«Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών»
Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Επιστήμες της Αγωγής
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ( ΕΚΠ66 )
Διπλωματική Εργασία
« Μελέτη εκτίμησης της περιβαλλοντικής σημασίας της περιοχής Δέλτα Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα και ευρύτερης περιοχής Αξιούπολης του δικτύου Natura 2000 (GR122002) από εκπαιδευτικούς της πρωτοβάθμιας
εκπαίδευσης της πόλης της Θεσσαλονίκης »
Ελευθερία Ζαγκαρέτου
Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Ριζοπούλου Σοφία
Πάτρα, Σεπτέμβριος 2020
Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή («συγγραφέας/δημιουργός») που την εκπόνησε. Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ, μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (downloading), «ανάρτηση»
(uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών του δικαιωμάτων.
«Μελέτη εκτίμησης της περιβαλλοντικής σημασίας της περιοχής Δέλτα Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα και ευρύτερης περιοχής
Αξιούπολης του δικτύου Natura 2000 (GR122002) από εκπαιδευτικούς της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της πόλης της
Θεσσαλονίκης»
Ελευθερία Ζαγκαρέτου
Επιτροπή Επίβλεψης Διπλωματικής Εργασίας Επιβλέπουσα Καθηγήτρια:
Σοφία Ριζοπούλου Μέλος ΣΕΠ του ΕΑΠ Συντονίστρια ΕΚΠ66
Συν-Επιβλέπουσα Καθηγήτρια:
Σοφία Κουταλίδη Μέλος ΣΕΠ του ΕΑΠ
Πάτρα, Σεπτέμβριος 2020
iv
«Θερμές ευχαριστίες στην καθηγήτριά μου κ. Ριζοπούλου Σοφία για την καθοδήγηση και την αρωγή στην εκπόνηση της παρούσας εργασίας καθώς και στην οικογένειά μου για τη στήριξή τους στη διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών»
v
Περίληψη
Από την ανασκόπηση της ελληνικής και της διεθνούς βιβλιογραφίας παρατηρείται η ένταξη σημαντικών οικοσυστημάτων στο Δίκτυο Natura 2000, όπως και ο υγροβιότοπος του Δέλτα Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα και ευρύτερης περιοχής Αξιούπολης για την προστασία και την ορθή διαχείριση τους. Τα τελευταία χρόνια επιδιώκεται ολοένα και περισσότερο η εμπλοκή της κοινωνίας στο πλαίσιο της αειφορικής τους διαχείρισης.
Η διερεύνηση των γνώσεων για τον υγροβιότοπο του Δέλτα Αξιού και των πρακτικών που εφαρμόζουν για την προστασία του οι εκπαιδευτικοί του νομού Θεσσαλονίκης, αποτέλεσε το σκοπό της εργασίας καθώς είναι καθαυτοί ενεργοί πολίτες και δύνανται να συμβάλλουν σημαντικά στη διαμόρφωση των επόμενων γενιών.
Η ερευνητική προσέγγιση που ακολουθήθηκε στην παρούσα εργασία ήταν η ποσοτική έρευνα και επιλέχθηκε η δημοσκοπική μέθοδος. Στην έρευνα συμμετείχαν 86 εκπαιδευτικοί της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης του νομού Θεσσαλονίκης συμπληρώνοντας κατάλληλο ερωτηματολόγιο. Η συλλογή των δεδομένων πραγματοποιήθηκε από τον Ιανουάριο έως τον Φεβρουάριο του 2020 και για τη στατιστική ανάλυση χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα SPSS, έκδοση 24.0.
Τα αποτελέσματα δεν είναι ενθαρρυντικά καθώς οι γνώσεις των εκπαιδευτικών δεν είναι επαρκείς σχετικά με την προστατευόμενη περιοχή του Δέλτα Αξιού. Σε αντίθεση με τις πρακτικές που εφαρμόζουν στην καθημερινότητά τους, οι οποίες φανερώνουν την περιβαλλοντική τους συνείδηση, δεν εφαρμόζουν αντίστοιχες που αφορούν τον μελετώμενο υγροβιότοπο, όπως οι εθελοντικοί καθαρισμοί, η συμμετοχή τους σε δράσεις καταγραφής – παρατήρησης καθώς επίσης και δεν εκδηλώνουν ενδιαφέρον για την ενημέρωσή τους σχετικά με την περιοχή. Σε χαμηλά ποσοστά κυμαίνονται τόσο η συμμετοχή τους σε δράσεις στην περιοχή με τους μαθητές όσο και η πραγματοποίηση σχετικών εκπαιδευτικών περιβαλλοντικών προγραμμάτων. Από την παρούσα μελέτη προκύπτει η ανάγκη της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης για τον υγροβιότοπο, ώστε να ευαισθητοποιηθούν και να εμπλακούν εντονότερα στην προστασία και διαχείριση του.
Λέξεις κλειδιά: Δίκτυο Natura 2000, υγροβιότοπος, Δέλτα Αξιού, αειφορική διαχείριση, περιβαλλοντική εκπαίδευση
vi
«Study on the environmental importance of the Axios Delta- Loudia-Aliakmonas area and the wider Axioupolis area
belonging to the Natura 2000
network (GR122002) evaluated by primary education teachers in the city of Thessaloniki»
Eleftheria Zagkaretou
Abstract
The review of Greek and international bibliography shows the integrations of important ecosystems in the Natura 2000 Network, like it happens with the wetland of the Delta Axios – Loudias – Aliakmonas and the wider area of Axioupolis for their protection and proper management. In recent years, the involvement of society in the context of their sustainable management is increasingly sought.
The objective of the present study is the investigation of the knowledge about the wetland of Delta Axios and the practices applied for its protection by the teachers of Thessaloniki, as they are active citizens and can contribute significantly to the formation of future generations.
