A. T. E. I. ΚΑΒΑΛΑΣ Σ. ΤΕ. Γ. ΔΡΑΜΑΣ
ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
« ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΩΡΟΥ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΤΕΙΧΟΣ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΣ »
ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ: ΖΙΑΓΑΚΗ ΑΓΓΕΛΑ Α.Μ. :309
ΔΡΑΜΑ 2012
ΧΩΡΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΤΕΙΧΗ ΔΡΑΜΑΣ
ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΠΙΤΑΛΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Περιεχόμενα………σελ2 Ευχαριστίες……….σελ4 Πρόλογος…………...σελ5 Σκοπός ………...σελ6 Εισαγωγή…...σελ7 Κεφάλαιο 1
Διερεύνηση και Ερμηνεία της έννοιας του Πολιτισμικού Τοπίου και του πλαισίου Διατήρησης και Προστασίας του:
1 Αντίληψη και ερμηνεία της έννοιας του τοπίου...σελ.9 1.1 Ερμηνεία και ανάλυση του πολιτισμικού τοπίου ...σελ.11 1.2 Σχέσεις σύγχρονης αρχαιολογικής επιστήμης και τοπιακών συνθηκών...σελ.14 1.2.1 Αρχαιολογία και διαχείριση του τοπίου...σελ.14 1.3 Προστασία και διατήρηση του πολιτισμικού τοπίου...σελ.15 1.3.1 Μέτρα και στόχοι για την προστασία και διατήρηση του πολιτισμικού
τοπίου...σελ.15 1.4 Αναφορά στην ελληνική νομοθεσία για την προστασία του πολιτισμικού
τοπίου ,των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς (μνημεία, σύνολα και τόποι)………...…...σελ17 1.5 Ζητήματα διαχείρισης και τρόποι σύγχρονης αντιμετώπισης των
αρχαιολογικών χώρων, συνόλων και μνημείων ως τμήματα του αστικού τοπίου και σύνδεσή τους με τον δημόσιο χώρο………...σελ.19 1.6. Θεωρητικές προσεγγίσεις των αρχαιολογικών χώρων, μνημείων και ιστορικών συνόλων στα κέντρα των πόλεων……...σελ.20 1.7 Οργάνωση πολιτιστικών δραστηριοτήτων στους χώρους με ιστορική και αρχαιολογική αξία, προκειμένου αυτοί να αποκτήσουν ουσιαστική παρουσία στη συνείδηση των πολιτών……...σελ.22 Κεφάλαιο 2
Σύγχρονες τάσεις στη Διαχείριση και Οργάνωση Πολιτισμικών Τοπίων σε αρχαιολογικούς χώρους και ιστορικά μνημεία:
2.1 Σχεδιασμός και διαμόρφωση αρχαιολογικών και ιστορικών
χώρων………...σελ.23 2.2 Σύγχρονη διαχείριση πολιτισμικών-αρχαιολογικών τοπίων……...σελ.27 2.3 Ανάπτυξη και τάσεις του πολιτιστικού τουρισμού……...σελ.28 2.4 Ανάλυση παραδειγμάτων (case-studies) σχεδιασμού και διαμόρφωσης
αρχαιολογικών τοπίων από βιβλιογραφικές πηγές
Εισαγωγή…………...σελ.30 2.4.1 Stonehenge: Τοπίο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς και το σχέδιο ανάδειξης και ερμηνείας του………...σελ.32 2.4.2 Αρχαιολογικό πάρκο Xanten και η αναβίωση της Ρωμαϊκής πόλης
Αρχαιολογικό πάρκο αρχαίας Κάτω Πάφου, Κύπρος…...σελ.35 2.4.3 Αρχαιολογικό πάρκο της αρχαίας Κάτω Πάφου, Κύπρος…………...σελ.38 2.4.4 Δ. Πικιώνη Έργα Ακροπόλεως: Τοπιογραφική διαμόρφωση των λόφων
Ακροπόλεως, Νυμφών και Φιλοπάππου………...σελ.41 2.5 Χρήσεις και διαχείριση της βλάστησης σε οργανωμένους αρχαιολογικούς
χώρους………...σελ.45
Κεφάλαιο 3
Ιστορική ανασκόπηση:
3.1 Χάρτης υπόδειξης γεωγραφικής θέσης Βυζαντινών Τειχών……...σελ.49 3.2 Ιστορικά στοιχεία για την πόλη της Δράμας ………...σελ.50 3.3Ιστορική ανάλυση για τα Βυζαντινά τείχη της Δράμας………...σελ.53 Κεφάλαιο 4
Ανάλυση- Μελέτη περιοχής των Βυζαντινών τειχών Δράμας
4.1 Υφιστάμενη κατάσταση του χώρου μελέτης……...σελ.55 4.2 Κυκλοφορία-Πρόσβαση- Φύτευση…………...σελ.56 4.3 Προτεινόμενο σχέδιο ανάπλασης……...σελ.57 4.4 Περιγραφή επιμέρους δράσεων της προτεινόμενης μεθοδολογίας ανά στάδιο σχεδιασμού-διαχείρισης...σελ.60 4.5 Παράρτημα φωτογραφικής τεκμηρίωσης μεθόδων οργάνωσης...σελ.64 Βιβλιογραφία:………..σελ.67 Ιστολόγιο:………...σελ.69
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Η παρούσα εργασία δεν θα μπορούσε να είχε πραγματοποιηθεί χωρίς την παροχή βοήθειας η οποία υπήρξε καθοριστική για το αποτέλεσμα.
Συγκεκριμένα θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον καθηγητή Dr. Σπιτάλα Νικόλαο Αναπληρωτή Καθηγητή στο Ανώτατο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Καβάλας παράρτημα Δράμας στο τμήμα Αρχιτεκτονικής Τοπίου καταρχήν γιατί δέχτηκε να αναλάβει την επίβλεψη της παρούσας εργασίας και στην συνέχεια για τις πολύτιμες συμβουλές του, την συλλογή πληροφοριών του θεωρητικού μέρους, την καθοδήγησή του, την υπομονή και τον χρόνο που αφιέρωσε ώστε η εργασία αυτή να μπορέσει να υλοποιηθεί αποκτώντας το σωστό περιεχόμενο και την σωστή μορφή.
Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον πατέρα μου για την τεράστια βοήθεια που μου έδωσε για την συλλογή πληροφοριών πάνω στο θέμα αυτό αλλά φυσικά και την τεράστια υπομονή του μέχρι την ολοκλήρωση της εργασίας μου. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω την μητέρα μου για την ψυχολογική υποστήριξη που μου έδειξε όλο αυτόν τον καιρό. Καθώς και τον Νικόλαο Αϊναντζόγλου για τις συμβουλές του.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η εργασία αυτή συντάχθηκε στα πλαίσια του εκπαιδευτικού προγράμματος του Ανώτατου Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος (Τ.Ε.Ι.) Καβάλας και της Σχολής Τεχνολογίας Γεωπονίας (Σ.Τ.Ε.Γ.) Δράμας, στο Τμήμα Αρχιτεκτονικής Τοπίου, ως πτυχιακή εργασία με θέμα: Ανάπλαση και διαμόρφωση περιβάλλοντα χώρου, γύρω από τα βυζαντινά τείχη της Δράμας.
