εηδηθνί ηαηξνί γηα ηε ζεξαπεία ηνπ. Γηα όζνπο ήηαλ βόξεηα, νη αξκόδηνη ηκεκαηάξρεο κπνξνύζαλ λα ζπγθαιέζνπλ ηαηξηθά ζπκβνύιηα. Παξάιιεια, θαζνξίζηεθε ν ξόινο ηνπ πγεηνλνκηθνύ αμησκαηηθνύ, ν νπνίνο είρε αξκνδηόηεηεο κόλν απηέο πνπ ήμεξε πσο ηνπ είραλ αλαηεζεί θαη ζα κπνξνύζε λα αλαιάβεη κόλν επηπιένλ αξκνδηόηεηεο κε ζθνπό ηελ θαιύηεξε παξνρή ππεξεζηώλ πξνο ηνπο λνζειεπόκελνπο.
ηα κεηόπηζζελ, ην ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν Ησαλλίλσλ απνηέιεζε ην πξνσζεκέλν λνζειεπηηθό θέληξν ηνπ Διιελντηαιηθνύ πνιέκνπ. Παξάιιεια κε ην /Ν πνπ εμεηάδνπκε, αλαπηύρζεθαλ θη άιια ζηξαηησηηθά λνζνθνκεία κε παξόκνην ζε πνζόηεηα εμνπιηζκό θαη
19 Κ. Κίηζνο, Ζ Ηζηνξία ηνπ Γηδαζθαιείνπ Ησαλλίλσλ θαη ηεο Εσζηκαίαο Παηδαγσγηθήο Αθαδεκίαο, Αζήλα – Γηάλληλα 1988, ζ. 217
20 Γ. Παπαγεσξγίνπ, Α. Κπκνπξηδήο, Κ. Πνιπδώεο, ό. π., ζ. 40 θαη 70
21 ΓΔ – ΓΗ, Ζ Τγεηνλνκηθή Τπεξεζία ηνπ ηξαηνύ θαηά ηνλ Πόιεκν 1940 – 1941, Αζήλα 1983, ζ. 102
εθνδηαζκό22. ηηο πξώηεο κέξεο ηνπ πνιέκνπ ε Μεξαξρία είρε πεξίπνπ 208 άηνκα απώιεηεο, θαη ηα αίηηα ήηαλ θπξίσο ηα ηξαύκαηα θαη ιηγόηεξν ηα παζνινγηθά αίηηα. ε απηά ηα αίηηα ζπλππνινγίδεηαη θαη ην δξηκύ ςύρνο ζηελ πεξηνρή θαζώο θαη ν αδηάθνπνο αγώλαο ησλ ζηξαηησηώλ.
πλνιηθά, από θαηά ηελ πεξίνδν από ηελ 28ε Οθησβξίνπ κέρξη θαη ηελ 13ε Ννεκβξίνπ 1940, ε πξώηε θάζε δειαδή ηνπ Διιελντηαιηθνύ πνιέκνπ, ν ζρεδηαζκόο πνπ αλαθέξζεθε παξαπάλσ είρε αληαπνθξηζεί ζε κεγάιν βαζκό θαη ην ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν Ησαλλίλσλ αληαπεμήιζε πιήξσο. Μεγάιν πξόβιεκα ηεο πεξηόδνπ απηήο, όπσο θαη ηεο επόκελεο, ήηαλ νη καδηθέο πεξηπηώζεηο από θξπνπαγήκαηα, αλ αληηιεθζεί θαλείο πσο ήηαλ κήλεο Οθηώβξηνο θαη Ννέκβξηνο θαη νη πξνβιέςεηο δελ ήηαλ ηόζν δπζνίσλεο23.
22 Β. Νηθόιηζηνο, Κ. Σξνκπνύθεο, Ζ Τγεηνλνκηθή Τπεξεζία ηνπ Διιεληθνύ ηξαηνύ θαηά ηελ πεξίνδν 1940 – 1944, Θεζζαινλίθε 2000, ζ. 9 - 10
23 Β. Νηθόιηζηνο, Κ. Σξνκπνύθεο, ό. π., ζ. 11
Δικόνα 2. Σν ηαηξηθό θαη ην λνζνθνκεηαθό πξνζσπηθό ζε κία αλακλεζηηθή θσηνγξάθηζε ιίγν πξηλ από ηελ έλαξμε ηνπ Διιελντηαιηθνύ πνιέκνπ ηνπ 1940 (ε θσηνγξαθία πξέπεη λα είλαη ηεο πεξηόδνπ 1936 – 1938). Ζ εκθάληζε ηνπ πγεηνλνκηθνύ πξνζσπηθνύ είλαη εληππσζηαθή κε ηηο άςνγεο θαη πεξηπνηεκέλεο ζηνιέο ηνπο, θαζώο θαη κε ην πεηζαξρεκέλν θαη ζαξξαιέν βιέκκα ηνπο. ηε θσηνγξαθία είλαη επδηάθξηηε ε άςνγε πξνεηνηκαζία ηεο Μνλάδαο γηα ηελ επηηπρή αληηκεηώπηζε ηνπ επεξρόκελνπ πνιέκνπ. (Αξρείν από ηνλ ηζηόηνπν ηεο Εσζηκαίαο ρνιήο Ησαλλίλσλ).