For this matter a quantitative research was launched and the survey research design was chosen. Eighty six primary school teachers of Thessaloniki participated in the survey by filling an appropriate questionnaire. The data collection took place from January to February 2020 and the statistical analysis was done with SPSS, version 24.
The results are not encouraging as the teachers’ knowledge is not sufficient about the protected area of Delta Axios. Contrary to the practices they apply in their daily life, which reveal their environmental awareness, they do not apply the same environmental attitude concerning the Axios wetland, such as voluntary cleanups, participation in recording-observation actions as well as they are not interested to be informed about the Delta Axios. Both their participation in activities in the area with students and the implementation of relevant to the area educational programs range in low percentages. The present study shows the need for the training of primary school teachers on the wetland, in order to raise awareness and engage more strongly in its protection and management.
Key – words: Natura 2000 Network, wetland, Delta Axios, sustainable management, environmental education
vii
Περιεχόμενα
Περίληψη ... v
Abstract ... vi
Περιεχόμενα ... vii
Πίνακας Εικόνων ... x
Κατάλογος πινάκων ... xii
Εισαγωγή ... 1
Θεωρητικό μέρος ... 4
Α. Υγροβιότοποι – Δίκτυο Natura 2000 ... 4
1. Οι υγροβιότοποι ... 4
2. Προστασία υγροβιότοπων ... 5
Σύμβαση Ramsar ... 5
2.1 Πρωτοβουλία MedWet ... 6
2.2 Δίκτυο Natura 2000 ... 7
3. Δίκτυο Natura 2000 – Θεσμικό πλαίσιο ... 9
3.1 Οδηγία 2009/147/ΕΚ για την Προστασία των Άγριων Πτηνών ... 9
3.2 Οδηγία 92/43/ΕΟΚ για τη Διατήρηση των Φυσικών Οικοτόπων ... 10
3.3 Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ... 10
4. Δίκτυο Natura 2000 στην Ελλάδα ... 11
4.1 Διαχείριση προστατευόμενων περιοχών ... 12
ΦΔΠΠ – Επιτροπή «ΦΥΣΗ 2000» ... 12
5. Δίκτυο Natura 2000 στην Ελλάδα το 2020 ... 13
B. Ανάλυση και αξιολόγηση περιοχής: Δέλτα Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα και ευρύτερης περιοχής Αξιούπολης του δικτύου Natura 2000 (GR1220002) ... 15
1. Γεωγραφική θέση ... 15
2. Χρήση γαιών ... 15
3. Γεωμορφολογία ... 16
4. Υδρολογία ... 18
5. Κλιματολογικές συνθήκες ... 19
6. Χλωρίδα ... 19
7. Πανίδα ... 21
8. Αισθητική τοπίου ... 22
9. Απειλές ... 22
9.1 Βιομηχανία ... 23
viii
9.2 Αγροτικές δραστηριότητες ... 23
9.3 Κτηνοτροφία - Μυδοκαλλιέργεια ... 24
9.4 Ανθρώπινες παρεμβάσεις ... 25
10. Ανθρωπογενές περιβάλλον (υποδομές, τουριστικό ενδιαφέρον περιοχής, χώροι αναψυχής) ... 25
11. Τρόποι διάχυσης της περιβαλλοντική σημασίας της περιοχής στην κοινωνία (Κέντρο Πληροφόρησης – Δράσεις) ... 28
Γ. Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στις Προστατευόμενες Περιοχές ... 30
Δ. Σκοπός, ερευνητική θεμελίωση και σημασία της έρευνας ... 33
Ερευνητικό μέρος ... 34
Ε. Μέθοδος ... 34
1. Μεθοδολογικό πλαίσιο ... 34
2. Ερευνητική διαδικασία ... 34
3. Δείγμα ... 35
4. Εργαλείο συλλογής δεδομένων ... 39
5. Εγκυρότητα ερωτηματολογίου ... 41
6. Μέθοδος ανάλυσης δεδομένων ... 41
ΣΤ. Αποτελέσματα ... 43
Στατιστική Ανάλυση Ερευνητικών Ερωτημάτων ... 43
1. Ανάλυση 1ου ερευνητικού ερωτήματος ... 43
Επίδραση του φύλου στο επίπεδο γνώσεων των εκπαιδευτικών ... 46
2. Ανάλυση 2ου ερευνητικού ερωτήματος ... 47
3. Ανάλυση 3ου ερευνητικού ερωτήματος ... 50
Έλεγχος συσχέτισης των μεταβλητών «Συμπεριφορά_Αξιός» με τη «Συμπεριφορά_Περιβάλλον» ... 57
4. Ανάλυση 4ου ερευνητικού ερωτήματος ... 58
Επίδραση του φύλου στην εκπόνηση περιβαλλοντικών προγραμμάτων για το Δέλτα Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα και ευρύτερης περιοχής Αξιούπολης ... 63
Ζ. Συζήτηση – Συμπεράσματα ... 66
Περιορισμοί της έρευνας ... 73
Βιβλιογραφία ... 74
Ελληνόγλωσση ... 74
Ξενόγλωσση ... 78