ΣΚΟΠΟΣ:
Σκοπός της παρούσας πτυχιακής εργασίας αποτελεί η ανάδειξη και προβολή της σημαντικότητας του πολιτισμικού τοπίου σε σχέση με τη διαμόρφωση και
παρουσίαση του αρχαιολογικού χώρου. Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε επισήμανε την αναγκαιότητα της αποδέσμευσης του σχεδιασμού από τα προδιαγεγραμμένα όρια του αρχαιολογικού ή ιστορικού τόπου και τη δυνατότητα μελέτης και αξιολόγησης του συνολικού πολιτισμικού τοπίου, που πλαισιώνει, περιγράφει και επεξηγεί το μνημείο. Η ανάλυση και διερεύνηση των παραμέτρων του τοπίου και η αξιολόγηση και συσχέτιση των κυρίαρχων χαρακτηριστικών του αποτελούν μια σφαιρική προσέγγιση που αποδίδει στο νέο αρχαιολογικό χώρο μια σύγχρονη, λειτουργική, κατανοητή και περισσότερο αποδεκτή ταυτότητα.
Στην εργασία αυτή προτείνεται μια μεθοδολογία η οποία πρεσβεύει την προσέγγιση της οργάνωσης και διαμόρφωσης των επισκέψιμων αρχαιολογικών χώρων μέσω της μελέτης και διαχείρισης του ευρύτερου πολιτισμικού τοπίου. Αποτελεί «εξωστρεφή»
αντιμετώπιση για τον σύγχρονο σχεδιασμό του περιβάλλοντος των μνημείων και διαφοροποιείται ριζικά από τις ισχύουσες πρακτικές γιατί:
1. θεωρεί το μνημείο αφορμή για την ανάδειξη και ερμηνεία του συνολικού πολιτισμικού τοπίου
2. ανάγει τον σχεδιασμό και την οργάνωση του αρχαιολογικού χώρου σε ολοκληρωμένο σχέδιο αξιολόγησης και διαχείρισης του ιδιαίτερου τοπίου
3. δημιουργεί τις προϋποθέσεις ώστε να ανταποκρίνονται οι δράσεις εντός του αρχαιολογικού χώρου με τις συνθήκες στο σύγχρονο περιβάλλον
4. αναλύει την ταυτότητα του πολιτισμικού τοπίου και αξιολογεί διαφορετικά χαρακτηριστικά του
5. συνδέει την επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο με περιήγηση και αντίληψη του τοπίου
6. προβάλλει τόσο πολιτισμικά όσο και σύγχρονα, φυσικά κλπ χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος και παρέχει ενημέρωση-πληροφόρηση στο σύνολο του χώρου
7. προτάσσει την αντιληπτικότητα, κατανόηση και ερμηνεία του πολιτισμικού τοπίου παράλληλα με βελτίωση της παρουσίασης, λειτουργικότητας και αισθητικής του αρχαιολογικού χώρου
8. δεν περιορίζεται μόνο στο άμεσο περιβάλλον των μνημείων αλλά αναζητά διεξόδους σύνδεσης και επικοινωνίας με χώρους του ευρύτερου τοπίου. Η μέθοδος προσέγγισης του μεμονωμένου στοιχείου (αρχαιολογικός χώρος) μέσα από το ευρύτερο σύνολο (πολιτισμικό τοπίο αναφοράς) διέπει γενικότερα τη δομή και σύνθεση της πτυχιακής εργασίας .
Η έρευνα ξεκινά από το θεωρητικό πλαίσιο που διέπει τόσο την ερμηνεία και ανάλυση όσο και τη διατήρηση και προστασία του πολιτισμικού τοπίου. Στη
συνέχεια, η μελέτη εστιάζεται στην πρόταση ανάπλασης των βυζαντινών τειχών της Δράμας , πραγματοποιώντας κατ΄ αρχήν ιστορική ανασκόπηση και περιγραφή για το ανθρωπογενές τοπίο και το φυσικό περιβάλλον. Τη διερεύνηση του συγκεκριμένου αρχαιολογικού τοπίου ακολουθεί η ανάλυση και αξιολόγηση των υφιστάμενων συνθηκών οργάνωσης και λειτουργίας του. Η συγκέντρωση και επισήμανση των ιδιαιτεροτήτων, δυνατοτήτων και προβλημάτων σχετικά με την σημερινή κατάσταση των τειχών ,οδηγεί στη διατύπωση πρότασης ανάδειξης αρχαιολογικού τοπίου
Εισαγωγή
Ζώντας σε μια χώρα και ειδικά σε έναν τόπο, όπως η Δράμα, με πλούσιο πολιτισμικό παρελθόν και αφθονία αρχαίων λειψάνων σε διαφορετικά τοπία, η παρουσία και λειτουργία των αρχαιολογικών χώρων στο σύγχρονο περιβάλλον της ανθρώπινης καθημερινότητας αποτελεί ένα κρίσιμο και ευαίσθητο ζήτημα. Οι
υπαίθριοι αρχαιολογικοί χώροι περιλαμβάνουν σημαντικά μνημεία πολιτισμού σε ένα περιβάλλον με πολλαπλό χαρακτήρα και, συχνά, αντίθετες ιδιότητες.
Η Αρχιτεκτονική Τοπίου είναι η κατεξοχήν επιστήμη που, μέσω ποικίλων διαδικασιών ανάλυσης και αξιολόγησης του τοπίου, αντιλαμβάνεται και αντιμετωπίζει τα πολιτισμικά τοπία ως σύνθετες ενότητες με διαφορετικά
χαρακτηριστικά και ιδιότητες. Η ικανότητα εκτίμησης και συσχετισμού όλων των διαστάσεων του τοπίου δίνει στους αρχιτέκτονες τοπίου τη δυνατότητα για συνολική μελέτη και σύγχρονο σχεδιασμό των πολιτισμικών τοπίων. Αντίθετα, επιστήμες όπως η αρχαιολογία ή η οικολογία αντιλαμβάνονται το τοπίο με διαφορετικές ιδιότητες και διαχειρίζονται το γνωστικό τους αντικείμενο σύμφωνα με πάγιες πρακτικές
διατήρησης και προστασίας. Οι σύγχρονοι αρχαιολογικοί χώροι, περιορισμένοι και απομονωμένοι από το περιβάλλον τους εξαιτίας του ιδιοκτησιακού καθεστώτος και της απουσίας σχεδίων χρήσεων γης. διαχειρίζονται αποκλειστικά για την προβολή των συγκεκριμένων μνημείων και δεν προσφέρουν καμία γνώση ή σύνδεση με το ευρύτερο πολιτισμικό τοπίο. Αντίστοιχα, το περιβάλλον των οργανωμένων
αρχαιολογικών χώρων παρουσιάζεται με ιδιότητες ετερόκλητες και ανταγωνιστικές προς το μνημείο και αποτελεί, ανάλογα με τη χρήση του, ξεχωριστό αντικείμενο διαχείρισης.
