ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ
ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ, ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΠΜΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩN
Διπλωματική Εργασία
Διοίκηση Ολικής Ποιότητας και Αξιολόγηση Εκπαιδευτικού Έργου: Απόψεις και Αντιλήψεις των Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης
της
Μπρούβαλη Άννα-Μαρίας
Επιβλέπουσα: Νίκα Μαρία
Υποβλήθηκε ως απαιτούμενο για την απόκτηση του μεταπτυχιακού διπλώματος
Μάιος 2019
2
Περιεχόμενα
ΠΙΝΑΚΕΣ ... 4
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ... 7
ΠΕΡΙΛΗΨΗ ... 8
ABSTRACT ... 9
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ... 10
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ... 12
1. ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΟΛΙΚΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ (Δ.Ο.Π.) 13
1.1. Εννοιολογικοί προσδιορισμοί ... 13
1.1.1. Η έννοια της «ποιότητας» ... 13
1.1.2. Η έννοια της «ολικής ποιότητας» ... 14
1.1.3. Η έννοια της «Διοίκησης Ολικής Ποιότητας» ... 15
1.2. Αρχές της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας ... 16
1.3. Δ.Ο.Π. και Εκπαίδευση... 19
1.3.1. Η ποιότητα στην εκπαίδευση ... 19
1.3.2. Η Διοίκηση Ολικής Ποιότητας στην εκπαίδευση ... 20
1.4. Συστημική προσέγγιση της λειτουργίας της εκπαιδευτικής μονάδας .... 23
1.4.1. Η σχολική μονάδα ως σύστημα ... 23
1.4.2. Το προϊόν της εκπαίδευσης ... 23
1.4.3. Οι πελάτες της εκπαίδευσης ... 24
1.5. Αρχές Δ.Ο.Π. στην εκπαίδευση ... 25
1.6. Εφαρμογές της Δ.Ο.Π. στην εκπαίδευση... 27
1.6.1. Δ.Ο.Π. και διευθυντές ... 30
1.6.2. Δ.Ο.Π. και εκπαιδευτικοί ... 31
1.6.3. Δ.Ο.Π. και μαθητές ... 32
1.7. Εμπόδια εφαρμογής της Δ.Ο.Π. στην εκπαίδευση ... 33
2. ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ 39 2.1. Εννοιολογικοί προσδιορισμοί ... 39
2.1.1. Η έννοια της «αξιολόγησης» ... 39
3
2.1.2. Η έννοια του «εκπαιδευτικού έργου» ... 40
2.2. Η σημασία και η αναγκαιότητα της αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου 41
2.3. Στόχοι, φορείς και μορφές της αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου 46 2.4. Η αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου στην Ελλάδα ... 54
ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ... 60
3. ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 61
3.1. Η προβληματική της έρευνας και τα ερευνητικά ερωτήματα... 61
3.2. Η μέθοδος της έρευνας ... 63
3.3. Πληθυσμός και δείγμα της έρευνας ... 64
3.4. Το ερευνητικό εργαλείο ... 65
3.5. Μέθοδος επεξεργασίας και ανάλυσης των δεδομένων ... 66
3.6. Περιορισμοί της έρευνας ... 67
3.7. Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα ... 67
4. ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 69
4.1. Περιγραφή του δείγματος ... 69
4.2. Περιγραφική στατιστική ανάλυση ... 71
4.3. Συσχετίσεις ... 100
4.4. Συμπεράσματα της έρευνας ... 112
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ... 117
Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία ... 117
Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία ... 125
Νόμοι – Διατάγματα - Υπουργικές Αποφάσεις ... 126
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ... 128
Ερωτηματολόγιο ... 128
Στατιστικοί πίνακες και γραφήματα ... 133
4
ΠΙΝΑΚΕΣ
Πίνακας 1. Χαρακτηριστικά συμμετεχόντων ... 70
Πίνακας 2. Περιοχή που βρίσκεται το σχολείο ... 70
Πίνακας 3. Περιγραφικά μέτρα για τις απαντήσεις των ερωτήσεων της πρώτης ομάδας (αν οι αρχές της ΔΟΠ ισχύουν στο σχολείο των συμμετεχόντων) ... 71
Πίνακας 4. Όλοι οι εμπλεκόμενοι (διευθυντής, εκπαιδευτικοί, μαθητές, γονείς) συμμετέχουν ενεργά στο έργο και τις δράσεις του σχολείου. ... 73
Πίνακας 5. Η ποιότητα διαδικασιών και υπηρεσιών συνεχώς βελτιώνεται ... 74
Πίνακας 6. Λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες της κοινωνίας και το κοινωνικο- οικονομικό περιβάλλον των μαθητών/-τριών ... 75
Πίνακας 7. Έχει διαμορφωθεί ένα κοινό όραμα για το έργο του σχολείου, και η αφοσίωση εκπαιδευτικών και μαθητών/-τριών σε αυτό προωθείται ενεργά ... 76
Πίνακας 8. Η ηγεσία προτρέπει τη συμμετοχή, την ομαδική εργασία και την αξιοποίηση των ικανοτήτων των ατόμων ... 77
Πίνακας 9. Καλλιεργείται ενεργά ένα κλίμα συνεργασίας κι εμπιστοσύνης, στο πλαίσιο της ανάπτυξης κουλτούρας ποιότητας... 78
Πίνακας 10. Το εκπαιδευτικό προσωπικό ενημερώνεται συνεχώς, προκειμένου να ανταποκρίνεται στις νέες απαιτήσεις. ... 79
Πίνακας 11. Ο σύλλογος διδασκόντων δίνει έμφαση στην πρόληψη προβλημάτων. 80 Πίνακας 12. Υπάρχει συνεργασία με το σύλλογο γονέων. ... 81
Πίνακας 13. Υπάρχει συνεργασία με τους τοπικούς φορείς, ινστιτούτα κ.λπ. ... 82
Πίνακας 14. Η διεύθυνση ενθαρρύνει τη συμμετοχή εκπαιδευτικών και μαθητών σε βελτιωτικές δράσεις και την εισαγωγή καινοτομιών. ... 83
Πίνακας 15. Υπάρχουν διαδικασίες για τον εντοπισμό των επιμορφωτικών αναγκών των εκπαιδευτικών. ... 84
Πίνακας 16. Οι εκπαιδευτικοί ανταλλάσσουν καλές πρακτικές. ... 85
Πίνακας 17. Δίνεται έμφαση στην προώθηση της δημιουργικής και κριτικής σκέψης, της αυτενέργειας και της κοινωνικοποίησης των μαθητών/-τριών. ... 86
Πίνακας 18. Οι διαθέσιμοι οικονομικοί πόροι διαχειρίζονται ορθά. ... 87
Πίνακας 19. Η υλικοτεχνική υποδομή είναι επαρκής. ... 88
Πίνακας 20. Η σύγχρονη τεχνολογία αξιοποιείται στη διδακτική πράξη. ... 89
Πίνακας 21. Περιγραφικά μέτρα των απαντήσεων στις ερωτήσεις σε τι μπορεί να συντελέσει στο σχολείο η ΔΟΠ ... 90
Πίνακας 22. Θετική στάση προς τη ΔΟΠ ... 91
Πίνακας 23. Περιγραφικά μέτρα των απαντήσεων στις ερωτήσεις σχετικά με τη στάση προς τη ΔΟΠ ... 92