Παράρτημα Α: Ερωτηματολόγιο ποσοτικής εμπειρικής μελέτης και συνοδευτικό εισαγωγικό σημείωμα συναίνεσης ... 85
ix Συνοδευτική επιστολή ... 85 Ερωτηματολόγιο ... 86 Παράρτημα Β: Συμπληρωματικοί πίνακες και σχήματα ... 90
x
Πίνακας Εικόνων
Εικόνα 1. Φύλο ... 35
Εικόνα 2. Ιστόγραμμα για την Ηλικία ... 36
Εικόνα 3. Ειδικότητα ... 37
Εικόνα 4. Ιστόγραμμα για τα Χρόνια προϋπηρεσίας ... 38
Εικόνα 5. Κατάσταση απασχόλησης ... 39
Εικόνα 6. Ιστόγραμμα (%) για τη Συνολική Γνώση ... 44
Εικόνα 7. Απαντήσεις σχετικά με τη γνώση από πότε η περιοχή του Δέλτα Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα ανήκει στο δίκτυο Natura 2000;». ... 45
Εικόνα 8. Μέσοι όροι πηγών πληροφόρησης ... 48
Εικόνα 9. Έχετε επισκεφθεί τον υγροβιότοπο; ... 51
Εικόνα 10. Πόσο συχνά επιλέγετε να επισκεφθείτε την περιοχή για εκδρομή ή/και ως τόπο αναψυχής; ... 52
Εικόνα 11. Μέσοι όροι δράσεων αειφορικής διαχείρισης υγροβιότοπου ... 53
Εικόνα 12. Μέσοι όροι καθημερινών πρακτικών για την προστασία του περιβάλλοντος ... 55
Εικόνα 13. Μέσοι όροι εκπαιδευτικών δράσεων για τον υγροβιότοπο ... 59
Εικόνα 14. Έχετε εκπονήσει κάποιο περιβαλλοντικό πρόγραμμα σχετικό με το Δέλτα Αξιού στην εκπαιδευτική σας πορεία; ... 61
Εικόνα 15. Μέσοι όροι διδακτικών τεχνικών για την εκπόνηση περιβαλλοντικού προγράμματος για το Δέλτα Αξιού ... 62
Εικόνα 16. Γνωρίζετε το Εθνικό Πάρκο Δέλτα Αξιου; ... 94
Εικόνα 17. Γνωρίζετε ότι η περιοχή του Δέλτα Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα έχει ανακηρυχτεί προστατευόμενη περιοχή και ανήκει στο δίκτυο Natura 2000; ... 95
Εικόνα 18. Γνωρίζετε ότι ο Αξιός αποτελεί τον κύριο τροφοδότη φερτών υλικών και γλυκού νερού του Θερμαϊκού κόλπου; ... 96
Εικόνα 19. Ποιο από τα παρακάτω είδη φυτών του υγροβιότοπου είναι προστατευόμενο; ... 97
Εικόνα 20. Ποιο είναι το σημαντικότερο στοιχείο της πανίδας του πάρκου; ... 98
Εικόνα 21. Πόσο συχνά ενημερώνεστε για τον υγροβιότοπο από το διαδίκτυο; ... 99
Εικόνα 22. Πόσο συχνά ενημερώνεστε για τον υγροβιότοπο από επιστημονικά και έγκυρα βιβλία και περιοδικά; ... 100
Εικόνα 23. Πόσο συχνά ενημερώνεστε για τον υγροβιότοπο από εκπομπές στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο; ... 101
Εικόνα 24. Πόσο συχνά ενημερώνεστε για τον υγροβιότοπο από περιβαλλοντικά προγράμματα των ΚΠΕ του νομού Θεσσαλονίκης; ... 102
Εικόνα 25. Πόσο συχνά ενημερώνεστε για τον υγροβιότοπο από το Κέντρο Πληροφόρησης του Εθνικού Πάρκου Δέλτα Αξιού; ... 103
Εικόνα 26. Πόσο συχνά ενημερώνεστε για τον υγροβιότοπο από άλλους επιστήμονες ή φορείς; ... 104
Εικόνα 27. Πόσο συχνά συμμετέχετε στους εθελοντικούς καθαρισμούς που υλοποιούνται στον υγροβιότοπο; ... 105
Εικόνα 28. Πόσο συχνά συμμετέχετε στις δράσεις ενημέρωσης του Κέντρου Πληροφόρησης που υλοποιούνται στον υγροβιότοπο; ... 106
Εικόνα 29. Πόσο συχνά συμμετέχετε στις δράσεις παρατήρησης και καταγραφής της χλωρίδας και της πανίδας που υλοποιούνται στον υγροβιότοπο;... 107
Εικόνα 30. Πόσο συχνά εφαρμόζετε τη χρήση πάνινης σακούλας (πολλαπλών χρήσεων) για καθημερινά ψώνια; ... 108 Εικόνα 31. Πόσο συχνά εφαρμόζετε την εξοικονόμηση νερού στην καθημερινότητά σας; . 109
xi Εικόνα 32. Πόσο συχνά εφαρμόζετε την εξοικονόμηση ηλεκτρικού ρεύματος στην
καθημερινότητά σας; ... 110 Εικόνα 33. Πόσο συχνά εφαρμόζετε την απόρριψη επικίνδυνων οικιακών αποβλήτων
(μπαταρίες, φάρμακα) στους καθορισμένους χώρους; ... 111 Εικόνα 34. Πόσο συχνά εφαρμόζετε την ανακύκλωση χάρτινων, πλαστικών ή γυάλινων αντικειμένων; ... 112 Εικόνα 35. Πόσο συχνά εφαρμόζετε την ανακύκλωση ηλεκτρικών συσκευών; ... 113 Εικόνα 36. Πόσο συχνά πραγματοποιείτε εκδρομές με τους μαθητές στην περιοχή; ... 114 Εικόνα 37. Πόσο συχνά συμμετέχετε με τους μαθητές σε εθελοντικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στην περιοχή; ... 115 Εικόνα 38. Έχετε συνεργαστεί με το Κέντρο Πληροφόρησης Δέλτα Αξιού «Νικόλαος Κ.