Καηά ηε Β΄ πεξίνδν ηνπ Διιελντηαιηθνύ πνιέκνπ (14ε Ννεκβξίνπ 1940 – 6ε Ηαλνπαξίνπ 1941) νη ζπλζήθεο ζηηο κάρεο άιιαμαλ. Από 14 Ννεκβξίνπ κέρξη θαη 24 Ννεκβξίνπ 1940 αλέιαβαλ νη II θαη VIII Μεξαξρία. Με ηνλ λέν ζρεδηαζκό, ην ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν Ησαλλίλσλ δε ζα επαξθνύζε σο πξνο ηνλ αξηζκό ησλ δηαζέζηκσλ θιηλώλ θαη ρξεηαδόηαλ ελίζρπζε. Έηζη, απνθαζίζηεθε ε κεηαηξνπή ηνπ ζε εληζρπκέλν Ννζειεπηηθό Κέληξν24 ην νπνίν αλαδηνξγαλώζεθε θαη εληζρύζεθε κε ηνπο παξαθάησ επηκέξνπο ζρεκαηηζκνύο:
ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν Ησαλλίλσλ, ην νπνίν κπνξνύζε λα αλαπηύμεη έσο 1500 θιίλεο.
24 Γ. Παπαγεσξγίνπ, Α. Κπκνπξηδήο, Κ. Πνιπδώεο, ό. π., ζ. 104
ηεγαδόηαλ ζηε «Εσζηκαία Παηδαγσγηθή Αθαδεκία» θαη εθεί ιεηηνύξγεζε ην έλα από ηα δύν ρεηξνπξγεία ηνπ
ην δεύηεξν παξάξηεκα εληόο ηνπ θάζηξνπ δερόηαλ απνθιεηζηηθά ηξαπκαηίεο πνιέκνπ
Με ηελ έλαξμε ηεο Διιεληθήο αληεπίζεζεο (24ε Ννεκβξίνπ 1940 – 6ε Ηαλνπαξίνπ 1941), ν αξηζκόο ησλ ηξαπκαηηώλ, αζζελώλ θαη θπξίσο ησλ παγόπιεθησλ απμήζεθε θαηαθόξπθα θη έηζη έθηαζε πάλσ από 2.500 ην δπλακηθό ηνπ /Ν Ησαλλίλσλ.
Πην αλαιπηηθά, ε ιεηηνπξγία ηεο πγεηνλνκηθήο ππεξεζίαο ζηηο θνληηλέο πεξηνρέο ησλ Ησαλλίλσλ είρε σο εμήο25:
Ζ VIII Μεξαξρία κεηαθίλεζε ην VIIIα Οξεηλό Υεηξνπξγείν ζηηο 19-11-40 από ηα δάζνο Λαςίζηαο ζηε Μνλή Αγίνπ Ηαθώβνπ θνληά ζην ρσξηό Γνιηαλά. ’ απηό δηαθνκίδνληαλ κε ηα κεηαθνξηθά κέζα ηεο Μεξαξρίαο όιεο νη απώιεηεο πγείαο από ηνπο ζηαζκνύο επηδέζεσο ησλ πγθξνηεκάησλ Νεγξάδσλ θαη Καιακά. Από θεη, κε ηα κεηαθνξηθά κέζα ηνπ Α΄ ώκαηνο ηξαηνύ, δηαθνκίδνληαλ ζην Ννζειεπηηθό Κέληξν Ησαλλίλσλ. ην ρεηξνπξγείν δηαινγήο παξέκελαλ κόλν νη ηξαπκαηίεο θαη αζζελείο πνπ δε κπνξνύζαλ λα δηαθνκηζηνύλ θαη νη εηνηκνζάλαηνη. Οη ππόινηπνη θαηεπζύλνληαλ ζην Ννζνθνκείν Ησαλλίλσλ.
Ζ πγεηνλνκηθή ππεξεζία ηεο VIII Μεξαξρίαο ζην ζύλνιό ηεο εξγάζηεθε εληαηηθά θαη θαηόξζσζε λα αληαπνθξηζεί πιήξσο ζηελ απνζηνιή ηεο θαη πόζν κάιινλ ζην δύζθνιν θνκκάηη ησλ δηαθνκηδώλ.