Πίνακας 24. Περιγραφικά μέτρα των απαντήσεων στις ερωτήσεις για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου ... 93
Πίνακας 25. Για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου απαιτείται αξιολόγηση του εκπαιδευτικού συστήματος στο σύνολό του ... 93
Πίνακας 26. Για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου απαιτείται αξιολόγηση της σχολικής μονάδας ... 94
5
Πίνακας 27. Για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου απαιτείται αξιολόγηση του προσωπικού της εκπαίδευσης (ατομική αξιολόγηση στελεχών εκπαίδευσης/
εκπαιδευτικών). ... 95 Πίνακας 28. Θετική στάση απέναντι στην αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου ... 96 Πίνακας 29. Περιγραφικά μέτρα των απαντήσεων στις ερωτήσεις για τη συνεκτίμηση παραγόντων στην αξιολόγηση ... 97 Πίνακας 30. Ποσοστό συμμετεχόντων που θεωρεί την αξιολόγηση αναπόσπαστο κομμάτι της ΔΟΠ ... 98 Πίνακας 31. Περιγραφικά μέτρα των απαντήσεων στις ερωτήσεις για το ποιος κατά την άποψη των συμμετεχόντων είναι ο καταλληλότερος φορέας/στέλεχος για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου ... 98 Πίνακας 32. Περιγραφικά μέτρα των απαντήσεων στις ερωτήσεις για το που οφείλει να στοχεύει η αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου ... 99 Πίνακας 33. Θετική στάση απέναντι στην αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου σε σχέση με τη στόχευση ... 100 Πίνακας 34. Θετική στάση προς τη ΔΟΠ * Φύλο Crosstabulation – έλεγχος χ2 ... 101 Πίνακας 35. Θετική στάση προς τη ΔΟΠ * Ηλικία Crosstabulation έλεγχος χ2 ... 102 Πίνακας 36. Θετική στάση προς τη ΔΟΠ * Έτη υπηρεσίας Crosstabulation έλεγχος χ2 ... 103 Πίνακας 37. Θετική στάση προς τη ΔΟΠ * Σχέση εργασίας Crosstabulation - έλεγχος χ2 ... 104 Πίνακας 38. Θετική στάση προς την αξιολόγηση * Φύλο- Crosstabulation - έλεγχος χ2 ... 105 Πίνακας 39. Θετική στάση προς την αξιολόγηση * Ηλικία- Crosstabulation - έλεγχος χ2 ... 106 Πίνακας 40. Θετική στάση προς την αξιολόγηση * Προϋπηρεσία- Crosstabulation - έλεγχος χ2 ... 107 Πίνακας 41. Θετική στάση προς την αξιολόγηση * Προϋπηρεσία- Crosstabulation - έλεγχος χ2 ... 108 Πίνακας 42. Θετική στάση προς τους στόχους της αξιολόγησης * Φύλο-
Crosstabulation - έλεγχος χ2 ... 109 Πίνακας 43. Θετική στάση προς τους στόχους της αξιολόγησης * Ηλικία-
Crosstabulation - έλεγχος χ2 ... 109 Πίνακας 44. Θετική στάση προς τους στόχους της αξιολόγησης * Προϋπηρεσία- Crosstabulation - έλεγχος χ2 ... 110 Πίνακας 45. Θετική στάση προς τους στόχους της αξιολόγησης * Σχέση εργασίας- Crosstabulation - έλεγχος χ2 ... 111
6
ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ
Γράφημα 1. Όλοι οι εμπλεκόμενοι (διευθυντής, εκπαιδευτικοί, μαθητές, γονείς)
συμμετέχουν ενεργά στο έργο και τις δράσεις του σχολείου. ... 73
Γράφημα 2. Η ποιότητα διαδικασιών και υπηρεσιών συνεχώς βελτιώνεται ... 74
Γράφημα 3. Λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες της κοινωνίας και το κοινωνικο- οικονομικό περιβάλλον των μαθητών/-τριών ... 75
Γράφημα 4. Έχει διαμορφωθεί ένα κοινό όραμα για το έργο του σχολείου, και η αφοσίωση εκπαιδευτικών και μαθητών/-τριών σε αυτό προωθείται ενεργά ... 76
Γράφημα 5. Η ηγεσία προτρέπει τη συμμετοχή, την ομαδική εργασία και την αξιοποίηση των ικανοτήτων των ατόμων ... 77
Γράφημα 6. Καλλιεργείται ενεργά ένα κλίμα συνεργασίας κι εμπιστοσύνης, στο πλαίσιο της ανάπτυξης κουλτούρας ποιότητας... 78
Γράφημα 7. Το εκπαιδευτικό προσωπικό ενημερώνεται συνεχώς, προκειμένου να ανταποκρίνεται στις νέες απαιτήσεις. ... 79
Γράφημα 8. Ο σύλλογος διδασκόντων δίνει έμφαση στην πρόληψη προβλημάτων. .. 80
Γράφημα 9. Υπάρχει συνεργασία με το σύλλογο γονέων. ... 81
Γράφημα 10. Υπάρχει συνεργασία με τους τοπικούς φορείς, ινστιτούτα κ.λπ. ... 82
Γράφημα 11. Η διεύθυνση ενθαρρύνει τη συμμετοχή εκπαιδευτικών και μαθητών σε βελτιωτικές δράσεις και την εισαγωγή καινοτομιών. ... 83
Γράφημα 12. Υπάρχουν διαδικασίες για τον εντοπισμό των επιμορφωτικών αναγκών των εκπαιδευτικών. ... 84
Γράφημα 13. Οι εκπαιδευτικοί ανταλλάσσουν καλές πρακτικές. ... 85
Γράφημα 14. Δίνεται έμφαση στην προώθηση της δημιουργικής και κριτικής σκέψης, της αυτενέργειας και της κοινωνικοποίησης των μαθητών/-τριών. ... 86
Γράφημα 15. Οι διαθέσιμοι οικονομικοί πόροι διαχειρίζονται ορθά. ... 87
Γράφημα 16. Η υλικοτεχνική υποδομή είναι επαρκής. ... 88
Γράφημα 17. Η σύγχρονη τεχνολογία αξιοποιείται στη διδακτική πράξη. ... 89
Γράφημα 18. Για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου απαιτείται αξιολόγηση του εκπαιδευτικού συστήματος στο σύνολό του ... 94
Γράφημα 19. Για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου απαιτείται αξιολόγηση της σχολικής μονάδας ... 95
Γράφημα 20. Για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου απαιτείται αξιολόγηση του προσωπικού της εκπαίδευσης (ατομική αξιολόγηση στελεχών εκπαίδευσης/ εκπαιδευτικών). ... 96
7
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την επιβλέπουσα καθηγήτρια της διπλωματικής μου εργασίας, Δρ Νίκα Μαρία, για την πολύτιμη βοήθεια και συστηματική καθοδήγησή της κατά την εκπόνηση της εργασίας μου, για τις ουσιαστικές παρατηρήσεις και διορθώσεις, καθώς και για τον χρόνο που πάντα διέθετε, προκειμένου να με κατευθύνει προς την ολοκλήρωση της εργασίας.
Ακόμη, θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τους συναδέλφους εκπαιδευτικούς για την άμεση ανταπόκρισή τους και τη συμμετοχή τους στη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων της έρευνας. Χωρίς τη συνεργασία τους, η παρούσα έρευνα δεν θα ήταν δυνατό να πραγματοποιηθεί.