Γιουτίκας»; ... 116 Εικόνα 39. Πόσο συχνά κατά τη μελέτη του θέματος στην εκπαιδευτική σας πρακτική
αξιοποιείτε ΤΠΕ; ... 117 Εικόνα 40. Πόσο συχνά κατά τη μελέτη του θέματος στην εκπαιδευτική σας πρακτική
αξιοποιείτε φύλλα εργασίας; ... 118 Εικόνα 41. Πόσο συχνά κατά τη μελέτη του θέματος στην εκπαιδευτική σας πρακτική
αξιοποιείτε τη διδακτική τεχνική «παιχνίδι ρόλων»; ... 119 Εικόνα 42. Πόσο συχνά κατά τη μελέτη του θέματος στην εκπαιδευτική σας πρακτική
αξιοποιείτε τις επισκέψεις στην περιοχή για μελέτη πεδίου; ... 120
xii
Κατάλογος πινάκων
Πίνακας 1. Φύλο ... 35
Πίνακας 2. Ηλικία ... 36
Πίνακας 3. Ειδικότητα ... 37
Πίνακας 4. Χρόνια προϋπηρεσίας ... 38
Πίνακας 5. Κατάσταση απασχόλησης ... 38
Πίνακας 6. Συνολική Γνώση ... 43
Πίνακας 7. One-Sample Kolmogorov-Smirnov Test: Συνολική_Γνώση ... 46
Πίνακας 8. Group Statistics Συνολική_Γνώση ... 46
Πίνακας 9. Independent Samples Συνολική_Γνώση ... 47
Πίνακας 10. Μέσοι όροι πηγών πληροφόρησης ... 48
Πίνακας 11. Πηγές πληροφόρησης ... 50
Πίνακας 12. Έχετε επισκεφθεί τον υγροβιότοπο; ... 51
Πίνακας 13. Πόσο συχνά επιλέγετε να επισκεφθείτε την περιοχή για εκδρομή ή/και ως τόπο αναψυχής; ... 52
Πίνακας 14. Μέσοι όροι δράσεων αειφορικής διαχείρισης υγροβιότοπου ... 53
Πίνακας 15. Δράσεις αειφορικής διαχείρισης υγροβιότοπου ... 54
Πίνακας 16. Μέσοι όροι καθημερινών πρακτικών για την προστασία του περιβάλλοντος .... 55
Πίνακας 17. Καθημερινές πρακτικές για την προστασία του περιβάλλοντος ... 57
Πίνακας 18. Correlations: Συμπεριφορά _Αξιός-Συμπεριφορά_Περιβάλλον... 58
Πίνακας 19. Μέσοι όροι εκπαιδευτικών δράσεων για τον υγροβιότοπο... 59
Πίνακας 20. Εκπαιδευτικές δράσεις για τον υγροβιότοπο ... 60
Πίνακας 21. Έχετε εκπονήσει κάποιο περιβαλλοντικό πρόγραμμα σχετικό με το Δέλτα Αξιού στην εκπαιδευτική σας πορεία; ... 60
Πίνακας 22. Μέσοι όροι διδακτικών τεχνικών για την εκπόνηση περιβαλλοντικού προγράμματος για το Δέλτα Αξιού ... 61
Πίνακας 23. Διδακτικές τεχνικές για την εκπόνηση περιβαλλοντικού προγράμματος για το Δέλτα Αξιού ... 63
Πίνακας 24. Crosstabulation: Φύλο * Εκπόνηση περιβαλλοντικού προγράμματος σχετικού με το Δέλτα Αξιού κατά την εκπαιδευτική πορεία... 64
Πίνακας 25. Chi-Square Tests: Φύλο * Έχετε εκπονήσει κάποιο περιβαλλοντικό πρόγραμμα σχετικό με το Δέλτα Αξιού στην εκπαιδευτική σας πορεία; ... 65
Πίνακας 26. Επιστημονική ονομασία προστατευόμενων ειδών χλωρίδας ... 90
Πίνακας 27. Επιστημονική ονομασία προστατευόμενων ειδών πανίδας ... 91
Πίνακας 28. Έλεγχος γνώσης για το Εθνικό Πάρκο Δέλτα Αξιού. ... 94
Πίνακας 29. Έλεγχος γνώσης για το γεγονός ότι η περιοχή του Δέλτα Αξιού - Λουδία - Αλιάκμονα έχει ανακηρυχτεί προστατευόμενη περιοχή και ανήκει στο δίκτυο Natura 2000. 94 Πίνακας 30. Απαντήσεις στο ερώτημα: Ναι με την υποπερίπτωση «, γνωρίζετε από πότε η περιοχή του Δέλτα Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα ανήκει στο δίκτυο Natura 2000;» ... 95
Πίνακας 31. Απαντήσεις στο ερώτημα «Γνωρίζετε ότι ο Αξιός αποτελεί τον κύριο τροφοδότη φερτών υλικών και γλυκού νερού του Θερμαϊκού κόλπου;» ... 96
Πίνακας 32. Ποιο από τα παρακάτω είδη φυτών του υγροβιότοπου είναι προστατευόμενο; . 97 Πίνακας 33. Ποιο είναι το σημαντικότερο στοιχείο της πανίδας του πάρκου; ... 98
Πίνακας 34. Πόσο συχνά ενημερώνεστε για τον υγροβιότοπο από το διαδίκτυο; ... 99
Πίνακας 35. Πόσο συχνά ενημερώνεστε για τον υγροβιότοπο από επιστημονικά και έγκυρα βιβλία και περιοδικά; ... 100
xiii Πίνακας 36. Πόσο συχνά ενημερώνεστε για τον υγροβιότοπο από εκπομπές στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο; ... 101 Πίνακας 37. Πόσο συχνά ενημερώνεστε για τον υγροβιότοπο από περιβαλλοντικά