Σν Υεηξνπξγείν ηεο Μεξαξρίαο από ηηο 20-12-40 κέρξη 1-2-41 δέρηεθε, λνζήιεπζε θαη ζπλδηαθόκηζε πεξίπνπ 360 ηξαπκαηίεο, παγόπιεθηνπο θαη αζζελείο. πλνιηθά, ζην ρξνληθό δηάζηεκα από 14-10-40 κέρξη 1-2-41 όπνπ ην Υεηξνπξγείν είρε αλαπηπρζεί, δέρηεθε, λνζήιεπζε θαη δηαθόκηζε πεξίπνπ 1.860 ηξαπκαηίεο, παγόπιεθηνπο θαη αζζελείο.26
Φηάλνληαο ιίγν πξηλ ηελ εαξηλή επίζεζε ησλ Ηηαιώλ, ζην δηάζηεκα από 7 Ηαλνπαξίνπ έσο 8 Μαξηίνπ 1941, ν αξηζκόο ησλ ηξαπκαηηώλ αλήιζε ζε 1.715, ελώ ν αξηζκόο ησλ παγόπιεθησλ από ηελ VIII Μεξαξρία έθηαζε ζηνπο 1465. ιεο νη απώιεηεο απηέο πγείαο έθηαλαλ ζηα
25 ΓΔ – ΓΗ, Ζ Τγεηνλνκηθή Τπεξεζία ηνπ ηξαηνύ θαηά ηνλ Πόιεκν 1940 – 1941, ζ. 64
26 ΓΔ – ΓΗ, Ζ Τγεηνλνκηθή Τπεξεζία ηνπ ηξαηνύ θαηά ηνλ Πόιεκν 1940 – 1941, ζ. 72
Ησάλληλα θαη ε πόιε νξίζηεθε σο έδξα ηεο Γηεπζύλζεσο Τγεηνλνκηθήο Τπεξεζίαο ηεο Βάζεσο Ζπείξνπ (ΓΤΤΒΖ). Ζ Γηεύζπλζε Τγεηνλνκηθήο Τπεξεζίαο πνπ ζπγθξνηήζεθε ζηηο 18.2.1941 ζην Σαθηηθό ηξαηεγείν Ζπείξνπ ζπλέβαιε ζηνλ θαιύηεξν ζπληνληζκό ησλ πγεηνλνκηθώλ κνλάδσλ.27
Σελ πεξίνδν 9 – 26 Μαξηίνπ 1941, ηηο εκέξεο ηεο εαξηλήο Ηηαιηθήο επίζεζεο, νη απώιεηεο ζηνλ ζηξαηό ήηαλ απμεκέλεο. Βαζηθέο αηηίεο ήηαλ ηόζν νη άζρεκεο θαηξηθέο ζπλζήθεο όζν θαη ε θνύξαζε, αθνύ νη ζηξαηηώηεο δε κπνξνύζαλ λα αληηθαζίζηαληαη ή λα μεθνπξάδνληαη. Έλα ραξαθηεξηζηηθό παξάδεηγκα απνηειεί κηα καξηπξία από ην αιβαληθό κέησπν ηελ πεξίνδν εθείλε28: «Μηα βξαδηά έλαο θαληάξνο, γηνο ζηξαηεγνύ, πέζαλε από ην θξύν. Ήηαλε θξνπξόο, απνλαξθώζεθε ζηελ παγσληά θη όηαλ πήγαλ λ’ αιιάμνπλ βάξδηα ηνλ βξήθαλ πεηξσκέλν. Σνλ έπηαζαλ από ην ρέξη λα ηνλ αλαζεθώζνπλ, κα ην ρέξη ηνπ έθαλε θξαθ θαη μεθόιιεζε ζα γπάιηλν. Ο ηαγκαηάξρεο θνβήζεθε κήπσο μεςπρήζνπλ θη άιια παηδηά ηηο λύρηεο θη απνθάζηζε λ’ αξαηώζεη ηηο θξνπξέο, λα θξαηήζεη ηηο πξνθπιαθέο κόλν κε νπινπνιπβόια, ώζηε λα κελ εθζέησληαη πνιινί ζηξαηηώηεο ζηε ρηνλνζύειια. […] Κάπνην μεκέξσκα ν ηαγκαηάξρεο άθνπζε ηα νπινπνιπβόια λα βάιινπλ θαη πεηάρηεθε λα δεη ηη ηξέρεη. Γε γηλόηαλ ηηαιηθή επίζεζε, όπσο λόκηζε, παξά έλαο θαληάξνο είρε πάιη παγώζεη θη έξηρλαλ νη ζύληξνθνί ηνπ κε ηα πνιπβόια γηα λα δεζηαζνύλ νη θάλεο θαη λα κπνξέζνπλ κ’ απηέο λα ζεξκάλνπλ ην θνθθαισκέλν ζώκα ηνπ
».
Παξάιιεια, είραλ απμεζεί θαη ηα θξνύζκαηα ηιαξάο, ζε ζεκείν λα κε κπνξνύζαλ λα δηακείλνπλ πνπζελά ζηνπο ρώξνπο ηνπ λνζνθνκείνπ νη αζζελείο. πσο έγξαςε ν Πέηξνο Απνζηνιίδεο,29 κε ηνλ ίδην θαη ηνλ Γεληθό Αξρίαηξν λα βξίζθνπλ άκεζα ιύζε, αθνύ επηηάμαλ άκεζα νίθεκα θαη κεηέθεξαλ ηνπο αζζελείο. Με απηό ην δήηεκα θαη ηα άιια λνζήκαηα, ε δηαδηθαζία δηαθνκηδήο ήηαλ δύζθνιε πηα γηαηί ηα απηνθίλεηα δελ ήηαλ πνιιά θαη κεηά δε γηλόηαλ ζσζηά ε δηαινγή αλά λόζεκα ή ζάιακν, θη έηζη επηθξαηνύζε έλα εζσηεξηθό ράνο.