Τέλος, οφείλω να ευχαριστήσω την οικογένειά μου και τους φίλους μου για την ηθική συμπαράσταση, την ενθάρρυνση και την υποστήριξή τους καθ’ όλη τη διάρκεια της προσπάθειάς μου.
8
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Στα πλαίσια του προβληματισμού που αναπτύσσεται για το ζήτημα της εφαρμογής των αρχών της ΔΟΠ και της αξιολόγησης στους δημόσιους εκπαιδευτικούς οργανισμούς, καθίσταται σημαντική η διερεύνηση των απόψεων των εκπαιδευτικών αναφορικά με την εφαρμογή της ΔΟΠ στην εκπαίδευση, τα πιθανά οφέλη και εμπόδια της εφαρμογής αυτής, καθώς και την αναγκαιότητα της αξιολόγησης, ως αναπόσπαστο κομμάτι της ΔΟΠ, του εκπαιδευτικού έργου και των επιμέρους τομέων του από κατάλληλους φορείς.
Η παρούσα μελέτη αποσκοπεί να ανιχνεύσει αυτές τις απόψεις των εκπαιδευτικών, ώστε να προκύψουν χρήσιμες πληροφορίες που θα αναδείξουν την ανάγκη για αναβάθμιση της εκπαίδευσης μέσω της εισαγωγής διαδικασιών βελτίωσης της ποιότητας, της αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου και της καλλιέργειας κουλτούρας ποιότητας.
Η μεθοδολογία της έρευνας βασίζεται στην ποσοτική ανάλυση δεδομένων που προέκυψαν από κατάλληλα διαμορφωμένα ερωτηματολόγια, τα οποία συμπληρώθηκαν από 158 εκπαιδευτικούς Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Η στατιστική ανάλυση των μεταβλητών έγινε με χρήση του στατιστικού πακέτου S.P.S.S.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, οι περισσότερες αρχές της ΔΟΠ ισχύουν στα σχολεία σε βαθμό άνω του μετρίου. Βέβαια, αναδεικνύεται η δυσκολία της εφαρμογής των αρχών αυτών λόγω των υφιστάμενων εμποδίων στην εκπαίδευση, αλλά ταυτόχρονα οι συμμετέχοντες αναγνωρίζουν τα πλεονεκτήματα της ΔΟΠ για την εκπαίδευση. Επιπλέον, η πλειοψηφία του δείγματος υποστηρίζει την αναγκαιότητα της αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου και των επιμέρους παραμέτρων του, συμφωνώντας με τους στόχους της και αναδεικνύει τον ίδιο τον εκπαιδευτικό ως καταλληλότερο φορέα αξιολόγησης του έργου του.
Λέξεις – Κλειδιά: Διοίκηση Ολικής Ποιότητας, εκπαίδευση, στάσεις, αξιολόγηση εκπαιδευτικού έργου.
9
ABSTRACT
In the context of the reflections on the implementation of Total Quality Management principles and evaluation to public educational institutions, it is important to explore the teachers’ views regarding the issue above, as well as the potential benefits and barriers to its implementation and the necessity of evaluating the educational work by appropriate bodies as an integral part of TQM.
The present study aims to detect teachers’ views in order to provide useful information to highlight the need for upgrading education through the introduction of quality improvement procedures, the evaluation of educational work and the development of quality culture.
The research methodology is based on a quantitative analysis of data obtained from appropriately designed questionnaires which were answered by 158 Primary Education teachers. The statistical analysis of the variables was carried out using the Statistical Package for the Social Sciences (SPSS).
According to the results of the survey, most principles of TQM seem to apply to schools at a percentage above average. Surely, the difficulty of applying the principles of TQM is highlighted, due to existing barriers in education, but at the same time the participants recognize its advantages for education. In addition, the majority of the sample supports the necessity of evaluating the educational work of schools and teachers as well as its particular parameters, as they agree with its objectives identifying the teacher himself as the most appropriate body for evaluating his own work.
Key Words: Total Quality Management, education, attitudes, evaluation of educational work.
10
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Οι εκπαιδευτικοί οργανισμοί, λειτουργώντας στα πολύπλοκα περιβάλλοντα των σύγχρονων κοινωνιών (Βλάχος & Βέικου, 2008), κατέχουν κεντρική θέση σε αυτές, καθώς η εκπαιδευτική διαδικασία, ως “βασικός θεσμικός μηχανισμός παραγωγής, συσσώρευσης και διάχυσης γνώσεων, δεξιοτήτων, ικανοτήτων και στάσεων με πολυδιάστατες παιδευτικές, οικονομικές, πολιτισμικές, κοινωνικές και πολιτικές λειτουργίες” (Τσαμαδιάς & Χανής, 2011), έχει καθοριστική σημασία για την εξέλιξη της κοινωνίας συνολικά.
Η εκπαίδευση, συνιστώντας ύψιστο κοινωνικό αγαθό, παρουσιάζεται ως βασικός συντελεστής προαγωγής και ανάπτυξης του ατόμου, της κοινωνίας, του πολιτισμού και του οικονομικού βίου, ως σύστημα μετάδοσης γνώσης αλλά και ως φορέας αξιών (Πασιαρδής κ.ά., 2007).
Η επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη συνοδεύτηκαν από απαιτήσεις για περισσότερη γνώση, επιβάλλοντας την εναρμόνιση του σχολείου με τα νέα δεδομένα.
Συνακόλουθα, η αύξηση των απαιτήσεων επεκτάθηκε και στην αγορά εργασίας.
Επομένως, σε ένα τόσο ανταγωνιστικό περιβάλλον, η Διοίκηση Ολικής Ποιότητας και η αξιολόγηση εμφανίζονται ως επιβεβλημένα και ως αναπόφευκτη αναγκαιότητα σήμερα (Κωνσταντίνου, 2000).
Η Διοίκηση Ολικής Ποιότητας (ΔΟΠ) περιγράφει μια διοικητική προσέγγιση, που στοχεύει στη συνεχή βελτίωση της ποιότητας, μέσω της αξιοποίησης του ανθρώπινου δυναμικού για αποτελεσματικότερες και ποιοτικά ανώτερες παρεχόμενες υπηρεσίες, προϊόντα και οφέλη για όλα τα μέλη του οργανισμού και την κοινωνία.
Η εφαρμογή ενός πλαισίου ΔΟΠ συνδέεται άμεσα με τις διαδικασίες της αξιολόγησης. Έτσι, η φιλοσοφία και οι αρχές της ΔΟΠ στον χώρο της εκπαίδευσης συνδέονται με την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της αυτοαξιολόγησης της σχολικής μονάδας. Βέβαια, στη χώρα μας, το κράτος διατηρεί τον πλήρη έλεγχο της εκπαίδευσης και έχει τη βασική ευθύνη για τον σχεδιασμό της εκπαιδευτικής πολιτικής (Ανδρέου & Παπακωνσταντίνου, 1994· Κουτούζης &
Χατζηευστρατίου, 1999). Ωστόσο, η εισαγωγή συστημάτων ποιότητας στο επίπεδο της σχολικής μονάδας είναι ένα ζήτημα που απασχολεί όλο και πιο έντονα την ελληνική πολιτεία και την ελληνική εκπαιδευτική κοινότητα.