προγράμματα των ΚΠΕ του νομού Θεσσαλονίκης; ... 102 Πίνακας 38. Πόσο συχνά ενημερώνεστε για τον υγροβιότοπο από το Κέντρο Πληροφόρησης του Εθνικού Πάρκου Δέλτα Αξιού; ... 103 Πίνακας 39. Πόσο συχνά ενημερώνεστε για τον υγροβιότοπο από άλλους επιστήμονες ή φορείς; ... 104 Πίνακας 40. Πόσο συχνά συμμετέχετε στους εθελοντικούς καθαρισμούς που υλοποιούνται στον υγροβιότοπο; ... 105 Πίνακας 41. Πόσο συχνά συμμετέχετε στις δράσεις ενημέρωσης του Κέντρου Πληροφόρησης που υλοποιούνται στον υγροβιότοπο; ... 106 Πίνακας 42. Πόσο συχνά συμμετέχετε στις δράσεις παρατήρησης και καταγραφής της
χλωρίδας και της πανίδας που υλοποιούνται στον υγροβιότοπο;... 107 Πίνακας 43. Πόσο συχνά εφαρμόζετε τη χρήση πάνινης σακούλας (πολλαπλών χρήσεων) για καθημερινά ψώνια; ... 108 Πίνακας 44. Πόσο συχνά εφαρμόζετε την εξοικονόμηση νερού στην καθημερινότητά σας;109 Πίνακας 45. Πόσο συχνά εφαρμόζετε την εξοικονόμηση ηλεκτρικού ρεύματος στην
καθημερινότητά σας; ... 110 Πίνακας 46. Πόσο συχνά εφαρμόζετε την απόρριψη επικίνδυνων οικιακών αποβλήτων (μπαταρίες, φάρμακα) στους καθορισμένους χώρους; ... 111 Πίνακας 47. Πόσο συχνά εφαρμόζετε την ανακύκλωση χάρτινων, πλαστικών ή γυάλινων αντικειμένων; ... 112 Πίνακας 48. Πόσο συχνά εφαρμόζετε την ανακύκλωση ηλεκτρικών συσκευών; ... 113 Πίνακας 49. Πόσο συχνά πραγματοποιείτε εκδρομές με τους μαθητές στην περιοχή; ... 114 Πίνακας 50. Πόσο συχνά συμμετέχετε με τους μαθητές σε εθελοντικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στην περιοχή; ... 115 Πίνακας 51. Έχετε συνεργαστεί με το Κέντρο Πληροφόρησης Δέλτα Αξιού «Νικόλαος Κ.
Γιουτίκας»; ... 116 Πίνακας 52. Πόσο συχνά κατά τη μελέτη του θέματος στην εκπαιδευτική σας πρακτική αξιοποιείτε ΤΠΕ; ... 117 Πίνακας 53. Πόσο συχνά κατά τη μελέτη του θέματος στην εκπαιδευτική σας πρακτική αξιοποιείτε φύλλα εργασίας; ... 118 Πίνακας 54. Πόσο συχνά κατά τη μελέτη του θέματος στην εκπαιδευτική σας πρακτική αξιοποιείτε τη διδακτική τεχνική «παιχνίδι ρόλων»; ... 119 Πίνακας 55. Πόσο συχνά κατά τη μελέτη του θέματος στην εκπαιδευτική σας πρακτική αξιοποιείτε τις επισκέψεις στην περιοχή για μελέτη πεδίου; ... 120
1
Εισαγωγή
Η περιοχή του Δέλτα Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα και ευρύτερης περιοχής Αξιούπολης του δικτύου Natura 2000 (GR1220002) αποτελεί όχι μόνο έναν από τους πιο σημαντικούς υγροβιότοπους της Ελλάδας στον οποίο εκτείνονται θαλάσσια, υφάλμυρα και ποτάμια συστήματα και εκτεταμένες καλλιέργειες (Βαρελτζίδου, 2015) αλλά διεθνώς σύμφωνα με τη Σύμβαση Ramsar καθώς εντοπίζονται πλήθος σημαντικών ενδιαιτημάτων για σπάνια και απειλούμενα είδη (Zalidis et al.). Η ενσωμάτωση της περιοχής στο δίκτυο Natura 2000 ελκύει το ενδιαφέρον και την μελέτη της επιστημονικής κοινότητας με την παρακολούθηση, χαρτογράφηση και εξέλιξη της στο πέρασμα του χρόνου καθώς και την αειφόρο διαχείριση και προστασία της (Alexandridis, Lazaridou, Tsirika, & Zalidis, 2009).
Ο περιβαλλοντικός αυτός θησαυρός βρίσκεται δίπλα στη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας, την Θεσσαλονίκη αφού ξεκινά μόλις 10 χλμ νοτιοδυτικά της πόλης (Βαρελτζίδου, 2015). Η εγγύτητά της περιοχής με μια μεγάλη πόλη αυξάνει τις δυσκολίες για την αειφορική διαχείριση και προστασία της (Fortin & Cagnon, 1999).
Το γεγονός ότι εντοπίζονται και εκβολές ποταμών, δηλαδή διασταύρωση γης, ποταμών και θάλασσας, δυσχεραίνει την προστασία της καθώς γίνεται πολύ ελκυστική τόσο για οικιστική όσο και για βιομηχανική ανάπτυξη (Kleftoyanni, Abakoumkin, & Vokou, 2010). Η ένταξή της σε καθεστώς προστασίας υπό τη Σύμβαση Ramsar και στο δίκτυο Natura 2000 είναι σημαντικό και ωφέλιμο βήμα. Ωστόσο είναι ζωτικής σημασίας η περιβαλλοντική εκπαίδευση όχι μόνο των κατοίκων της προστατευόμενης περιοχής αλλά και της ευρύτερης και ιδιαίτερα των νέων που θα αποτελέσουν τους ενεργούς πολίτες των επερχόμενων χρόνων.