Η διαχείριση και οργάνωση των αρχαιολογικών χώρων μέσα σε σύγχρονα τοπία ποικίλων χρήσεων και χαρακτηριστικών εγείρει έναν σοβαρό προβληματισμό σχετικά με την εξ’ ορισμού αντίφαση της υπόθεσης. Μνημεία και ιστορικοί τόποι θα πρέπει να διαμορφωθούν και να αναδειχτούν έτσι ώστε να ενταχθούν στο σύγχρονο περιβάλλον τους και να ικανοποιούν τις ανάγκες των επισκεπτών. Αντίθετα, κυρίαρχη πρακτική που εφαρμόζεται στην παρουσίαση μνημείων σε υπαίθριους χώρους είναι η συστηματική απομόνωση τους από το άμεσο περιβάλλον: συνήθως δημιουργούνται απόλυτα όρια πυκνής βλάστησης ή, συχνότερα σε αστικά τοπία, ετερογενείς χρήσεις γειτνιάζουν τόσο στενά με το μνημείο που δημιουργούν αδιαπέραστα σύνορα στον αρχαιολογικό χώρο. Η διαχείριση των οργανωμένων αρχαιολογικών χώρων από τις Αρχαιολογικές Υπηρεσίες χαρακτηρίζεται ως
«εσωστρεφής» και περιοριστική καθώς επικεντρώνεται αποκλειστικά στο συγκεκριμένο μνημείο και καταργεί την σύνδεση και τους συσχετισμούς με το πολιτισμικό τοπίο.
Ο επαναπροσδιορισμός της ταυτότητας του αρχαιολογικού χώρου και η μετατόπιση του αντικειμένου μελέτης από το μεμονωμένο μνημείο στο ευρύτερο πολιτισμικό τοπίο προτείνονται ως εναλλακτική προσέγγιση στο ζήτημα της σύγχρονης παρουσίασης και ανάδειξης μνημείων και τόπων.
Στην παρούσα πτυχιακή εργασία επιχειρείται η προσέγγιση του αρχαιολογικού χώρου μέσα από την μελέτη και διερεύνηση του πολιτισμικού τοπίου.
Η συστηματική διαδικασία ανασκόπησης του θεωρητικού υπόβαθρου, εξέτασης ανάλογων case-studies σε ευρωπαϊκό επίπεδο και διερεύνησης των ιδιαιτεροτήτων, συνθηκών και προϋποθέσεων των βυζαντινών τειχών της Δράμας, καθόρισαν την τελική διατύπωση μεθοδολογίας η οποία αποσκοπεί, μέσα από τρία διαδοχικά στάδια, να επαναπροσδιορίσει την παρουσία και το ρόλο των επισκέψιμων αρχαιολογικών χώρων και να συνδέσει μνημεία και τοπίο σε ένα σύγχρονο, ευέλικτο και ενιαίο διαχειριστικό σχέδιο. Η πρόταση νέων αρχαιολογικών χώρων έχει αφετηρία και αναφορά την αξιολόγηση και ανάδειξη του σύγχρονου πολιτισμικού τοπίου.
Η συνολική έρευνα του θέματος διαρθρώθηκε μέσα στα πλαίσια της επιστήμης της Αρχιτεκτονικής Τοπίου η οποία, συνδυάζοντας πτυχές της τέχνης και της τεχνικής, μελετά και αξιολογεί τα πολιτισμικά τοπία με σκοπό την ικανή διαχείριση και τον ευέλικτο σχεδιασμό τους. Στα πλαίσια αυτής της ‘πολυμορφικής’ επιστήμης, διατυπώθηκαν, τροποποιήθηκαν και αναπτύχθηκαν διαφορετικές (αντίθετες και συμπληρωματικές) μέθοδοι - προσεγγίσεις για την έρευνα και τον σχεδιασμό του τοπίου, οι οποίες συνέβαλλαν στην εξέλιξη της σύγχρονης επιστήμης. Τέτοιες θεωρήσεις, ανεξάρτητα της προσέγγισης που υποστηρίζουν, αποτέλεσαν στο σύνολο τους βασικά εργαλεία δουλειάς για τους αρχιτέκτονες τοπίου σε όλα τα επίπεδα της επιστήμης τους. Αυτές οι μέθοδοι μελέτης του τοπίου υπήρξαν εφαλτήριο και οδηγοί για την ανάπτυξη της πτυχιακής μου εργασίας, κυρίως στην διατύπωση του σταδίου της ανάλυσης και αξιολόγησης του τοπίου (οικολογία - αντίληψη) της προτεινόμενης μεθοδολογίας διαχείρισης.
Η συγκεκριμένη μεθοδολογία προτείνει την ενίσχυση της αντιληπτικότητας του συνολικού πολιτισμικού τοπίου παράλληλα με βελτίωση της λειτουργικότητας και παρουσίασης του αρχαιολογικού χώρου. Προτείνει οργανωμένες δράσεις που διαχέουν τους επισκέπτες στο τοπίο, πέρα από τα όρια του επισκέψιμου μνημείου, ώστε να βιώσουν την ιδιαίτερη διαχρονική σχέση που διέπει τα μνημεία πολιτισμού και το ευρύτερο ιστορικό και πολιτισμικό περιβάλλον τους. Η πρωτοτυπία της συγκεκριμένης μεθόδευσης δεν αφορά το στάδιο της ανάλυσης και εκτίμησης- αξιολόγησης του τοπίου αλλά τον συνολικό και συστηματικό τρόπο προσέγγισης της διερεύνησης και του σχεδιασμού των πολιτισμικών τοπίων. Η μέθοδος προτείνει τον επαναπροσδιορισμό των αρχαιολογικών χώρων-μνημείων και τον συσχετισμό τους με στοιχεία του ευρύτερου τοπίου μέσω της προηγηθείσας διαδικασίας προσέγγισης, θεωρώντας την συνολική διαχείριση και οργάνωση του πολιτισμικού τοπίου ως προϋπόθεση για την σύγχρονη διαμόρφωση και τον σχεδιασμό των αρχαίων μνημείων. Στο δεύτερο στάδιο της μεθοδολογίας προτείνονται πεδία (επέμβασης) διαχείρισης του πολιτισμικού τοπίου και ορίζεται ο νέος (προτεινόμενος) επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος, όπως προκύπτουν από την ανάλυση και αξιολόγηση και
σύμφωνα με τις συνθήκες που επιβάλλουν οι σύγχρονες χρήσεις και ανάγκες των χρηστών. Ο αρχαιολογικός χώρος αποκτά σύγχρονη λειτουργική διάσταση και ανταποκρίνεται στο αντίστοιχο σχέδιο οργάνωσης και ανάδειξης του τοπίου.