11
Στην προσπάθεια διερεύνησης της εφαρμογής ή της δυνατότητας εφαρμογής της ΔΟΠ και της αυτοαξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου στις σχολικές μονάδες της χώρας, σημαντική παράμετρο αποτελούν οι απόψεις και αντιλήψεις των εκπαιδευτικών. Για το λόγο αυτό, η παρούσα εργασία επιδιώκει να σκιαγραφήσει την επικρατούσα κατάσταση στα σχολεία της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης όσον αφορά την εφαρμογή των αρχών της ΔΟΠ, υπό το πλαίσιο του ευρύτερου προβληματισμού για την ποιότητα στην εκπαίδευση και την αξιολόγηση, δύο έννοιες διεθνώς προβεβλημένες και συνδεδεμένες με την κοινωνία και την οικονομία.
Η αναγκαιότητα, λοιπόν, της παρούσας έρευνας προέκυψε από τη γενικευμένη απαίτηση για ενίσχυση της ποιότητας και αποτελεσματικότητας των εκπαιδευτικών υπηρεσιών και την παραδοχή ότι η συνεχής βελτίωση φέρει ως αποτέλεσμα την ποιότητα (Μπαρτζάκλη, 2010). Τα αποτελέσματα της έρευνας αναμένεται να συνεισφέρουν, στο βαθμό που τους αναλογεί, στην ανάπτυξη του σχετικού προβληματισμού, στην προβολή της ανάγκης εκσυγχρονισμού της ελληνικής εκπαίδευσης και να μας φέρουν ακόμα πιο κοντά στον επιδιωκόμενο στόχο.
Το θεωρητικό μέρος της εργασίας αποτελείται από δύο κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο η πρώτη ενότητα ξεκινάει με την εννοιολογική οριοθέτηση της ΔΟΠ και τις αρχές που τη συνοδεύουν, βάσει της υπάρχουσας ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας.
Ακολούθως, συνδέεται η ΔΟΠ με την εκπαίδευση, αναφορικά με τις αρχές, την εφαρμογή, τους λόγους υιοθέτησής της στα εκπαιδευτικά ιδρύματα και τα εμπόδια εφαρμογής της. Στο δεύτερο κεφάλαιο περιγράφεται η έννοια της αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου, καθώς και οι βασικοί της άξονες που περιλαμβάνουν το αντικείμενό της, την αναγκαιότητά της στην εκπαίδευση, τους φορείς και τους στόχους της.
Το ερευνητικό μέρος περιλαμβάνει τη μεθοδολογία της έρευνας και την παρουσίαση και ανάλυση των αποτελεσμάτων. Συγκεκριμένα, στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζονται η προβληματική και τα ερευνητικά ερωτήματα της έρευνας, η μέθοδος, ο πληθυσμός, το δείγμα και το ερευνητικό εργαλείο, η μέθοδος επεξεργασίας και ανάλυσης των δεδομένων, οι περιορισμοί και οι προτάσεις για περαιτέρω έρευνα.
Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται και αναλύονται τα αποτελέσματα της έρευνας.
12
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ
13
1. ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΟΛΙΚΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ (Δ.Ο.Π.)
1.1. Εννοιολογικοί προσδιορισμοί
1.1.1. Η έννοια της «ποιότητας»
Η ποιότητα είναι συνδεδεμένη με ορισμένα βασικά κριτήρια όπως τα προϊόντα, οι υπηρεσίες, οι χρήστες, η ικανοποίηση των χρηστών, η συμμόρφωση με τις προδιαγραφές παραγωγής, οι διαδικασίες και το περιβάλλον και σε αυτά τα κριτήρια βασίζονται οι κύριοι ορισμοί της ποιότητας.
Σε μια απόπειρα ορισμού της ποιότητας, προκύπτουν δύο πτυχές. Η πρώτη σχετίζεται με τις διαδικαστικές έννοιες της μέτρησης και της συμμόρφωσης σε προκαθορισμένες προδιαγραφές ενώ η δεύτερη με τη συνεχή βελτίωση και τον μετασχηματισμό, την εξυπηρέτηση των πελατών, την κοινωνική ευθύνη και την απόλαυση, που οδηγούν στην αφοσίωση των πελατών (Sallis, 2002).
Παρά το γεγονός της απουσίας ομοφωνίας ορισμών, ανατρέχοντας στη βιβλιογραφία ιδιαίτερα επιτυχημένος είναι ο ορισμός που έχει δοθεί από τον οργανισμό American National Standard Institute, σύμφωνα με τον οποίο ποιότητα είναι «το σύνολο των χαρακτηριστικών ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας που καθορίζουν την ικανότητά του ή της να ικανοποιεί δεδομένες πελατειακές ανάγκες»
(Σαΐτης, 2016). Άλλοι θεωρητικοί ορίζουν την ποιότητα ως «καταλληλότητα για συγκεκριμένο σκοπό ή χρήση», «μηδέν ελάττωμα», «ένας βαθμός αριστείας» (Juran), ως «κρίση του καταναλωτή σχετικά με τη συνολική υπεροχή ενός προϊόντος»
(Zeithaml), ενώ σύμφωνα με τον Deming «η ποιότητα πρέπει να στοχεύει στις ανάγκες του πελάτη, στο παρόν και στο μέλλον» (Garbutt, 1996).
Ένας γενικός ορισμός για την ποιότητα είναι «ο τρόπος διοίκησης του οργανισμού που επηρεάζει κάθε δραστηριότητα και κάθε διαδικασία», ενώ επισημαίνεται ότι η ποιότητα είναι κεντρικό θέμα για όλους τους οργανισμούς, επιτυγχάνεται όταν ικανοποιούνται οι ανάγκες των χρηστών και δεν εξαρτάται από την υψηλή τιμή και τα υψηλά επίπεδα πηγών (Σαΐτης, 2016).
Τέλος, ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης (ISO) ορίζει ότι «η ποιότητα, ως προερχόμενη από τον πελάτη, είναι το σύνολο των χαρακτηριστικών ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας που συμβάλλουν στην ικανότητά του να ικανοποιεί δεδομένες ανάγκες» (ISO 9000:2000 και ISO 9000:2005).
14
Στο σημείο αυτό, σκόπιμο κρίνεται να επισημανθούν οι διαφορές μεταξύ των επιχειρήσεων που παράγουν προϊόντα και των οργανισμών που προσφέρουν υπηρεσίες. Συγκεκριμένα, στις υπηρεσίες οι ανάγκες των πελατών είναι δύσκολο να προσδιοριστούν και να μετρηθούν, λόγω υποκειμενικότητας και διαφορετικής προσωπικότητας. Δύσκολη είναι και η μέτρηση της ποιότητας, καθώς στις υπηρεσίες κριτήριο είναι μόνο η ικανοποίηση του πελάτη, σε αντίθεση με τις προδιαγραφές παραγωγής ενός προϊόντος. Ο στόχος δεν είναι η τυποποίηση και η ομοιομορφία, όπως στη βιομηχανία, αλλά η προσαρμογή στις ανάγκες κάθε πελάτη ξεχωριστά. Επιπλέον, η βιομηχανία παράγει υλικά αγαθά, σε αντίθεση με έναν οργανισμό υπηρεσιών, όπου το αποτέλεσμα μπορεί να είναι άυλο. Οι υπηρεσίες παρέχονται και καταναλώνονται ταυτόχρονα, ενώ τα προϊόντα καταναλώνονται αφού παραχθούν, αναδεικνύοντας τη σημασία της διασφάλισης της ποιότητας των υπηρεσιών. Επιπρόσθετη διαφορά είναι ότι οι πελάτες συμμετέχουν στην παροχή της υπηρεσίας, ενώ απουσιάζουν από την παραγωγή του προϊόντος. Τέλος, η ποιότητα της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης είναι καίρια στην παροχή υπηρεσιών και ο όγκος των συνδιαλλαγών με πελάτες αυξάνει την πιθανότητα λάθους (Evans & Lindsay, 2005).