Η Προστατευόμενη Περιοχή του Δέλτα Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα και ευρύτερης περιοχής Αξιούπολης παρουσιάζει μια ποικιλομορφία βιοτόπων και συντηρεί μεγάλο αριθμό πουλιών, συμπεριλαμβάνοντας σπάνια και απειλούμενα είδη (Δαμακούδης, 2016). Ο καθορισμός της ως προστατευόμενη περιοχή έχει ως συνέπεια τη θέσπιση κανονισμών και νόμων που προσδιορίζουν τις χρήσεις της γης και ελέγχουν τις οικονομικές δραστηριότητες στην περιοχή (Kleftoyanni et al., 2010). Ως εκ τούτου οι κάτοικοι της περιοχής επηρεάζονται άμεσα και έχουν διενεργηθεί έρευνες προκειμένου να μελετηθούν η γνώση τους για την περιβαλλοντική αξία της περιοχής καθώς και οι πρακτικές τους για την αειφορική διαχείριση της (Kleftoyanni et al., 2010
˙ Jones, Clark, Panteli, Proikaki, & Dimitrakopoulos, 2012). Σύμφωνα με την Παπαδράγκα (2015) έρευνα φανερώνει ότι οι κάτοικοι των οικισμών της περιοχής γνωρίζουν το Εθνικό Πάρκο Δέλτα Αξιού σε ποσοστό 60,3%, ενώ μόλις το 45,5% των κατοίκων του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης έχει γνώση για την ύπαρξή του. Ωστόσο για την αειφορική διαχείριση του Εθνικού Πάρκου είναι απαραίτητο να προβληματιστούν και να ενδιαφερθούν όχι μόνο οι κάτοικοι στα στενά γεωγραφικά όρια της περιοχής αλλά και της ευρύτερης όπως της Θεσσαλονίκης που
2 γειτνιάζει με αυτήν. Για το λόγο αυτό στην παρούσα εργασία θα επιχειρηθεί έρευνα για την εκτίμηση της αξίας της προστατευόμενης περιοχής και την αειφορική διαχείριση της από κατοίκους της πόλης της Θεσσαλονίκης.
Η περιβαλλοντική εκπαίδευση είναι σε θέση να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στην εξεύρεση λύσης και διευθέτησης σοβαρών ζητημάτων της ανθρωπότητας με τη συμφιλίωση της κοινωνίας με τη φύση και του ανθρώπου με τον άνθρωπο μέσα από την προοπτική μιας αειφόρου ανάπτυξης (Φλογαϊτη, 2008). Επομένως οι γνώσεις και οι πρακτικές των εκπαιδευτικών Α/θμιας Εκπαίδευσης της Θεσσαλονίκης όσον αφορά τις προστατευόμενες περιοχές δικτύου Natura 2000 και ιδιαίτερα του Εθνικού Πάρκου Δέλτα Αξιού είναι σημαντικό να διερευνηθούν καθώς αποτελούν το βασικό συντελεστή της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και μέσα από το έργο τους είναι δυνατόν να επιτευχθεί η ριζική αναθεώρηση των αξιών και των στόχων των επερχόμενων ενεργών πολιτών, που είναι οι μαθητές τους. Ταυτόχρονα και οι ίδιοι αποτελούν τους ενεργούς πολίτες του παρόντος, ικανούς να συνεισφέρουν σημαντικά στην προστασία του υγροβιότοπου Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα.
Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η ανάδειξη του οικοσυστήματος της περιοχής Δέλτα Αξιού - Λουδία - Αλιάκμονα και ευρύτερης περιοχής Αξιούπολης που ανήκει στο δίκτυο Natura 2000 (GR1220002) και η εκτίμηση της περιβαλλοντικής του σημασίας από εκπαιδευτικούς της Α/θμιας εκπαίδευσης Θεσσαλονίκης καθώς και της περιβαλλοντικής τους δραστηριοποίησης και των πρακτικών τους για την αειφορική διαχείριση της περιοχής.
Τα ερευνητικά ερωτήματα θα εξετάσουν τις γνώσεις των εκπαιδευτικών Α/θμιας εκπαίδευσης της Θεσσαλονίκης για την περιβαλλοντική αξία του οικοσυστήματος όσον αφορά τη χλωρίδα, την πανίδα και τα ενδιαιτήματά τους, την περιβαλλοντική τους συνείδηση και συμπεριφορά για την προστασία του υγροβιότοπου και την εφαρμογή σχετικών εκπαιδευτικών περιβαλλοντικών προγραμμάτων στην εκπαιδευτική τους πρακτική για την ευαισθητοποίηση των μαθητών τους. Η μελέτη αυτή θα αναδείξει την ανάγκη της περαιτέρω εμπλοκής της κοινωνίας και ιδιαίτερα των εκπαιδευτικών της Θεσσαλονίκης για την προστασία και την αειφορική διαχείριση της προστατευόμενης περιοχής του Δέλτα Αξιού.
Το θεωρητικό μέρος της εργασίας περιλαμβάνει την παρουσίαση της σημαντικότητας των υγριοβιότοπων καθώς και την ιστορική αναδρομή για την προστασία τους. Έπεται η ανάλυση και η αξιολόγηση της περιοχής δικτύου Natura 2000 – Δέλτα Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα και ευρύτερης περιοχής Αξιούπολης (GR1220002) και τέλος παρουσιάζεται η ανάγκη αξιοποίησης της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για τις προστατευόμενες περιοχές του Δικτύου Natura 2000.
Το ερευνητικό μέρος της εργασίας παρουσιάζει αρχικά τον σκοπό της παρούσας μελέτης, τα επιμέρους ερευνητικά ερωτήματα που τίθενται καθώς και τον σχεδιασμό της μεθοδολογίας για την απάντησή τους. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα
3 αποτελέσματα της έρευνας μέσα από την περιγραφική και την επαγωγική στατιστική ανάλυση. Έτσι απαντώνται και τα ερευνητικά ερωτήματα της εργασίας, η οποία καταλήγει σε συζήτηση των συμπερασμάτων και την ανάδειξη της ανάγκης περαιτέρω μελέτης της περιοχής και εμπλοκής των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής για την αειφορική διαχείρισή της.