Κεφάλαιο 1:
Διερεύνηση και Ερμηνεία της έννοιας του Πολιτισμικού Τοπίου και του πλαισίου Διατήρησης και Προστασίας του:
1. Αντίληψη και ερμηνεία της έννοιας του τοπίου
Η αντίληψη και ερμηνεία του τοπίου είναι θέματα που εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, υποκειμενικούς και αντικειμενικούς. Από κάποιους εκλαμβάνεται ως τεχνικός όρος και περιγράφεται ως περιβάλλον, για άλλους αποτελεί βιωματική ή πολιτισμική έννοια, ενώ υπάρχουν λαοί που αποδίδουν στο τοπίο ιερές και λατρευτικές ιδιότητες. Για το άτομο, η αντίληψη και κατανόηση του τοπίου συμβαδίζουν με τον τρόπο της σκέψης και κοσμοθεώρησης του υποκειμένου: το πολιτιστικό και κοινωνικό περιβάλλον, η διαπαιδαγώγηση και καλλιέργεια, η μόρφωση και ο τρόπος διαβίωσης παίζουν καταλυτικό ρόλο στην φιλοσοφία, τη στάση ζωής και το εύρος σκέψης και διαλογισμού του ατόμου. Για έναν λαό, ο κοινός τρόπος ερμηνείας και αντιμετώπισης του τοπίου εξαρτάται από την πολιτισμική του διαδρομή, ποικίλες ιστορικές παραμέτρους, την κοινωνική σύνθεση και παιδεία του πληθυσμού και τις συνθήκες διαβίωσης. Επιστημονικές κοινότητες με διαφορετικό αντικείμενο και επίπεδο σπουδών πρεσβεύουν διαφορετικές και συχνά αντίθετες θεωρήσεις σχετικά με την έννοια του τοπίου. Για περιβαλλοντολόγους,
αρχαιολόγους, ιστορικούς, καλλιτέχνες, κοινωνιολόγους το τοπίο μεταφράζεται διαφορετικά, εκπροσωπεί άλλες ιδιότητες και περιλαμβάνει ποικίλα χαρακτηριστικά.
Η επιστημονική αντιμετώπιση της έννοιας του τοπίου τοποθετείται στα τέλη του 19ου αιώνα και είναι αποτέλεσμα της επιστήμης της γεωγραφίας (Κανταρτζής, 1991). Όπως περιγράφηκε τότε από την επιστημονική τάξη της Μ.Βρετανίας, "τοπίο είναι ένα κομμάτι γης με προσωπικό χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες, που θεωρείται προϊόν φυσικών διαδικασιών και παραγόντων αλλαγής ή διαμόρφωσης”. Για τους
εκπροσώπους των θετικών επιστημών που ασχολούνται με την προστασία και διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος, το τοπίο είναι μια σύνθετη έννοια:
περιλαμβάνει φυσικά, γεωμορφολογικά, βιολογικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, τα οποία είναι άρρηκτα συνυφασμένα μεταξύ τους και δημιουργούν ένα ενιαίο και
μοναδικό σύνολο. Το σύνολο αυτό δεν είναι στατικό, αντίθετα βρίσκεται σε μια δυναμική ισορροπία, η οποία εξασφαλίζει και τη μοναδικότητα του. Χαρακτηριστικό αυτής της θεώρησης είναι ότι. ο άνθρωπος με τις δραστηριότητες του αποτελεί
"οργανικό" στοιχείο και συστατικό του τοπίου. Το συνολικό τοπίο διαμορφώνεται από διάφορα υποσύνολα, τα οποία ονομάζονται οικότοποι. Οι οικότοποι είναι ομάδες οικοσυστημάτων τοποθετημένων στο χώρο κατά ορισμένο χαρακτηριστικό τρόπο.
Ονομάζονται φυσικοί οικότοποι όταν κυριαρχούνται από φυσική βλάστηση και τεχνητοί όταν επικρατούν οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Οι φυσικοί και τεχνητοί οικότοποι αποτελούν τα κύτταρα ή τις ελάχιστες δομικές μονάδες που μπορούν να αναγνωριστούν, να μελετηθούν, να περιγράφουν και να χαρακτηρίσουν ένα συγκεκριμένο τοπίο (Grove et al., 1993). Τοπίο, δηλαδή, είναι το φυσικό περιβάλλον του ανθρώπου με ιδιότητες πραγματικές και μετρήσιμες.
Ο όρος «τοπίο» αναπτύχθηκε ως αντικείμενο μελέτης στην επιστήμη της γεωγραφίας λαμβάνοντας το όνομα «landschaft», που μεταφράζεται κυριολεκτικά ως «μορφή της γης», στην Γερμανία του 19ου αιώνα.
Με την μελέτη της μορφολογίας του τοπίου, οι γεωγράφοι δημιούργησαν συστηματικές επιστημονικές θεωρίες για την αλληλεπίδραση των κοινωνιών με το φυσικό τους περιβάλλον και, συγκεκριμένα, με τον συσχετισμό του φυσικού με το κοινωνικό, οικονομικό, αισθητικό, πολιτικό, ιστορικό και πολιτισμικό (περιβάλλον) μιας περιοχής για ένα χρονικό διάστημα (Terkenli et al, 2001). Η θεώρηση του τοπίου λαμβάνει το 1925 μία νέα διάσταση από τον αμερικανό γεωγράφο C.Sauer στο βιβλίο του "Μορφολογία του Τοπίου" σχετικά με την δυναμική παρέμβαση του ανθρώπινου παράγοντα στη διαμόρφωση και εξέλιξη του τοπίου.
Τότε, για πρώτη φορά επιχειρείται μια σοβαρή διαφοροποίηση στην υπάρχουσα άποψη σύμφωνα με την οποία, στην σχέση ανθρώπου- περιβάλλοντος, το φυσικό περιβάλλον έπαιζε τον ρόλο του ενεργού παράγοντα και ο άνθρωπος του αδύναμου ή προσαρμόσιμου οργανισμού και, απέδωσε στον άνθρωπο την ικανότητα να
ανασχηματίζει το φυσικό περιβάλλον και να μετατρέπει τα φυσικά σε πολιτισμικά τοπία (Κανταρτζής, 1991). Η συνθήκη της αλληλεπίδρασης μεταξύ ανθρώπου και
περιβάλλοντος στην διάρκεια του χρόνου αποτελεί κοινό στοιχείο και θεμελιώδη αρχή για όλες τις θεωρίες σχετικά με την ερμηνεία της έννοιας του τοπίου.
Μια διαφορετική άποψη εκφράζουν αρχιτέκτονες τοπίου οι οποίοι σχεδιάζουν κήπους και ασχολούνται με την μελέτη και αναβίωση ιστορικών τοπίων. Σύμφωνα με αυτήν, οι υπαίθριοι χώροι που σχεδίασε και οργάνωσε ο άνθρωπος διαθέτουν
συμβολισμούς και συμβολικές δράσεις. Οι κήποι και το ευρύτερο ανθρωπογενές περιβάλλον αποτελούν αδιάσπαστα σύνολα με τα οικεία κτίσματα και μνημεία και έτσι πρέπει να ερμηνεύονται και να αναλύονται. Εκτός από την συμβολική σημασία του τοπίου αποδίδονται σε αυτό επιπλέον και μυσταγωγικές ή τελετουργικές ιδιότητες (Everson and Williamson, 1998). Ειδικότερα οι ιστορικοί κήποι και τα σχεδιασμένα- διαμορφωμένα τοπία αποτελούν κομμάτι της πολιτισμικής κληρονομιάς και
χαρακτηρίζονται ως «ζώντα μνημεία» με ειδικές απαιτήσεις για την συντήρηση και αποκατάσταση τους. Ο ιστορικός κήπος υποστηρίζεται ότι αποτελεί ένα συγκεκριμένο, φθαρτό και ανεπανάληπτο στοιχείο με δική του διαδικασία εξέλιξης, δική του ιστορία που αντικατοπτρίζει την κοινωνία και τον πολιτισμό που τον δημιούργησε και τον χρήσιμο ποίησε (Τσαλικίδης κα., 1998).