Με στόχο την παραγωγή ποιότητας, το προσωπικό χρειάζεται ένα κατάλληλο περιβάλλον εργασίας, αποτελεσματικά εργαλεία κι εφαρμόσιμες μεθόδους και διαδικασίες (Πετρίδου, 2002). Επιπρόσθετα, χρειάζεται ενθάρρυνση και επιβράβευση των επιτευγμάτων του από μέρους της ηγεσίας, ώστε να υπάρχει κίνητρο για αποτελεσματική εργασία σε μια ατμόσφαιρα ενίσχυσης του ατόμου και αύξησης της αυτοεκτίμησής του (Sallis, 2002).
1.1.2. Η έννοια της «ολικής ποιότητας»
Η ποιότητα, ως δυναμική κατάσταση που στόχο έχει την πλήρωση ή την υπέρβαση των προσδοκιών του πελάτη, αλλά και την παραγωγή υπεραξίας, συνιστά το σκοπό μιας διαδικασίας συνεχούς βελτίωσης προϊόντων και υπηρεσιών, που καλείται ολική ποιότητα (Ζαβλανός, 2003). Η ολική ποιότητα αναφέρεται στις συστηματικές ενέργειες όλων των εμπλεκομένων μελών του οργανισμού, που αποβλέπουν στη βελτίωση της επίδοσης σε όλα τα επίπεδα, ενσωματώνει και επεκτείνει τη διασφάλιση ποιότητας, η οποία συνιστά μια διαδικασία πρόληψης λαθών πριν και κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού του προϊόντος ή της υπηρεσίας, ώστε να διασφαλίσει την ανταπόκρισή
15
τους σε προκαθορισμένες προδιαγραφές από την πρώτη φορά και κάθε επόμενη (Καφίρη & Γιακουμάκη, 1996).
Σκοπός της ολικής ποιότητας είναι η δημιουργία κουλτούρας ποιότητας, βάσει της οποίας το κάθε μέλος του προσωπικού στοχεύει στην ικανοποίηση του πελάτη, μέσα σε ένα δομημένο οργανισμό που του επιτρέπει να το πράξει. Εδώ ο πελάτης είναι κυρίαρχος και του παρέχεται αυτό που θέλει, όποτε και όπως το θέλει (Θεοφιλίδης, 2012).
1.1.3. Η έννοια της «Διοίκησης Ολικής Ποιότητας»
Το ποιοτικό κίνημα στο βιομηχανικό κόσμο είχε την πρώτη του επιτυχία μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στην Ιαπωνία, την οποία επισκέφθηκε ο Deming για να δουλέψει στην μεταπολεμική απογραφή. Στο πλαίσιο αυτό, ο Deming συμβούλευσε το ιαπωνικό ακροατήριό του ότι αντί να ξεκινούν με τον ποιοτικό έλεγχο, πρέπει να ανακαλύψουν τις επιθυμίες και ανάγκες των πελατών, σχεδιάζοντας τα προϊόντα με το υψηλότερα πρότυπα, ώστε να συναντήσουν τις προσδοκίες των πελατών (Sallis, 2002).
Η Διοίκηση Ολικής Ποιότητας είναι μια διοικητική προσέγγιση, με στόχο την ποιότητα, μέσω της αξιοποίησης του ανθρώπινου δυναμικού και την εφαρμογή ποιοτικών μεθόδων, ώστε να παρέχονται ποιοτικές υπηρεσίες στον οργανισμό και στην κοινωνία ευρύτερα (Πετρίδου, 2002). Βασικό στοιχείο της ΔΟΠ αποτελεί η ανάπτυξη μια εργασιακής κουλτούρας για συμμετοχή όλων σε όλα τα επίπεδα (Μερτζεμεκίδης, 2007), με προϋπόθεση τη δημιουργία κατάλληλου εργασιακού περιβάλλοντος και την αποδοχή της ανάγκης για βελτίωση.
Πρόκειται για μια σκόπιμη και συστηματική προσέγγιση, με στόχο την επίτευξη των κατάλληλων επιπέδων ποιότητας, με τρόπο συνεπή και συνεχή, για την ικανοποίηση και υπέρβαση των αναγκών και επιθυμιών των πελατών. Μπορεί να ειδωθεί ως φιλοσοφία συνεχούς βελτίωσης, που επιτυγχάνεται από και μέσω των ανθρώπων. Εδώ, η προσοχή μετατοπίζεται από την εκπλήρωση βραχυπρόθεσμων στόχων προς την μακροπρόθεσμη βελτίωση της ποιότητας, τη συνεχή καινοτομία και την αλλαγή, στοχεύοντας στη βέλτιστη ποιότητα προϊόντων και υπηρεσιών, στη συνεχή βελτίωση της αποδοτικότητας και της αξιοπιστίας του οργανισμού, καθώς και της ικανότητας προσαρμογής τους στο μεταβαλλόμενο περιβάλλον και στη βέλτιστη αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού (Κέφης, 2014).
16
1.2. Αρχές της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας
Η ΔΟΠ στηρίζεται στον ενστερνισμό και στην τήρηση ορισμένων γενικών αρχών για την αποτελεσματική λειτουργία ενός οργανισμού (Λογοθέτης, 2005).
Βασική αρχή, στην οποία βασίζεται η φιλοσοφία της ΔΟΠ είναι η υποστήριξη και δέσμευση της διοίκησης για συνεχή βελτίωση της ποιότητας και των διαδικασιών, σε ένα κατάλληλα διαμορφωμένο από την ηγεσία περιβάλλον, αποφεύγοντας λανθασμένες επιλογές. Επιπρόσθετες αρχές είναι η επικέντρωση στις ανάγκες της κοινωνίας βάσει των επικρατούντων κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών και στις ανάγκες και απαιτήσεις των πελατών, η συμμετοχή του συνόλου των εργαζομένων και η ανάληψη ευθύνης από μέρους τους, καθώς και η λήψη αποφάσεων και η επιλογή βέλτιστων λύσεων βάσει αντικειμενικών κριτηρίων (Δερβιτσιώτης, 2005). Υπό αυτό το πρίσμα, η διοίκηση πρέπει να πραγματοποιείται σε διαλειτουργικές ομάδες για καλύτερο συντονισμό και επικοινωνία (Λογοθέτης, 2005).
Όπως προαναφέρθηκε, βασική αρχή συνιστά η πλήρης αξιοποίηση, ενσωμάτωση και ενεργός συμμετοχή του ανθρώπινου δυναμικού, το οποίο πρέπει να διαθέτει δεξιότητες και γνώσεις και να λειτουργεί σε ένα κλίμα συνεργασίας κι εμπιστοσύνης με την ηγεσία, η οποία ενθαρρύνει τη συμμετοχή και τις πρωτοβουλίες και προωθεί την αφοσίωση στο όραμα του οργανισμού. Ο προσανατολισμός σε σύγχρονες μορφές ηγεσίας, η συνεχής επιμόρφωση και εκπαίδευση του εκπαιδευτικού προσωπικού, η ουσιαστική επικοινωνία και ο καθορισμός συστήματος αμοιβών αποτελούν αξίες της ΔΟΠ αναφορικά με τον ανθρώπινο παράγοντα (Κέφης, 2014).