Η εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση της ελληνόγλωσσης και ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας καθώς και δύο παραρτημάτων. Το πρώτο περιλαμβάνει αναλυτικά το εργαλείο συλλογής ερευνητικών δεδομένων και το δεύτερο κάποια συμπληρωματικά σχεδιαγράμματα παρουσίασης των ερευνητικών αποτελεσμάτων.
4
Θεωρητικό μέρος
Α. Υγροβιότοποι – Δίκτυο Natura 2000 1. Οι υγροβιότοποι
Οι υγροβιότοποι διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση του παγκόσμιου κλίματος, συνεισφέροντας σε παγκόσμια κλίμακα στη διατήρηση του υδρολογικού κύκλου καθώς και στην προστασία της ποικιλομορφίας των οικοσυστημάτων και της ανθρώπινης ευημερίας (Hu, Niu, Chen, Li, & Zhang, 2017). Η σπουδαιότητα της παραγωγικότητάς τους οφείλεται στο γεγονός ότι προσφέρουν τεράστια οικονομικά οφέλη μέσω της αλιείας, συντελούν στην αξιοποίηση υδάτων για τις καλλιέργειες, στην αποθήκευση υδάτινου όγκου για τις οικιακές ανάγκες, στον έλεγχο των πλημμυρών, στη σταθεροποίηση των ακτών, στην παραγωγή ξυλείας, στη διάθεση αποβλήτων και στον καθαρισμό των υδάτων, καθώς προσφέρουν και ευκαιρίες αναψυχής (Navid, 1989). Η αξία των υπηρεσιών που παρέχουν ανά εκτάριο αναδεικνύεται πρώτη ανάμεσα στα διάφορα είδη οικοσυστημάτων και συνολικά κατέχουν το 47% της παραγωγικής αξίας του παγκόσμιου οικοσυστήματος (Xu et al., 2019).
Από τα προϊστορικά χρόνια η σχέση του ανθρώπου με τους υγροβιότοπους δεν ήταν σε αρμονία (Matthews, 1993). Όχι μόνο δεν αναγνωρίζονταν η αξία των υγροβιότοπων αλλά θεωρούνταν εστίες μόλυνσης, κουνουπιών, ασθενειών και εμπόδια στην οποιαδήποτε μορφή θετικής εξέλιξης της περιοχής (Xu et al., 2019 ˙ Matthews, 1993) με αποτέλεσμα οι ανθρώπινες ενέργειες και οι νομοθετικές ρυθμίσεις των κυβερνήσεων να στοχεύουν στον περιορισμό τους με άμεση συνέπεια την υποβάθμιση ακόμη και την εξαφάνισή τους (Xu et al., 2019). Για αιώνες οι υγροβιότοποι αποστραγγίζονταν και μετατρέπονταν από τους ανθρώπους σε εκτάσεις κατάλληλες για γεωργικές εργασίες (Matthews, 1993). Οι ανεπιθύμητες συνέπειες αυτής της διαχείρισης άρχισαν να γίνονται φανερές στο πέρασμα του χρόνου στις ανεπτυγμένες χώρες, καθιστώντας σαφές στις αναπτυσσόμενες χώρες την αποφυγή παρόμοιων ενεργειών και την ανάγκη αειφορικής διαχείρισης των φυσικών τους πόρων. Ακόμη και σήμερα όμως παρατηρείται η υποβάθμιση των υγροβιότοπων καθώς πλήττονται από την υπερβολική άντληση των υδάτινων πόρων, τον ευτροφισμό, τη ρύπανση και την αποσύνδεση τους από τις πηγές των ποταμών (Scholte, Todorova, van Teeffelen,
& Verburg, 2016). Στην Ευρώπη υπολογίζεται η μετατροπή του 50% των υγροβιότοπων σε αστικές και ημιαγροτικές περιοχές.
Η ανάγκη για την προστασία των υγροβιότοπων έγινε ήδη αντιληπτή από τη δεκαετία του ’80 (Finalyson, 2001). Οι πρώτοι υποστηρικτές της διατήρησης των
5 υγροβιότοπων αποτέλεσαν οι ορνιθολογιστές καθώς επιδίωκαν να διατηρήσουν την ποικιλομορφία των μεταναστευτικών υδρόβιων πτηνών (Matthews, 1993).
2. Προστασία υγροβιότοπων Σύμβαση Ramsar
Η σύμβαση Ramsar αποτελεί την πιο σημαντική προσπάθεια για τη διασφάλιση των υγροβιότοπων. Θεμελιώθηκε από την UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization) το 1971 και τέθηκε σε ισχύ το 1975 (Schismenos, Zaimes, Iakovoglou & Emmanouloudis, 2019). Ήταν το πρώτο εγχείρημα που στόχευε στη διατήρηση των φυσικών πόρων σε παγκόσμια κλίμακα (Matthews, 1993 ˙ Navid, 1989). Μέχρι σήμερα έχουν ενταχθεί 170 χώρες σε αυτή τη σύμβαση και έχουν οριστεί σχεδόν 250 εκατομμύρια εκτάρια υγροβιότοπων υπό τον έλεγχο αυτής της συμφωνίας (Geijzendorffer et al., 2019). H αποστολή της Σύμβασης Ramsar είναι η διατήρηση και συνετή χρήση όλων των υγροτόπων μέσω τοπικών και εθνικών δράσεων και της διεθνούς συνεργασίας για την επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης σε ολόκληρο τον κόσμο (Waliczky et al, 2019). Ως άμεση συνέπεια της εφαρμογής της παρατηρείται ο περιορισμός της συνεχούς υποβάθμισης των υγροβιότοπων και της εξαφάνισής τους στο παρόν και αναμένεται σε μεγαλύτερο βαθμό στο μέλλον (Valavanidis & Vlachogianni, 2011).