Ιστορικά μνημεία και δράσεις στο περιβάλλον αντιπροσωπεύουν ορισμένους χρονολογικούς ορίζοντες του ιστορικού τοπίου, το οποίο συνεχώς μεταβάλλεται και μεταμορφώνεται κατά την διάρκεια του χρόνου. Αν και οι αρχαιολογικοί χώροι και τα ιστορικά μνημεία δεν μπορούν να διαχωριστούν από το ευρύτερο νοηματικό και φυσικό τους περιβάλλον, εντούτοις αποτελούν σπουδαίους δείκτες της σχέσης του ιστορικού ανθρώπου με το περιβάλλον του και υποβοηθούν στην ερμηνεία και αντίληψη του πολιτισμικού τοπίου καθώς προσδίδουν σε αυτό ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Είναι απομεινάρια παλαιότερων πολιτισμών, δημιούργησαν και μεταδίδουν γνώση, αποκαλύπτουν ή συγκαλύπτουν ιστορικά
δεδομένα, διαθέτουν δυναμική, παρατείνουν τον χρονικό ορίζοντα καθώς προβάλλουν αντιληπτά στοιχεία του παρελθόντος στο παρόν και, ενισχύουν την μνήμη και τη γνώση (Armstrong et al., 1993). Τα μνημεία προσδίδουν μια μορφή σταθερότητας στο
μεταβλητό τοπίο, αποτυπώνουν ιστορικά γεγονότα στη συλλογική μνήμη, παρέχουν δημόσιους χώρους για αναγνώριση, συγκέντρωση και περιήγηση, συχνά αποτελούν μάρτυρες που υπενθυμίζουν, προειδοποιούν και συνενώνουν.
Η επανασύνδεση του αρχαιολογικού-ιστορικού χώρου με το περιβάλλον του μπορεί να ενισχύσει την απτή μεταμόρφωση του τοπίου σε λειτουργικό μέσο και την
Ο παρατηρητής- επισκέπτης μετατρέπεται σε συμμετέχοντα στη σφαίρα του τοπίου.
Τα ανθρώπινα μνημεία δημιουργούν χώρους στο φυσικό και πολιτισμικό τοπίο που συνδέουν την εμπειρία και την μνήμη με τον παρόντα χρόνο (Armstrong et al., 1993).
Σύμφωνα με μια σύγχρονη άποψη της Αρχιτεκτονικής του Τοπίου, το τοπίο είναι το δυναμικό αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης του φυσικού αρχικού χώρου, της βιολογικής εγκατάστασης και της ανθρώπινης δραστηριότητας στο σημείο που αυτό το αποτέλεσμα γίνεται αντιληπτό από τον άνθρωπο ως χώρος που βιώνεται και ως τόπος κοινωνικής πρακτικής (Κανταρτζής, 1991).
Με σκοπό την διατήρηση της ποικιλότητας και παραγωγικότητας τους, η διαχείριση των σύγχρονων τοπίων οφείλει να ερμηνεύσει, να κατανοήσει και να σεβαστεί το τοπίο ως ένα σύνολο, ως τη συγχώνευση φύσης και πολιτισμού, το προϊόν ανθρώπινων δραστηριοτήτων, μεμονωμένων και συλλογικών, σύγχρονων και παλαιότερων και, αντιδράσεων ή ανεξάρτητων ρυθμών του περιβάλλοντος (Green et al., 2001).
1.1 Ερμηνεία και ανάλυση του πολιτισμικού τοπίου
Ο σύγχρονος όρος του τοπίου, όπως έχει εξελιχθεί στις ανθρωπολογικές επιστήμες, αποκτά όλο και μεγαλύτερη έμφαση στο ανθρωπογεωγραφικό περιεχόμενο μιας
περιοχής όπως αυτό διαμορφώνεται σε ένα δεδομένο φυσικό πλαίσιο από τον
ανθρώπινο παράγοντα και τη δράση του διαχρονικά (Τερκενλή, 2000). Λαμβάνοντας υπόψη τις διαστάσεις της ιστορικότητας και γεωγραφίας του χώρου, το τοπίο αποκτά, επιπλέον των φυσικών διαστάσεων, νόημα και συμβολική αξία για τον άνθρωπο.
Είναι ο χώρος που ο άνθρωπος ως άτομο όσο και συλλογικά ως μέλος μιας ευρύτερης πολιτισμικής κοινότητας αντιλαμβάνεται, νοηματοδοτεί και διαμορφώνει σύμφωνα με τα μέσα και τις εκάστοτε επιδιώξεις του (Τερκενλή, 2000). Ενώ οι άνθρωποι
προσλαμβάνουν με την αίσθηση της όρασης την ίδια εικόνα του τοπίου, με δεδομένα φυσικά γνωρίσματα και ιδιότητες, εντούτοις αντιλαμβάνονται το τοπίο με
διαφορετικούς τρόπους εξαιτίας πολύπλοκων νοητικών και ψυχολογικών διαδικασιών.
Ο όρος «πολιτισμικό τοπίο» (cultural landscape) αναφέρθηκε πρώτη φορά από τον πολιτισμικό γεωγράφο C.Ο.Sauer σε μια ομιλία που έδωσε σε Αμερικανούς
συναδέλφους το 1925 όπου δήλωσε ότι, «culture is the agent, the natural area is the medium, and the cultural landscape is the result» (o πολιτισμός είναι το αίτιο, η φυσική περιοχή το μέσον και το πολιτισμικό τοπίο το αποτέλεσμα). Μέχρι εκείνη την εποχή επικρατούσε το κίνημα του «περιβαλλοντικού προσδιορισμού» (environmental determinism) που υποστήριζε ότι, οι πολιτισμικές διαφορές των λαών οφείλονται στις διαφορές των περιβαλλοντικών συνθηκών και εκτιμούσε ότι, οι άνθρωποι που
διαβιούν στο ίδιο περιβάλλον θα μοιράζονται αναπόφευκτα την ίδια κουλτούρα (Ingerson, 2000).
Τα πολιτισμικά τοπία αφηγούνται την ιστορία ανθρώπων, γεγονότων και τόπων στο πέρασμα του χρόνου και αποτελούν την ορατή εκδήλωση της πολιτισμικής
ιστορικότητας στον παρόντα χώρο και χρόνο. Το πολιτισμικό τοπίο περικλείει τον συμβολισμό και την μοναδική νοηματική του τόπου καθώς επίσης και τους δεσμούς που συνδέουν τους ανθρώπους με το οικείο περιβάλλον τους (Taylor, 1999).
Με την αλληλεπίδραση ανθρώπου και περιβάλλοντος και την δημιουργία της αίσθησης μοναδικότητας του χώρου, οι φυσικοί χώροι γίνονται τόποι με ανθρώπινη σημασία και ταυτότητα). Η έννοια «του ιδιαίτερου τόπου» και της σύνδεσης του ανθρώπου με το περιβάλλον αποδίδονται στην τακτική επένδυσης νοήματος στον χώρο, στο κοινωνικό περιβάλλον και σε συγκεκριμένα σχήματα της καθημερινής ζωής με την άσκηση ελέγχου ή με την προσωπική ή συλλογική ταύτιση με αυτά (Τερκενλή, 1996). Ο άνθρωπος εκλαμβάνει από τη φύση του ως πρωταρχικό ιδιαίτερο τόπο τον εαυτό του. Μέσα από την επαφή του με το περιβάλλον και την επένδυση προσωπικών του στοιχείων σε αυτό κατανοεί, συσχετίζεται και διαμορφώνει το οικείο τοπίο. Ο ιδιαίτερος τόπος διαμορφώνεται στο σημείο επαφής μεταξύ του εαυτού και του εξωτερικού περιβάλλοντος.