Παρατηρείται, λοιπόν, ότι η ιεραρχία και οι δομές εξουσίας ανατρέπονται, επιδιώκεται η καινοτομία και η διασφάλιση της επαγγελματικής αφοσίωσης (Πασιαρδής, 2004), καθώς ζωτικής σημασίας παράγοντας επιτυχίας θεωρείται το έμψυχο δυναμικό του οργανισμού (Μπουραντάς, 2005· Hoy & Miskel, 2007·
Πασιαρδής, 2008).
Σκοπός της ΔΟΠ είναι, η ελάττωση του κόστους, μέσω της βελτίωσης της ποιότητας, η οποία αποτυπώνεται στην ικανοποίηση του πελάτη. Πλέον πελάτες και προμηθευτές αποτελούν τμήμα των διαδικασιών του οργανισμού και η διοίκηση είναι η βασική υπεύθυνη για την ποιότητα (Ψωμάς, 2013).
Σύμφωνα με τη ΔΟΠ, πριν εφαρμοστεί οποιαδήποτε διαδικασία, σχεδιάζεται, εκτελείται και μελετούνται τα αποτελέσματα (Νίκα, 2018). Πρόκειται για τον κύκλο
17
του Deming (Plan-Do-Study-Act), σύμφωνα με τον οποίο, αρχικά προγραμματίζω τη βελτιωτική αλλαγή, ακολούθως πραγματοποιώ τη δοκιμή, συγκεντρώνω στοιχεία από την εφαρμογή της και αναλύω τα δεδομένα που προκύπτουν, μελετώ τα αποτελέσματα, συγκρίνοντας τη νέα με την προηγούμενη κατάσταση, αξιολογώ τα δεδομένα, ανατροφοδοτούμαι και ενεργώ, υιοθετώντας ή απορρίπτοντας την αλλαγή (Τζιώνας, 2018).
Ο Deming χαρακτηρίζεται ως πατέρας της ΔΟΠ, ο οποίος ανέδειξε τα άτομα ως την κινητήρια δύναμη για τη βελτίωση και την αποτελεσματική αλλαγή του συστήματος και τη διοίκηση ως υπεύθυνη για την πορεία του οργανισμού. Διατύπωσε 14 αρχές που παρέχουν έναν οδηγό προς τον ποιοτικό τρόπο διαχείρισης και οικοδομούν μια κουλτούρα ποιότητας. Πρόκειται για ένα μείγμα σημαντικών αρχών διοίκησης, συνδυασμένες με πληροφορίες από την ψυχολογία των εργαζομένων (Φασούλης, 2001).
Αναλυτικά, πρώτο σημείο του Deming είναι η δημιουργία συνέχειας στο σκοπό βελτίωσης του προϊόντος ή της υπηρεσίας, με στόχο να γίνουν ανταγωνιστικά. Η υιοθέτηση της νέας φιλοσοφίας διοίκησης αποτελεί το δεύτερο σημείο, ενώ σύμφωνα με το τρίτο, η επιθεώρηση δεν βελτιώνει ούτε εγγυάται την ποιότητα. Αντίθετα, τα διοικητικά στελέχη θα πρέπει να εφοδιάζουν το προσωπικό τους με γνώσεις, εξοπλισμό και τεχνικές για την παρακολούθηση και ανάπτυξη της ποιότητας. Στο επόμενο σημείο, η προσοχή εστιάζεται στα μακροπρόθεσμα κέρδη και στους μακροπρόθεσμους στόχους, βασισμένους στο όραμα του μέλλοντος και σε νέες καινοτομίες. Επιπλέον, μεγάλη σημασία έχει η συνεχόμενη βελτίωση όλων των υποσυστημάτων του οργανισμού, ώστε να βελτιωθεί η ποιότητα και η παραγωγικότητα και κατ’ επέκταση να μειωθεί το κόστος. Στο έκτο σημείο επισημαίνεται η εκπαίδευση και η συνεχής επιμόρφωση του προσωπικού. Εδώ, προβάλλεται η θεσμοθέτηση προγράμματος εκπαίδευσης και αυτοβελτίωσης, όπως και ο προσανατολισμός των εργαζομένων του οργανισμού στον μετασχηματισμό προς μια κουλτούρα ποιότητας (Dale et al., 2001).
Στο επόμενο σημείο υποστηρίζεται ότι η διοίκηση δεν πρέπει να εποπτεύει αλλά να ηγείται. Απομακρυνόμαστε, λοιπόν, από την παραδοσιακή εστίαση στα αποτελέσματα, τους δείκτες απόδοσης, τις εκτιμήσεις και προδιαγραφές και μετακινούμαστε σε έναν ηγετικό ρόλο που ενθαρρύνει τη βελτίωση των διαδικασιών παραγωγής. Ουσιαστικό σημείο συνιστά η εξάλειψη του φόβου, ώστε όλοι να
18
εργάζονται αποτελεσματικά για τον οργανισμό δεδομένου ότι τα κίνητρα του προσωπικού για αποτελεσματική εργασία εξαρτώνται από την αίσθηση ασφάλειας σε ένα ενθαρρυντικό περιβάλλον (ό.π.).
Σύμφωνα με το ένατο σημείο, άνθρωποι διαφορετικών τμημάτων ενός οργανισμού θα πρέπει να μπορούν να εργάζονται ομαδικά προς μια κοινή κατεύθυνση.
Προχωρώντας στο δέκατο σημείο, τονίζεται ότι απαιτείται εξάλειψη των προτύπων εργασίας, που ορίζουν αριθμητικές ποσοστώσεις, καθώς η ποιότητα δεν μπορεί να μετρηθεί μόνο βάσει των εκροών των διαδικασιών, αλλά διασφαλίζεται με βάση τα κριτήρια των εργαζομένων. Σαφώς, η έμφαση δίνεται στην ποιότητα και όχι στην ποσότητα. Σύμφωνα με το δωδέκατο σημείο, τα λάθη πρέπει να προλαμβάνονται, τα εμπόδια να απομακρύνονται και οι εργαζόμενοι να επιβραβεύονται. Επόμενο σημείο του Deming είναι η κατάρτιση, καθώς η μεγαλύτερη απώλεια για έναν οργανισμό είναι η μη αξιοποίηση των ταλέντων του προσωπικού του. Χρήματα που ξοδεύονται για την κατάρτιση του εργατικού δυναμικού έχουν προστιθέμενη αξία, καθώς η κατάρτιση αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο βελτίωσης της ποιότητας. Τέλος, κεντρικός στόχος είναι η ικανοποίηση του πελάτη και η ανταπόκριση του οργανισμού στις συνεχώς μεταβαλλόμενες ανάγκες του (ό.π.).