Δλδεηθηηθό ηεο θαηάζηαζεο ήηαλ πσο αθόκα θαη γηα ηελ αιιαγή ελόο ηξαύκαηνο ππήξρε κεγάιε αλακνλή από ηνπο αζζελείο.
Καζώο ε Ηηαιηθή ζηξαηησηηθή δύλακε επξόθεηην λα είρε κεγάιε αύμεζε, ε Γηεύζπλζε Τγεηνλνκηθήο Τπεξεζίαο ηνπ Τπνπξγείνπ ηξαηησηηθώλ πξνζπάζεζε λα απμήζεη ηνλ αξηζκό
27 Γ. Κσλζηαληίλνπ, ό. π., ζ.324 - 326
28 T. W. Gallant, Νεόηεξε Διιάδα, Αζήλα 2017, ζ. 339, η. 3
29 Π. Απνζηνιίδεο, ζα Θπκάκαη 1900 – 1969, Β' Ζ πλέρεηα 1900 – 1922 θαη 1923 - 1969, 1981, ζει. 171
ησλ αλαπηπζζόκελσλ θιηλώλ ζηα λεπξαιγηθά λνζειεπηηθά θέληξα κε ηα Ησάλληλα λα θηάλνπλ ηηο 1750. Σν δηάζηεκα εθείλν, κε ηελ θαηακέηξεζε ηνπ Διιεληθνύ ηξαηνύ, νη απώιεηεο πγείαο γηα ην εμάκελν πνπ πέξαζε ήηαλ 75.000 άηνκα ζην ζύλνιν, 32.000 ηξαπκαηίεο θαζώο θαη 23.000 παγόπιεθηνη30.
πλνςίδνληαο ηα πξώηα ρξόληα «δσήο» ηνπ ηξαηησηηθνύ Ννζνθνκείνπ, ην /Ν Ησαλλίλσλ πνπ ππαγόηαλ ζηε VIII Μεξαξρία θαη αλαπηπζζόηαλ θαηά ηελ θξίζε ηεο Μεξαξρίαο, ε νπνία είρε ηε δηθαηνδνζία λα θάλεη ηε κεηαζηάζκεπζή ηνπ ζην Μεζνιόγγη, αλάινγα ηελ ηαθηηθή θαηάζηαζε. Γηα ηελ ελίζρπζε ησλ λνζειεπηηθώλ κεραληζκώλ είραλ πξνβιεθζεί πγεηνλνκηθνί ζρεκαηηζκνί ζε Λάξηζα, Θεζζαινλίθε, ηδεξόθαζηξν, Καιακπάθα θαη Μέηζνβν.31
ηε Βάζε Ζπείξνπ κπήθαλ νη εμήο ζρεκαηηζκνί32:
1. ηξαηησηηθά Ννζνθνκεία Ησαλλίλσλ θαη Κέξθπξαο. Απηά ιεηηνπξγνύζαλ από θαηξό εηξήλεο.
2. ηξαηησηηθά Ννζνθνκεία Άξηαο – Πξέβεδαο – Μεζνινγγίνπ 3. 3 θαη 4 ηξαηησηηθά Ννζνθνκεία Γηαθνκηδήο
4. ηξαηησηηθό Ννζνθνκείν Δκπέδνπ Ησαλλίλσλ
5. Ννζνθνκεία ηνπ Διιεληθνύ Δξπζξνύ ηαπξνύ ζε Άξηα θαη Αγξίλην
Έγηλε θαηάηκεζε ηνπ /Ν Ησαλλίλσλ ζε δύν αλεμάξηεηα, ην 1ν θαη ην 2ν, κεηά ηελ επίηαμε νρηώ νηθεκάησλ ηεο πόιεο. Ηδξύζεθε ρεηξνπξγηθό λνζνθνκείν ζηε Εσζηκαία Παηδαγσγηθή Αθαδεκία Ησαλλίλσλ33. Απηό ρεηξνπξγνύζε ηνπο ηξαπκαηίεο πνπ είραλ αλάγθε γηα άκεζε επέκβαζε, κε ρεηξνπξγηθά ζπλεξγεία κε ηνπο θαιύηεξνπο ρεηξνύξγνπο, νη νπνίνη εξγαδόληνπζαλ αξθεηέο ώξεο θαζεκεξηλά γηα λα αληαπεμέιζεη ην λνζνθνκείν. Παξάιιεια έγηλε εθνδηαζκόο ηνπ λνζνθνκείνπ κε απνιπκαληηθνύο θιηβάλνπο θαη θαηαζθεπή ινπηξώλ όπσο θαη επαξθώλ απνρσξεηεξίσλ. Ωο πξνο ηνπο θιηβάλνπο, γηα ηελ απνθπγή ηεο ςώξαο, δεκηνπξγήζεθε ζπλεξγείν από 16 νπιίηεο γηα ηελ θαηαζθεπή ηνπ θιηβάλνπ, αιιά θαη ινπηξώλ.