Υπάρχουν οι προσωπικοί ιδιαίτεροι τόποι, συνδεδεμένοι με την οικογένεια ή τη μοναχικότητα, και οι συλλογικοί τόποι, που διαμορφώνονται από τις εθνικές, πολιτισμικές ή ιδεολογικές συνθήκες και περιλαμβάνουν φυσικά ή υλικά στοιχεία, κοινωνικές σχέσεις και σχήματα συνηθειών (Τερκενλή, 1996).
Η αντίληψη και αξιολόγηση των πολιτισμικών τοπίων έγκειται στη νοηματική αξία και ιδιαίτερη σύνδεση με τους ανθρώπους του οικείου περιβάλλοντος, δηλαδή του κατοίκους του τόπου. Ο τρόπος που βιώνεται το τοπίο από τους ντόπιους ανθρώπους και οι συνθήκες (περιβαλλοντικές, κοινωνικές, εθνολογικές, οικονομικές,
πολιτισμικές) που διαμόρφωσαν την ταυτότητα και μορφή του χώρου παίζουν τον σημαντικότερο ρόλο στην μελέτη για κατανόηση των πολιτισμικών τοπίων ως χώρων κοινωνικής πρακτικής, ανάγνωση κοινωνικών και οικολογικών δομών και γεγονότων, ως προσέγγιση κοινωνικό-οικολογικής και αντιληπτικής διερεύνησης (Ανανιάδου- Τζημοπούλου, 1984). Μέσα από μια κοινωνικό-οικολογική και αντιληπτική ανάλυση (Ανανιάδου-Τζημοπούλου, 1982) αναδεικνύονται όλες οι χαρακτηριστικές ιδιότητες του πολιτισμικού τοπίου, η ιστορικότητα και σημειολογία του, η πολιτισμική
ταυτότητα και ιδιαιτερότητα, η μοναδική αίσθηση του τόπου και η δυναμική του. Το πολιτισμικό τοπίο αποτελεί υπόβαθρο για την καθημερινή κοινωνική δραστηριότητα και επίσης ένα συμβολικό πλαίσιο, μια υποδομή για το φαντασιακό (Ananiadou-
Tzimopoulou, 1996), είναι δηλαδή το σύνθετο αποτέλεσμα φυσικών και ανθρώπινων διεργασιών που γίνεται κατανοητό (αντιληπτό) μέσα από συνειδησιακές και
ασυνείδητες διαδικασίες.
Το πολιτισμικό τοπίο παρουσιάζει τρεις διαφορετικές αλληλένδετες όψεις, οι οποίες εμφανίζουν υψηλή αλληλοσυσχέτιση και αλληλεπίδραση και ποικίλουν σημαντικά στον χώρο-χρόνο και το κοινωνικό περιβάλλον (Terkenli, 2001):
1. την οπτική ή παραστατική όψη (visual aspect), η οποία εκφράζεται ανάλογα με την μορφή ή τον τύπο του τοπίου
2. την γνωστική ή νοηματική όψη (cognitive aspect), η οποία αφορά το αόριστο νόημα ή την σημασία του τοπίου
3. την εμπειρική ή λειτουργική όψη (experiential aspect), η οποία περιλαμβάνει όλες τις βιοφυσικές διαδικασίες και τις σχετικές ανθρώπινες μαρτυρίες.
Οι διαστάσεις του πολιτισμικού τοπίου δεν περιορίζονται στα ορατά αποτελέσματα των επιδράσεων του πολιτισμού πάνω στην φυσική διάσταση του τοπίου αλλά συμπεριλαμβάνουν αφηρημένες έννοιες και χαρακτηριστικά όπως συμβολισμοί, ιδεολογικές πεποιθήσεις, βιωματική αντίληψη, ταύτιση ή αποξένωση με τον χώρο κ.α., που σχετίζονται με τον ανθρώπινο ψυχισμό, την κοινωνική συνείδηση και πολιτισμική ταυτότητα.
Ως πολιτισμικά τοπία ορίζονται οι πραγματικοί , με αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά, τόποι που διαθέτουν αόρατους, χωρίς κλίμακα μέτρησης και αξιολόγησης,
προσδιορισμούς.
Στον σύγχρονο σχεδιασμό, η διατήρηση και ενίσχυση τόσο των φυσικών και ιστορικών στοιχείων όσο και της πολιτισμικής μνήμης του τοπίου αποτελούν
ισότιμους στόχους. Προϋπόθεση για την χρηστή διαχείριση των πολιτισμικών τοπίων αποτελεί ο πρωταρχικός προσδιορισμός των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, του
δυναμικού, της ικανοχωρητικότητας, των προοπτικών εξέλιξης και της
καταλληλότητας για διαμόρφωση με παράλληλη προβολή μιας εικόνας πάνω στο τοπίο με σκοπό τη δημιουργία ενός νέου χώρου.
Η σύγχρονη διαχείριση των πολιτισμικών τοπίων οφείλει να απευθύνεται σε όλες τις επιμέρους, πραγματικές και αόριστες παραμέτρους που καθορίζουν την μορφή και ταυτότητα του εκάστοτε τοπίου.
Οι ολοκληρωμένες μέθοδοι διαχείρισης του τοπίου, πιο επιτακτικά σήμερα από ότι στο παρελθόν, πρέπει να απευθύνουν, να συνδυάζουν και να συνδέουν ένα μεγάλο αριθμό διαφορετικών λειτουργιών του τοπίου όπως είναι η οικολογική σταθερότητα, η οικονομική βιωσιμότητα, η έκφραση της ταυτότητας του τόπου, οι δράσεις αναψυχής, η ιστορική δυναμική κλπ. (Terkenli, 2001). Σκοπός της διαχείρισης των πολιτισμικών τοπίων αποτελεί η διατήρηση της ιδιαίτερης ταυτότητας του ως πεδίο εκδήλωσης και εξέλιξης της συλλογικής και ατομικής ανθρώπινης δραστηριότητας και έκφρασης.
Η ιστορικότητα, ως δυναμικό στοιχείο αναγνώρισης των πολιτισμικών τοπίων, αποτελεί καθοδηγητικό άξονα για την διατήρηση και ανάδειξη της πολιτισμικής διάστασης του τοπίου. Τα σύγχρονα πολιτισμικά τοπία πρέπει να αντιμετωπίζονται με βάση την δική τους ιστορικότητα και δυναμικότητα του χώρου, σαν καλλιτεχνικά
δημιουργήματα και τόποι που γεννούν νοήματα, αξίες, επιθυμίες και προσδοκίες στους ανθρώπους που τα βιώνουν και τα απολαμβάνουν παρά σαν στατικά απομεινάρια του παρελθόντος (Ananiadou- Tzimopoulou, 1996). Η πολιτισμικότητα, ιστορικότητα και μοναδικότητα του πνεύματος του τόπου που διαθέτουν τα πολιτισμικά τοπία
δημιουργούν τις συνθήκες αυτές για αναδιαμόρφωση τους σε νέους συμβολικούς χώρους εκτίμησης για τους χρήστες και, επαναπροσδιορισμό της λειτουργικότητας τους ώστε να ικανοποιούν τις απαιτήσεις για τον σύγχρονο χώρο.