Σημαντική επίδραση στον τομέα της διοίκησης άσκησαν κι άλλοι επιστήμονες όπως ο Juran και ο Crosby. Σύμφωνα με την προσέγγιση του Juran, η ποιότητα συνδέεται με την απόδοση του προϊόντος, που οδηγεί στην ικανοποίηση του πελάτη, ο οποίος βρίσκεται στο επίκεντρο, ως ο βασικός κριτής της ποιότητας των προϊόντων. Ο ίδιος διατύπωση την «Τριλογία ποιότητας», για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας, η οποία αποτελείται από α) τον προσχεδιασμό ποιότητας, β) τον έλεγχο ποιότητας και γ) τη βελτίωση ποιότητας. Επιπλέον, ο Juran προτείνει την εισαγωγή της φιλοσοφίας της ολικής ποιότητας ως αναγκαιότητα, με προϋπόθεση την εκπαίδευση, την δημιουργία υποδομής υποστήριξης, τη σύσταση ομάδων και την αποδοχή της κουλτούρας συνολικής θεώρησης ενός οργανισμού. Κεντρικό σημείο στη θεωρία του Juran, είναι ο προγραμματισμός ποιότητας βάσει της μορφής «είσοδος- επεξεργασία- έξοδος», που περιλαμβάνει τον προσδιορισμό των πελατών και των αναγκών τους, τη διατύπωση μονάδων μέτρησης και τον προσδιορισμό συστήματος μέτρησης, την ανάπτυξη προϊόντος και τη βελτιστοποίηση του σχεδιασμού του, την ανάπτυξη της διαδικασίας και τη βελτιστοποίησή της, ώστε να αποδειχθεί η ικανότητά της και τέλος η μεταφορά στις λειτουργίες, ώστε να ξεκινήσει η παραγωγή (Λογοθέτης, 2005).
19
Σύμφωνα με τη θεωρία του Crosby, τα ελαττώματα δεν πρέπει να θεωρούνται αναπόφευκτα, αλλά όλα πρέπει να πραγματοποιούνται σωστά από την πρώτη στιγμή.
Στάδια του προγράμματος βελτίωσης του Crosby αποτελούν η ενεργή συμμετοχή και δέσμευση της ανώτατης διοίκησης, η εκπαίδευση και λειτουργία ομάδων βελτίωσης ποιότητας, με εθελοντική συμμετοχή των εργαζομένων, η συνεχής επιμόρφωση των εμπλεκόμενων μελών, η μέτρηση του κόστους ποιότητας, ο προσδιορισμός διορθωτικών ενεργειών, η κατάρτιση δεικτών απόδοσης, η παρακίνηση του προσωπικού, ο καθορισμός ρεαλιστικών στόχων, η συγκρότηση επιτροπής για την επίβλεψη του προγράμματος «μηδέν λαθών», με ενεργή συμμετοχή του προσωπικού και ανάπτυξη συστήματος ορθολογικής επίλυσης προβλημάτων, τα τακτικά συμβούλια, η παρακολούθηση προόδου και η επανάληψη των προαναφερθέντων σταδίων (Τσιότρας, 2002).
Κοινοί άξονες μεταξύ των τριών θεωρητικών της ποιότητας είναι η επικέντρωση του οργανισμού στην πρόληψη των λαθών, η καλλιέργεια κουλτούρας ποιότητας, με υπεύθυνη τη διοίκηση, η οποία δεσμεύεται και αφοσιώνεται στην ποιότητα, καθώς και η συμμετοχή του συνόλου των εμπλεκομένων, με προϋπόθεση την συνεχή επιμόρφωσή τους.
1.3. Δ.Ο.Π. και Εκπαίδευση 1.3.1. Η ποιότητα στην εκπαίδευση
Μελετώντας τη βιβλιογραφία, διαπιστώνεται ασυμφωνία ως προς το εννοιολογικό περιεχόμενο «της ποιότητας στην εκπαίδευση», ωστόσο ορισμένες διαστάσεις του ποιοτικού και αποτελεσματικού σχολείου, είναι κοινές στους περισσότερους ορισμούς. Συγκεκριμένα, χαρακτηριστικά που φέρουν ποιότητα στην εκπαίδευση είναι η προσφορά πρόσβασης στους μαθητές σε γνώσεις, δεξιότητες και συμπεριφορές που τους είναι απαραίτητες στη σύγχρονη κοινωνία, η προώθηση των αξιών της αριστείας και των υψηλών προσδοκιών, η δίκαιη, δημοκρατική και ισότιμη αντιμετώπιση των μαθητών, η ενδυνάμωση και αυτονομία των μαθητών και η προετοιμασία τους για ενασχόληση με την πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη της κοινωνίας (Βαβουράκη κ.ά., 2008).
Η ποιότητα αποτελεί πρωτεύον αίτημα και η βελτίωσή της είναι το σημαντικότερο έργο κάθε οργανισμού. Η εκπαίδευση αναγνωρίζει την αναγκαιότητα
20
να ακολουθήσει δρόμους ποιότητας, η οποία, σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, πηγάζει από τις υψηλές ηθικές αξίες, τα υψηλά ποσοστά επιδόσεων, την υποστήριξη των γονέων, των επιχειρήσεων και της τοπικής κοινότητας, την αφθονία σε ανθρώπινους και οικονομικούς πόρους, την εφαρμογή τελευταίας τεχνολογίας, τη στοχευμένη ηγεσία, τη φροντίδα των μαθητών κι ένα ισορροπημένο και απαιτητικό πρόγραμμα σπουδών (Μερτζεμεκίδης, 2007).
Συγκεκριμένα, η ποιότητα στην εκπαίδευση μπορεί να οριστεί ως το αποτέλεσμα της λειτουργίας και της αλληλεπίδρασης ενός συνόλου παραμέτρων, που αφορούν το ισχύον διοικητικό πλαίσιο, την παιδαγωγική διαδικασία και την υλικοτεχνική υποδομή, καθώς και τους μηχανισμούς υποστήριξης του συστήματος (Βλάχος κ.ά., 2008).
Προκύπτει, λοιπόν, μια φιλοσοφία που στηρίζεται στην ποιότητα της εκπαίδευσης και στη συνεχή βελτίωση όλων των τομέων ενός εκπαιδευτικού οργανισμού (Καφίρη-Γιακουμάκη, 1996 στο: Παπαχαραλάμπους, 2001), με την εφαρμογή ποιοτικών μεθόδων, την αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού και την παροχή ποιοτικών υπηρεσιών σε μαθητές, γονείς, εκπαιδευτικούς και κοινωνία (Πασιαρδής, 2001).
1.3.2. Η Διοίκηση Ολικής Ποιότητας στην εκπαίδευση
Ο όρος «ολική» που χαρακτηρίζει την ποιότητα, δηλώνει ότι όλοι οι εμπλεκόμενοι με τον εκπαιδευτικό οργανισμό συμμετέχουν στην προσπάθεια βελτίωσης (Μπρίνια, 2008) και η «ποιότητα» υπαγορεύει το σκοπό για μακροπρόθεσμη επιτυχία του οργανισμού, με τη συνεισφορά όλων στην αναβάθμιση των διαδικασιών, των υπηρεσιών και του περιβάλλοντος εργασίας (Ζαβλανός, 2003).
Στόχος είναι να αναβαθμιστεί το εκπαιδευτικό και διοικητικό έργο μέσα από εκπαιδευτικές-παιδαγωγικές και διοικητικές-οργανωτικές καινοτομίες (Μπελαδάκης, 2010).