30 Β. Νηθόιηζηνο, Κ. Σξνκπνύθεο, Ζ Τγεηνλνκηθή Τπεξεζία ηνπ Διιεληθνύ ηξαηνύ θαηά ηελ πεξίνδν 1940 – 1944, Θεζζαινλίθε 2000, ζ. 10
31 ΓΔ – ΓΗ, Ζ Τγεηνλνκηθή Τπεξεζία ηνπ ηξαηνύ θαηά ηνλ Πόιεκν 1940 – 1941, ζ. 22
32 ΓΔ – ΓΗ, Ζ Τγεηνλνκηθή Τπεξεζία ηνπ ηξαηνύ θαηά ηνλ Πόιεκν 1940 – 1941, ζ. 62
33 ΓΔ – ΓΗ, Ζ Τγεηνλνκηθή Τπεξεζία ηνπ ηξαηνύ θαηά ηνλ Πόιεκν 1940 – 1941, ζ. 62
ηελ Ήπεηξν ε VIII Μεξαξρία είρε νξγαλσζεί θαη επηζηξαηεύζεη ηελ III Σαμηαξρία, κε ηνπο απαξαίηεηνπο ζρεκαηηζκνύο ζηνλ πγεηνλνκηθό ηνκέα θαζώο θαη ηε δηνηθεηηθή κέξηκλα ηνπο. Οη δπλάκεηο απηέο είραλ κεγάιε ζε εύξνο δώλε, από ην Ηόλην Πέιαγνο κέρξη ηνλ κόιηθα, γξακκή 100 km θαη θαηαλεκήζεθαλ ζε δύν θιηκάθηα. Σν πξώην, θαηείρε ηελ ηνπνζεζία πξνθαιύςεσο, ελώ ην δεύηεξν βξηζθόηαλ ζηελ ηνπνζεζία άκπλαο, πνπ ζηνηρηδόηαλ θαηά κήθνο ηεο αξηζηεξήο όρζεο ηνπ πνηακνύ Καιακά, κε θύξηα ηνπνζεζία αληηζηάζεσο ηε γξακκή Διαίαο (Καιπάθη) – Καιακάο.34 Οη ειιεληθέο δπλάκεηο πνπ είραλ επηζηξαηεπηεί θαη ήηαλ θαηά κήθνο ηεο ειιελναιβαληθήο κεζνξίνπ ηεο παξακνλή ηεο ηηαιηθήο επίζεζεο, αλέξρνληαλ ζε ηξηάληα πέληε ρηιηάδεο άληξεο.
Σελ πεξίνδν ησλ αιιεπάιιεισλ αγώλσλ από ηνπο Αμησκαηηθνύο ηνπ Τγεηνλνκηθνύ – θαη όρη κόλν – έσο θαη ηελ παξάβαζε ηεο ζπλζήθεο ηεο Γελεύεο κε ηνπο βνκβαξδηζκνύο ηνπ Γελάξε θαη ηνπ Απξηιίνπ ηνπ 1941, ηνπ ηξαηησηηθνύ Ννζνθνκείνπ Ησαλλίλσλ θαη ηε ζπλζεθνιόγεζε Σζνιάθνγινπ, ζα ππάξμεη κηα ξαγδαία κεηάβαζε ζηα ζηξαηησηηθά λνζειεπηηθά θέληξα θαη λνζνθνκεία ηεο ρώξαο, κε ηελ πιεηνλόηεηα απηώλ λα δηαιύνληαη άκεζα. ζνλ αθνξά ηε ζπλέρεηα ηνπ /Ν Ησαλλίλσλ ζα δνζεί κηα εθηελήο αλαθνξά ζην ηέηαξην θεθάιαην.