1.2 Σχέσεις σύγχρονης Αρχαιολογικής επιστήμης και τοπιακών συνθηκών 1.2.1. Αρχαιολογία και διαχείριση του τοπίου
Καθώς το τοπίο αποτελεί σύνθετο και πολύπλοκο αποτέλεσμα της αδιάκοπης αλληλεπίδρασης ανθρώπου και περιβάλλοντος κατά την διάρκεια της ιστορίας, παρέχει στους αρχαιολόγους επιστήμονες τις απαιτούμενες πληροφορίες και ενδείξεις, άμεσες ή έμμεσες και πραγματικές ή αόριστες, για την δράση προηγούμενων
πολιτισμών που μέσα από διαδοχικά στρώματα ιστορίας συνθέτουν την μορφή του σύγχρονου πολιτισμικού τοπίου.
Η εξέλιξη της αρχαιολογίας από ερασιτεχνική ενασχόληση σε αναγνωρισμένη επιστήμη συστηματικής έρευνας και, η ίδρυση διεθνών αρχαιολογικών σχολών που διεξάγουν ανασκαφική δραστηριότητα σε όλο τον κόσμο αποκάλυψαν σημαντικά αρχαιολογικά και ιστορικά ευρήματα και ανέδειξαν ανεκτίμητα επιτεύγματα των ανθρώπινων πολιτισμών κατά την διάρκεια αρχαίων και ιστορικών χρονολογικών περιόδων. Μέχρι πρόσφατα, οι μέθοδοι της εφαρμοσμένης «ορθόδοξης εμπειρικής αρχαιολογίας» (Robb, 1998) αφορούσαν μόνο τα μεμονωμένα, εξέχοντα
αρχαιολογικά και ιστορικά μνημεία με σκοπό την μελέτη, ανάδειξη και προστασία τους. Η σημασία του ευρύτερου περιβάλλοντος των μνημείων, ο ρόλος του
πολιτισμικού τοπίου και η στενή σχέση όλων των οικείων, διαφορετικών σε χρονολόγηση και χαρακτήρα στοιχείων της πολιτισμικής κληρονομιάς
αποκαλύφθηκαν με την ανάπτυξη των νέων επιστημών της Τοπιακής αρχαιολογίας (Landscape archaeology) και της Τοπιακής ιστορίας (Landscape history) στην διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών. Ο σύνθετος χαρακτήρας και η σημειολογία του τοπίου καθώς και διάφορες περιβαλλοντικές μεθοδολογίες άρχισαν να επηρεάζουν την διαδικασία των αρχαιολογικών ερευνών (Robb, 1998).
Η σύγχρονη αρχαιολογία καταγράφει, μελετάει, αξιολογεί, προστατεύει, αναδεικνύει, οργανώνει και διαχειρίζεται τα στοιχεία αυτά του ιστορικού περιβάλλοντος που προάγουν την διατήρηση και αειφορική ανάπτυξη του
πολιτισμικού τοπίου καθώς και την ανάδειξη της διαφορετικότητας των πολιτισμών.
Σημαντικά βήματα προόδου έχουν γίνει προς την κατεύθυνση που το μνημείο, ο αρχαιολογικός χώρος, η ιστορική τοποθεσία, το παραδοσιακό σύνολο και γενικότερα η πολιτισμική κληρονομιά δεν θα αποτελούν στατικά στοιχεία του παρελθόντος με μουσειακό χαρακτήρα αλλά στοιχεία της κοινωνικής ζωής με δυναμική και ζωντανή παρουσία στην σημερινή πραγματικότητα (Μπανιάς, 1995). Εκτεταμένοι
αρχαιολογικοί χώροι (όπως το νεολιθικό μνημείο του Stonehenge στην Αγγλία) ερμηνεύονται και προβάλλονται με τρόπο τέτοιο ώστε, οι επισκέπτες να μπορούν να περιηγηθούν σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους του παρελθόντος μέσα από κατάλληλα οργανωμένες διαδρομές, οι οποίες συνδέουν διαφορετικούς μνημειακούς χώρους με αρχαιολογική και ιστορική συνέχεια.
Οι απαιτήσεις των σύγχρονων μορφών τουρισμού, όπως ο πολιτιστικός και ο περιβαλλοντικός τουρισμός, κατευθύνουν τον σχεδιασμό και την διαχείριση των αρχαιολογικών χώρων σε νέους δρόμους σύγχρονους και πρωτοποριακούς, που όχι μόνο θα σέβονται το πολιτισμικό παρελθόν αλλά ταυτόχρονα θα το αναδεικνύουν και θα το κάνουν οικείο και κατανοητό με προηγμένα τεχνολογικά μέσα πληροφόρησης και
Η επιστήμη της αρχαιολογίας συνεργάζεται σήμερα ισότιμα με άλλες επιστήμες ώστε να μελετήσει ολοκληρωμένα και να προστατεύσει ικανοποιητικά τον σύνθετο και πολύπλοκο χαρακτήρα των ιστορικών πολιτισμικών τοπίων. Η συνεργασία με γεωτεχνικούς, αρχιτέκτονες τοπίου, περιβαλλοντολόγους, αρχιτέκτονες- χωροτάκτες, ανθρωπολόγους-κοινωνιολόγους κ.α. πρέπει να αποτελεί συνθήκη σε κάθε έργο διαμόρφωσης και ανάδειξης του πολιτισμικού τοπίου αρχαιολογικών και ιστορικών μνημείων.
1.3 Προστασία και διατήρηση του πολιτισμικού τοπίου:
1.3.1 Μέτρα και στόχοι για την προστασία και διατήρηση του πολιτισμικού τοπίου
Η σύγχρονη προστασία και διατήρηση των πολιτισμικών τοπίων αποτελεί στην εφαρμογή της ένα περίπλοκο πρόβλημα εξαιτίας της σημειολογικής ασάφειας του ορισμού του πολιτισμικού τοπίου (πολυπλοκότητα της ερμηνείας και κατανόησης των διαστάσεων του τοπίου), της αναγκαιότητας για συνεργασία ετερόκλητων επιστημονικών κλάδων και, της μεγάλης ταχύτητας και του μεγέθους των αλλαγών που συμβαίνουν τις τελευταίες δεκαετίες σε σχέση με την τεχνολογική ανάπτυξη, την διαθεσιμότητα υλικών αγαθών, τις κοινωνικές πεποιθήσεις και τον ανθρώπινο
ψυχισμό.
Σημαντικό ζήτημα του αντικειμένου της προστασίας των πολιτισμικών τοπίων αποτελεί η κλίμακα του χώρου (αντικείμενο διαχείρισης) και του χρόνου (αντικείμενο μελέτης).