Αντικείμενα της διασφάλισης της ποιότητας είναι το εκπαιδευτικό περιβάλλον, που αναφέρεται στην επικοινωνία και στο επικρατές κλίμα, οι εισροές, που περιλαμβάνουν τις υποδομές, τα προσόντα των εκπαιδευτικών και το πρόγραμμα σπουδών, η αξιολόγηση των μαθητών, η διοίκηση και οι μαθησιακές μέθοδοι, που συνιστούν την εκπαιδευτική διαδικασία, καθώς και οι εκροές, που αφορούν τις
21
μαθητικές επιδόσεις (Νίκα, 2018).
Η ολική ποιότητα στην εκπαίδευση έχει πιο πρόσφατη προέλευση, καθώς μόνο λίγες αναφορές εντοπίζονται πριν τα τέλη της δεκαετίας του 1980. Τόσο στις Η.Π.Α.
όσο και στο Ηνωμένο Βασίλειο, ιδέες συνδεδεμένες με την ολική ποιότητα είναι πλέον αναπτυγμένες στα υψηλότερα επίπεδα της εκπαίδευσης, ενώ έννοιες διασφάλισης ποιότητας διδάσκονται πια ως μαθήματα (Αλτιντζής & Μουρατίδου, 2011).
Ουσιαστικά, η ΔΟΠ μεταφέρθηκε από τον επιχειρηματικό κόσμο στην εκπαίδευση, με αρχή διεθνείς οργανισμούς όπως Ο.Ο.Σ.Α., U.N.E.S.C.O. και κράτη όπως Η.Π.Α., Μ. Βρετανία (ό.π.).
Η διοίκηση στην εκπαίδευση αναφέρεται στην ορθολογική χρήση και αξιοποίηση των διαθέσιμων ανθρώπινων και υλικών πόρων, για την επίτευξη των στόχων των εκπαιδευτικών οργανισμών, οι οποίοι είναι σαφώς προσδιορισμένοι, στην εφαρμογή των κανόνων δικαίου, στη δημιουργία και διατήρηση κατάλληλου εργασιακού περιβάλλοντος, στον προσδιορισμό του επιπέδου απόκλισης μεταξύ προκαθορισμένων και πραγματοποιηθέντων στόχων, καθώς και στον επαναπροσδιορισμό των εκπαιδευτικών στόχων σε συνάρτηση με τα νέα δεδομένα του εξωτερικού περιβάλλοντος του σχολείου (Σαΐτης, 2005).
Η Διοίκηση Ολικής Ποιότητας είναι όχι μόνο μια φιλοσοφία, αλλά και μια μεθοδολογία, προς βοήθεια των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων να διαχειριστούν και να αντιμετωπίσουν πληθώρα προβλημάτων, πιέσεων και αλλαγών. Αναφέρεται στις εκπαιδευτικές ενέργειες για τη διασφάλιση ποιοτικής εκπαίδευσης και την προώθηση της παιδείας και του πολιτισμού, σε κλίμα παιδαγωγικό και δημοκρατικό προς ικανοποίηση μαθητών, εκπαιδευτικών και γονέων (Ζαβλανός, 2003). Ωστόσο, δεν πρέπει να αντιμετωπιστεί ως φορέας ολικού μετασχηματισμού και να ληφθεί ως πανάκεια για όλα τα προβλήματα, αλλά περισσότερο ως ένα σύνολο εργαλείων προς χρήση για τη διοίκηση των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων (Sallis, 2002).
Μελετώντας τη σύγχρονη ξένη βιβλιογραφία, διαπιστώνεται η καχυποψία και η αβεβαιότητα για τη μέτρηση των επιδόσεων, την εκπαιδευτική αξιολόγηση και την εφαρμογή των αρχών της ΔΟΠ στην εκπαίδευση, λόγω των διαφορών της με τις επιχειρήσεις. Ωστόσο, υπάρχει η πεποίθηση ότι όταν εκτελείται ορθά, οι μέθοδοι και τα εργαλεία της μπορούν να επιφέρουν την αλλαγή και τη βελτίωση στις σχολικές μονάδες. Εξάλλου, η επιταγή για ποιότητα και λογοδοσία στην κοινωνία, κάνουν την αξιολόγηση της εκπαίδευσης αναγκαία. Έτσι, έχουν αναπτυχθεί συστήματα
22
αξιολόγησης, με συνδυασμό αυτοαξιολόγησης και εξωτερικών πρακτικών (Rosa et al., 2001).
Άλλες έρευνες τονίζουν τη σημασία της εφαρμογής της ΔΟΠ σε κάθε κομμάτι της εκπαίδευσης (Sahney et al., 2004) και σε άλλες επισημαίνονται τα εμπόδια της εφαρμογής της ΔΟΠ στην εκπαίδευση, που δημιουργεί η εσφαλμένη ερμηνεία των διαδικασιών της και της διαφοράς της στην εκπαίδευση συγκριτικά με τη βιομηχανία.
Προτείνεται, βέβαια, ένα κατάλληλο πλαίσιο εφαρμογής της ΔΟΠ, με προτεραιότητα τη βελτίωση της διδασκαλίας και της μάθησης και σκοπό την ανταπόκριση στις μεταβαλλόμενες ανάγκες των πελατών μέσω κατάλληλων δραστηριοτήτων (Venkatraman, 2007).
Επιπλέον, η έρευνα των Kim O'Mahony & Thomas N. Garavan (2012) καταλήγει στην ηγεσία, τη συμμετοχή των εμπλεκομένων, την προώθηση κουλτούρας ποιότητας και την εκπαίδευση σε διαδικασίες ποιότητας, ως παράγοντες για την αποτελεσματική εφαρμογή της ΔΟΠ, η οποία απαιτεί μακροπρόθεσμη δέσμευση και συστηματική αξιολόγηση.
Στην Ελλάδα, η έρευνα προσανατολίστηκε στην εφαρμογή των μοντέλων αξιολόγησης στην εκπαίδευση (Ντέλιου, 2004), κατόπιν παρατηρήθηκε η ανάγκη εκπαιδευτικών και διευθυντών για βελτίωση της ποιότητας (Κολτσάκης 2008) και αναδείχθηκε η χρησιμότητα των εργαλείων στρατηγικού μάρκετινγκ για τις σχολικές μονάδες. Ένα γενικότερο πλαίσιο της ΔΟΠ παρουσιάζεται στην έρευνα της Οικονόμου (2010), επισημαίνοντας την αρνητική στάση των εκπαιδευτικών προς την αξιολόγηση, ενώ η Δαλάκα (2011) αποτυπώνει τις συνθήκες διοίκησης της σχολικής μονάδας και του ανθρώπινου δυναμικού, σε ένα συγκεντρωτικό σύστημα.
Σε μια προσπάθεια εκσυγχρονισμού της ελληνικής εκπαίδευσης, το 2004 υποβλήθηκε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή το πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Αρχική Επαγγελματική Κατάρτιση» και το 2007 συντάχθηκε ερωτηματολόγιο από τον Οδηγό Εφαρμογής του Κοινού Πλαισίου Αξιολόγησης, για τη διασφάλιση της ποιότητας των δημόσιων οργανισμών μέσω της αυτοαξιολόγησης. Σύμφωνα με τις απαντήσεις στο ερωτηματολόγιο που δημιουργήθηκε, οι εκπαιδευτικοί αντλούν ικανοποίηση από την παρακίνηση της διοίκησης για αυτοβελτίωση και την εύρυθμη λειτουργία του σχολείου αναφορικά με τη συνεργασία, τη διοίκηση, την επιμόρφωση και την οικονομική διαχείριση (Καραγεώργος, 2012).