34 ΓΔ – ΓΗ, Ζ Τγεηνλνκηθή Τπεξεζία ηνπ ηξαηνύ θαηά ηνλ Πόιεκν 1940 – 1941, ζ. 25
Β΄ ΚΔΦΑΛΑΙΟ
2.1. Η εαρινή επίθεζη ηης Ιηαλίας
Μέρξη λα μεθηλήζεη ν κεγάινο αγώλαο κε ηνπο Ηηαινύο, κέρξη θαη ηελ «Δαξηλή Δπίζεζε», νη κεγάινη αληίπαινη γηα ηελ Διιάδα ήηαλ νη Βνπιγαξία θαη Αιβαλία. Με ηελ επίζεζε ηεο Ηηαιίαο ζηε δεύηεξε ρώξα, άιιαμαλ νη ηζνξξνπίεο. Ζ Γηνπγθνζιαβία κέρξη πξόηηλνο δελ έδεημε ζεκάδηα επηζεηηθήο πνιηηηθήο ελαληίνλ ηεο Διιάδαο, ελώ ήηαλ παξαδνζηαθά ελαληίνλ ησλ Σνύξθσλ. Πξηλ ηελ ηειεπηαία νξγαλσκέλε επίζεζε ησλ Ηηαιώλ, ην πξνεγνύκελν δηάζηεκα (28 Οθησβξίνπ – 5 Μαξηίνπ), νη βαζηθέο επηρεηξήζεηο δηεμάγνληαλ κεηαμύ Διαίαο – Μεηζόβνπ αθελόο, θαη αθεηέξνπ ζηε γξακκή Σεπειελίνπ – Κιεηζνύξαο.35
Ζ εαξηλή επίζεζε ηεο Ηηαιίαο (9-25 Μαξηίνπ 1941) ελαληίνλ ηεο Διιάδαο απνηειεί ηελ ηειεπηαία πξνζπάζεηα ηεο γεηηνληθήο ρώξαο γηα είζνδν ζηνλ ειιαδηθό ρώξν. Μηα πξνζπάζεηα ε νπνία δελ ζηέθηεθε κε επηηπρία ζε αθόκα κία πεξίπησζε, θαζώο ην απνηέιεζκα ησλ αγώλσλ ζηα Αιβαληθά ζύλνξα είραλ πάιη ληθεηέο ηνπο Έιιελεο.
Γεληθεύνληαο ηελ έλνπιε ζύγθξνπζε Διιάδαο – Ηηαιίαο ζην κέησπν ηεο Ζπείξνπ, είλαη εκθαλέο πσο ην κεγαιύηεξν δηάζηεκα ε VIII Μεξαξρία Πεδηθνύ είρε ζπγθξαηήζεη ηνπο αληηπάινπο θαη παξάιιεια είρε θαηαθέξεη λα ζπληξίςεη ζε πνιιέο πεξηπηώζεηο ηνπ Ηηαινύο.
Δμαίξεζε ζηνλ άξηζην αγώλα ηεο ειιεληθήο δύλακεο απνηέιεζε ν παξαιηαθόο ηνκέαο, όπνπ εθεί νη ιηγνζηέο ειιεληθέο δπλάκεηο δε κπνξνύζαλ λα αληηζηαζνύλ ζηηο ηηαιηθέο θαη ζπκπηύρζεθαλ πξνο ηνλ λόην.36
ηηο 9 Μαξηίνπ, Ζ Ηηαιία εμαπέιπζε ζην κέησπν ζπληνληζκέλε επίζεζε, ηελ νπνία είρε πξνγξακκαηίζεη κεγάιν δηάζηεκα θαη ππό ηελ επίβιεςε ηνπ Μνπζνιίλη. Ζ επίζεζε εθδειώζεθε θεληξηθά ηνπ κεηώπνπ, ζηνλ ηνκέα επηρεηξήζεσλ ηνπ Β΄ ώκαηνο ηξαηνύ. Οη Ηηαινί ζηε λέα ηνπο επίζεζε ρξεζηκνπνίεζαλ επηπιένλ κέζα, κε ηελ ππνζηήξημε ηνπ ππξνβνιηθνύ θαη ηεο αεξνπνξίαο. Από ηελ ειιεληθή πιεπξά, ε ππνζηήξημε έγηλε από ηηο κεξαξρίεο I, II, V, XI, XV θαη XVII. Σν κεγαιύηεξν κέξνο ηεο επίζεζεο δέρηεθε ε 1ε Μεξαξρία, ε νπνία είρε ζηελ θαηνρή
35 Δπηηειηθή Τπεξεζία ηξαηνύ, Αη Διιελντηαιηθαί επηρεηξήζεηο από 28 Οθησβξίνπ 1940 κέρξη 20 Απξηιίνπ 1941, Φσξηακόο 8, Φάθεινο Κ7, Α/Α 34, ζει. 1, 11
36 ΓΔ/ΓΗ, Ηζηνξία ηνπ Διιεληθνύ ηξαηνύ 1821 – 1997, Αζήλα 1997, ζει. 237
ηεο ην λεπξαιγηθό ζεκείν ηεο θαηεύζπλζεο ηεο ηηαιηθήο επίζεζεο. Γηα 7 εκέξεο, έσο ηηο 15 Μαξηίνπ, ε Μεξαξρία δνθηκάζηεθε ζε κεγάιν βαζκό, αιιά απέθξνπζε ηα αιιεπάιιεια θύκαηα επηζέζεσλ37.