Σύμφωνα με το πρώτο άρθρο του «Χάρτη της Βενετίας», του καταστατικού κειμένου που διατυπώθηκε το 1964 και διέπει την προστασία και διατήρηση των ιστορικών μνημείων, «η έννοια του ιστορικού μνημείου δεν καλύπτει μόνο το μεμονωμένο αρχιτεκτονικό έργο αλλά και την αστική ή αγροτική τοποθεσία που
μαρτυρεί έναν ιδιαίτερο πολιτισμό, μια ενδεικτική εξέλιξη ή ένα ιστορικό γεγονός. Αυτό ισχύει όχι μόνο για τις μεγάλες δημιουργίες αλλά και για τα ταπεινά έργα που
με τον καιρό απέκτησαν πολιτισμική σημασία».
Σημείο των καιρών και αποτέλεσμα των παγκόσμιων κοινωνικοοικονομικών και πολιτισμικών ανακατατάξεων αποτελεί η διαφοροποίηση της ερμηνείας και
αντίληψης του πολιτισμικού τοπίου καθώς και της έννοιας του ιδιαίτερου τόπου, με αποτέλεσμα η προστασία και διατήρηση των παραμέτρων της πολιτισμικότητας, ιστορικότητας, γεωγραφικότητας και φυσικότητας του τοπίου να αντιμετωπίζουν ένα επιπλέον σύγχρονο εμπόδιο.
Η συλλογικότητα της ανθρώπινης επίδρασης στο φυσικό περιβάλλον και της διαμόρφωσης ανθρωπογεωγραφικού περιεχομένου του τοπίου φαίνεται να υποχωρεί μπροστά στην εξατομίκευση του χώρου και την κατάργηση του ιδιαίτερου τόπου, δημόσιου και ιδιωτικού.
Με την αυξανόμενη εκποίηση των ζωτικών πόρων και των ανθρώπινων σχέσεων, την έντονη αστικοποίηση και τον άκρατο ατομικισμό, η προσωπική ταυτότητα υπερισχύει από οποιαδήποτε συλλογική ταυτότητα και η φυσική κοινότητα του ανθρώπου χάνει τον ρόλο της ως ο ιδιαίτερος τόπος της προσωπικής γνώσης και εμπειρίας (Τερκενλή, 2000).
Ενώ τα πολιτισμικά τοπία της σύγχρονης καθημερινότητας, είτε αυτά ανήκουν στον αστικό χώρο είτε βρίσκονται σε αγροτικό περιβάλλον, ολοένα ομογενοποιούνται και αντικειμενοποιούνται στα πλαίσια του υπερτονισμού της οπτικής διάστασης των σύγχρονων τοπίων όπου χάνονται οι διαστάσεις της γεωγραφίας, της ιστορίας, της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας και ταυτότητας (Τερκενλή, 2000), οι μέθοδοι προστασίας και διατήρησης οφείλουν να ανατρέψουν αυτή την κατάσταση και να αναδείξουν την πολιτισμική διαφορά και τον κοινωνικό-ιστορικό χαρακτήρα των πολιτισμικών τοπίων.
Σαν οδηγός εφαρμογής σε μικρότερη κλίμακα χώρου, τέσσερις είναι οι βασικές ιδιότητες που πρέπει να διαθέτει ένας τόπος ή ένα έργο για να χαρακτηρισθεί ως μνημείο: α) πρωτοτυπία ή γνησιότητα β) χρόνο (ιστορικότητα) γ) ποιότητα και δ) συμβολισμό (μήνυμα) (Λάββας, 1984), για να τύχει προστασίας και ανάδειξης.
Σημαντικό κριτήριο για την διασφάλιση της διατήρησης και ικανής διαχείρισης των πολιτισμικών τοπίων αποτελεί η αναγνώριση των πολιτισμικών λειψάνων ως ίχνη- μάρτυρες του ιστορικού παρελθόντος και αναπόσπαστα τμήματα ενός δυναμικού και σύγχρονου παρόντος. Η προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς οφείλει να
συμπεριλάβει στις δράσεις της την ενίσχυση της μοναδικότητας του χαρακτήρα του τοπίου για τους καθημερινούς σκοπούς της ζωής των κατοίκων, δηλαδή των
ανθρώπων του οικείου περιβάλλοντος.
Σήμερα η προστασία των πολιτισμικών τοπίων και ιστορικών μνημείων της ανθρωπότητας δεν είναι μια υπόθεση περιορισμένης κλίμακας αλλά μια νομοτελειακή αναγκαιότητα και έχει ως στόχο να διατηρήσει και να μεταβιβάσει την ιστορική κληρονομιά στις μελλοντικές γενιές ώστε να μην διακοπεί η πολιτιστική συνέχεια των λαών στον άξονα του χρόνου (Λάββας, 1984). Η ταχύτητα των σύγχρονων αλλαγών και το μέγεθος των νέων επεμβάσεων, η εξιδανίκευση της ατομικής αυτοτέλειας και η απώλεια του ιδιαίτερου τόπου, η επικράτηση της αισθητικής αξιολόγησης και η δημιουργία «επίπλαστων» πολιτισμικών τοπίων για τον τουρισμό και αναψυχή απειλούν την φυσική ισορροπία και ομαλή λειτουργία της ανθρώπινης κοινωνικής ύπαρξης καθώς συντελούν στην διακοπή της συνομιλίας, του contrapunkto (Λάββας, 1984) ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Η προστασία και διατήρηση του
μνημειακού δυναμικού του παρελθόντος γεννιέται από τη βαθιά εσωτερική
αναγκαιότητα κάθε εποχής, ειδικά σε κράτη ή χρόνους που σημειώνεται προοδευτική παραγωγή, να κρατήσει την ισορροπία της ανάμεσα σε αυτά που έχουν προηγηθεί και εκείνα που η ίδια μελλοντικά κατατείνει (Λάββας, 1984).
Οι τεχνικές προστασίας και ανάδειξης των πολιτισμικών τοπίων θεωρούν το τοπίο ως ζωντανό και μεταβαλλόμενο οργανισμό που βρίσκονταν καθ’ όλη την διάρκεια της ιστορίας σε συνεχή αλληλεξάρτηση με τον άνθρωπο και τις κοινωνικές
δραστηριότητες. Το πολιτισμικό τοπίο απέκτησε μορφή, δομή και περιεχόμενο από την δράση, συναίσθηση, καλλιέργεια, ψυχοσύνθεση και φαντασία των ντόπιων ανθρώπων.
Η ιστορικότητα και προοπτική διάσταση του ανθρώπινου παράγοντα πρέπει να συνυπολογίζονται και να συνεκτιμούνται σε κάθε μέτρο που λαμβάνεται για την προστασία και διατήρηση των ανθρώπινων πολιτισμικών τοπίων.
Η αποσπασματική αντιμετώπιση ορισμένων τμημάτων (όπως αρχαιολογικοί χώροι, ιστορικά μνημεία, αρχιτεκτονικά κτίσματα και σύνολα, καλλιτεχνικές και
παραδοσιακές δημιουργίες) που διαθέτουν μεγαλύτερη ιστορική, αισθητική ή καλλιτεχνική αξία σύμφωνα με οικονομικά κριτήρια αποξενώνει τον σύγχρονο χρήστη, στερεί από τα πολιτισμικά τοπία τις ιδιότητες της αλληλεξάρτησης,