ηνλ ηνκέα ηνπ 5νπ ζπληάγκαηνο (αθνύ ην αληηθαηέζηεζε ην 19ν) έγηλαλ θάπνηεο από ηηο ζεκαληηθόηεξεο ζηξαηησηηθέο επηρεηξήζεηο ηνπ Διιελντηαιηθνύ πνιέκνπ. Οη επηζέζεηο θαη νη αληεπηζέζεηο άξρηδαλ κε ππθλό θαλνληνβνιηζκό, πνπ έζθαβε ηα πςώκαηα, κε ζθνπό λα έθηαλαλ ζε ζπκπινθέο, όπνπ ζηε ζπλέρεηα ε ρεηξνβνκβίδα θαη ε ιόγρε ζα είραλ ηνλ πξώην ιόγν. Οη κάρεο θαη εθείλν ην δηάζηεκα ηνπ πνιέκνπ ήηαλ ζηελ θόςε ηνπ μπξαθηνύ θαη γηα ηηο δύν πιεπξέο. Οη απώιεηεο ακθόηεξεο θαη πνιπάξηζκεο, κε ηνπο Ηηαινύο λα κεηξνύλ παξαπάλσ ζύκαηα.
Έλα μερσξηζηό ηζηνξηθό γεγνλόο απνηειεί ην ύςσκα 731, κεηαμύ Αώνπ θαη Άςνπ.38 Σηο επηζέζεηο απηέο είρε παξαθνινπζήζεη θαη πξνζσπηθά ν Μνπζνιίλη, ν νπνίνο έθπγε άκεζα γηα ηελ Ηηαιία ληξνπηαζκέλνο, θαζώο νη δπλάκεηο ηνπ δελ πξνρώξεζαλ νύηε έλα βήκα. Έσο ηηο 19 Μαξηίνπ, κεηά από ηξηήκεξε θαηάπαπζε ππξώλ, νη Ηηαινί εμαπέιπζαλ ζην ύςσκα απηό πεξίπνπ 18 επηζέζεηο. Σν «731» όπσο έκεηλε ζηελ ζηξαηησηηθή ηζηνξία θαη ησλ δύν ρσξώλ, ππήξμε έλα από ηα πην αηκαηνβακκέλα πςώκαηα νιόθιεξνπ ηνπ Γεπηέξνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ. Οη πιαγηέο ηνπ είραλ ζθαθηεί ζε ππεξβνιηθό βαζκό από ηνλ θαλνληνβνιηζκό θαη ηα δέληξα είραλ θαηαζηξαθεί νινζρεξώο. Σν έδαθνο ηεο πεξηνρήο είρε ζθεπάζεη ρηιηάδεο πηώκαηα. Οπζηαζηηθά ν «απιόο ζηξαηησηηθόο πεξίπαηνο» όπσο ζεσξνύζε, εμειηζζόηαλ ζε κία αλεπαλάιεπηε παλσιεζξία.
ηηο 21 Μαξηίνπ, Ηηαιόο αμησκαηηθόο θαη ζηξαηησηηθνί ηεξείο, πνπ επηζθέθηεθαλ ηνπο ακπλόκελνπο γηα λα δηαπξαγκαηεπηνύλ νιηγόσξε ηνπηθή αλαθσρή, γηα ηελ πεξηζπιινγή θαη ηαθή ησλ λεθξώλ, αληίθξηζαλ έλα καθάβξην ζέακα. ύκθσλα κε ηηο ηζηνξηθέο πεγέο, ηαλ αθαηξέζεθε ν επίδεζκνο από ηα κάηηα ηνπ Ηηαινύ ηεξέα, θάιπςε άκεζα ηα κάηηα κε ηα ρέξηα ηνπ, αλήκπνξνο λα αληέμεη ην ζέακα. ην ύςσκα «731» νη Ηηαινί ύςσζαλ ην γεληθό κλεκείν πεζόλησλ ηνπ κεηώπνπ ηεο Αιβαλία, δίλνληαο ηελ νλνκαζία «Ηεξή Εώλε».
Ωζηόζν, ζην κέησπν γηλόηαλ ιόγνο γηα γεξκαληθή εηζβνιή, θαζώο γηλόληνπζαλ ζπδεηήζεηο κεηαμύ πςειόβαζκσλ ζηειερώλ ηνπ ζηξαηνύ γηα ηνπο ελδερόκελνπο θηλδύλνπο πνπ
37 Ηζηνξία ηνπ Διιεληθνύ Έζλνπο, ό. π., ζ. 441, η. 15
38 ΓΔ/ΓΗ, Ηζηνξία ηνπ Διιεληθνύ ηξαηνύ 1821 – 1997, ζει. 239
εγθπκνλνύζε κηα ηέηνηα εηζβνιή, παξάιιεια κε ηνλ αγώλα ζην κέησπν ηεο Αιβαλίαο.39 Απηέο νη ζπδεηήζεηο είραλ θαη άκεζεο ζπλέπεηεο ζηελ ζηξαηεγηθή εγεζία ηεο ρώξαο. ηηο αξρέο Μαξηίνπ, απνζηξαηεύηεθαλ νη ζσκαηάξρεο αληηζηξάηεγνη Κνζκάο (Α΄ ώκα) θαη Παπαδόπνπινο (Β΄ ώκα) θαη αληηθαηαζηάζεθαλ αληηζηνίρσο από ηνλ αληηζηξάηεγν Γεκέζηηρα θαη ηνλ ππνζηξάηεγν Μπάθν. Αληηθαηαζηάζεθε επίζεο ν δηνηθεηήο ηνπ Σκήκαηνο ηξαηηάο Ζπείξνπ, Αληηζηξάηεγνο Γξάθνο, ν νπνίνο απνζηξαηεύηεθε όπσο νη πξνεγνύκελνη, από ηνλ δηνηθεηή ηνπ Σκήκαηνο ηξαηηάο Γπηηθήο Μαθεδνλίαο, αληηζηξάηεγν Πηηζίθα. Σε δηνίθεζε ηνπ Σ..Γ.Μ. αλέιαβε ν αληηζηξάηεγνο Σζνιάθνγινπ.
Σν Γεληθό ηξαηεγείν ήηαλ απνθαζηζκέλν λα ζπλερίζεη ηνλ πόιεκν ε Διιάδα από ηε ζέζε ηελ νπνία βξηζθόηαλ θαηά ησλ Ηηαιώλ, όπσο ήηαλ θαη δεδνκέλε ε κάρε ελαληίσλ ησλ Γεξκαλώλ ζηα νρπξά ηεο Μαθεδνλίαο.
ζνλ αθνξά ηηο ζθέςεηο ηνπ Παπάγνπ γηα ηελ ακπληηθή ιεηηνπξγία ζηα νρπξά, πιεξνθνξίεο είρε δώζεη ν δηνηθεηήο ηνπ Σκήκαηνο ηξαηηάο Αλαηνιηθήο Μαθεδνλίαο (Σ..Α.Μ.), αληηζηξάηεγνπ Μπαθόπνπινπ. Ο δηνηθεηήο ηνπ Σ..Α.Μ. είρε όηη ζε ζπλνκηιίεο πνπ είρε κε ηνλ Γεώξγην, ηνλ Κνξπδή θαη ηνλ Παπάγν, όινη ηνπο «ἔρνληεο ὑπ’ ὂςηλ ηήλ κεγάιελ ἀλεπάξθεηαλ ηνῦ Σ..Α.Μ. εἰο δπλάκεηο θαί πνιεκηθά κέζα, κνί ἐδήισζαλ θαηά ηάο ἰδίαο κεζ’
ἑθάζηνπ ζπλνκηιίαο κνπ, ὄηη από ηό Σ..Α.Μ. δέλ ἀλέκελνλ ἄιιν ηη παξά λά θξαηήζῃ ὑςειά ηήλ ηηκήλ ηῆο ιιάδνο θαί ηῶλ ιιεληθώλ Ὂπισλ».40
Ο Μπαθόπνπινο όκσο δελ έκεηλε ηθαλνπνηεκέλνο από ηηο δειώζεηο απηέο. ε έθζεζή ηνπ πξνο ην Γεληθό ηξαηεγείν, δήισζε ηελ αληίζεζή ηνπ πξνο ηνλ θαηακεξηζκό ησλ δπλάκεσλ ζε δύν κέησπα. Ο θαηακεξηζκόο απηόο ζεσξνύζε πσο ζα ήηαλ επάισηνο σο πξνο ηε δηάζπαζή ηνπ, θαη πξνο ηα νρπξά θαη πξνο ηνλ Αιηάθκνλα, θαη ηέινο ζα είρε σο θαηάιεμε ηελ θαηάξξεπζε ηνπ Αιβαληθνύ κεηώπνπ. Ζ πξόηαζή ηνπ ήηαλ λα δηαηεζνύλ ζην Σ..Α.Μ. ηξείο κεξαξρίεο από ην αιβαληθό κέησπν, αλ ελ ηέιεη έκελε γξακκή κεηώπνπ ζην Αιηάθκνλα. ε ζπλέρεηα απηήο ηεο πξόηαζεο, ν Μπαθόπνπινο θιήζεθε ζηελ Αζήλα, όπνπ ζπλαληήζεθε ηελ 11ε θαη 12ε ηνπ κήλα κε ηνλ Παπάγν. ε πξόηαζε ηνπ δηνηθεηή Σ..Α.Μ. λα δηαηεζνύλ ζηνλ ηνκέα ηνπ εληζρύζεηο από ην αιβαληθό κέησπν, ε απάληεζε ηνπ Παπάγνπ δελ ήηαλ ζεηηθή. ε ζρνιηαζκό ηνπ, ζεώξεζε όηη ε ηύρε ηνπ Σ..Α.Μ. ήηαλ πξνδηθαζκέλε κε ηηο ιηγνζηέο δπλάκεηο πνπ είρε ζηελ θαηνρή ηνπ
39 Ηζηνξία ηνπ Διιεληθνύ Έζλνπο, ό.π., ζ. 442, η. 15
40 Ηζηνξία ηνπ Διιεληθνύ Έζλνπο, ό.π., ζ. 442, η. 15