Η ανάπτυξη της σύμβασης Ramsar ήταν το αποτέλεσμα μιας μακρόχρονης διαδικασίας που πραγματοποιήθηκε για την επίτευξη μιας παγκόσμιας συναίνεσης και την καθιέρωση ενός γενικού νομικού πλαισίου για την προστασία του ενδιαιτήματος υδρόβιων πτηνών σε παγκόσμιο επίπεδο (Hettiarachchi, Morrison, & McAlpine, 2015).
Η διεθνής δράση ήταν αναγκαία καθώς πολλοί υγροβιότοποι βρίσκονται στα σύνορα κρατών ή τα υδάτινα αποθέματα τους πηγάζουν από υγροβιότοπους γειτονικών χωρών.
Ακόμη ο υδρολογικός κύκλος του νερού αφορά την παγκόσμια κοινότητα. Επίσης τα ψάρια που εκκολάπτονται στον υγροβιότοπο μιας χώρας μπορεί να αλιευτούν μετέπειτα σε κάποιον άλλο διαφορετικής χώρας ή σε ανοικτή θάλασσα. Επιπλέον τα μεταναστευτικά πουλιά αλλάζουν ενδιαιτήματα δύο φορές το χρόνο και στα ταξίδια τους καταφεύγουν σε διάφορους υγροβιότοπους προκειμένου να ξεκουραστούν, να βρουν τροφή και να αναπαραχθούν (Matthews, 1993).
Η Σύμβαση Ramsar είναι αναμφισβήτητα η ραχοκοκαλιά της σύγχρονης διαχείρισης υγροτόπων τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Το πλαίσιο της Σύμβασης Ramsar θεμελιώθηκε σε τρεις εννοιολογικούς πυλώνες: 1) τον προσδιορισμό τοποθεσίας υγροβιότοπων που ανήκουν στη Σύμβαση Ramsar και τη διαχείρισή τους 2) τη σοφή χρήση υγροτόπων και 3) τη διεθνή συνεργασία (Hettiarachchi et al., 2015). Στο πέρασμα του χρόνου επήλθαν τεράστιες αλλαγές στη Σύμβαση. Ενώ οι απαρχές της εντοπίζονται το 1971, το πρωτόκολλο εγκρίθηκε το
6 1982, το οποίο υπέστη τροποποιήσεις το 1987 (Matthews, 1993) και εν συνεχεία ακολούθησαν σημαντικές επαναλήψεις με τροποποιήσεις (Hettiarachchi et al., 2015).
Στη δεκαετία του ’70 η Σύμβαση Ramsar κυρίως επικεντρωνόταν στον προσδιορισμό της τοποθεσίας των υγροβιότοπων και στη διαχείρισή τους. Την επόμενη δεκαετία δόθηκε έμφαση στη σοφή τους χρήση εννοώντας την αειφορική αξιοποίησή τους προς όφελος του ανθρώπου με τρόπο συμβατό με τη διατήρηση των φυσικών πόρων του οικοσυστήματος. Επιπλέον τα μέλη της Σύμβασης παροτρύνθηκαν να προβούν στη λήψη μέτρων σε εθνικό επίπεδο προκειμένου να εξαλείψουν τα νομικά και θεσμικά εμπόδια που δυσχέραιναν την προστασία των υγροβιότοπων. Κεντρική προϋπόθεση της περιόδου 2009-2015 στο Στρατηγικό Σχέδιο της Σύμβασης αποτέλεσε η σημασία της αξιολόγησης και της προστασίας των υπηρεσιών οικοσυστήματος που παρέχονται στους υγροβιότοπους και οι συνακόλουθες επιπτώσεις για την ανθρώπινη ευημερία. Επίσης έδωσε έμφαση και στη σημασία της συμμετοχής της τοπικής κοινότητας των υγροβιότοπων, την οικολογική ευαισθητοποίηση των κατοίκων και των φορέων της περιοχής, που καλούνται να συμμετάσχουν στη διατήρηση και τη συνετή χρήση των υγροβιότοπων τους (Taylor, 2002). Συνοπτικά, η Σύμβαση Ramsar έχει υποστεί σημαντικούς εννοιολογικούς μετασχηματισμούς από την ίδρυσή της. Οι αρχικές στενές, προστατευτικές απόψεις έχουν αντικατασταθεί με τις αρχές της
«συνετής χρήσης», τη διατήρηση και αποκατάσταση των υπηρεσιών οικοσυστήματος και της συμμετοχής της κοινότητας, τα οποία είχαν θεμελιώδη και θετική επίδραση στη διαχείριση των υγροτόπων θεωρία και πρακτική (Hettiarachchi et al., 2015).
Τα τελευταία χρόνια ο οικολογικός χαρακτήρας της Σύμβασης συμπεριλαμβάνει τόσο τη φυσική λειτουργία των υγροβιότοπων (π.χ. διατήρηση βιοποικιλότητας) όσο και τις ανθρώπινες υπηρεσίες που παρέχονται από αυτούς (π.χ.
συστήματα διατροφής του ανθρώπου που παράγονται στους υγροβιότοπους). Η Σύμβαση Ramsar έχει αναπτύξει εγχειρίδια για να βοηθήσει τις εθνικές κυβερνήσεις στην εφαρμογή της αρχής της συνετής χρήσης και στην ανάπτυξη των υγροβιότοπων σε εθνικό επίπεδο (Peimer et al., 2017). Αποτελεί τη μόνη παγκόσμια συνθήκη που περιορίζει τις χώρες που έχουν ενταχθεί από την αδιάκριτη, εγωιστική εκμετάλλευση της κυρίαρχης φυσικής τους κληρονομιάς (Matthews, 1993).
2.1 Πρωτοβουλία MedWet
Την επιτακτική ανάγκη της διασφάλισης και της αειφορικής διαχείρισης των υγροβιότοπων που έχει οδηγήσει τις κυβερνήσεις να συμμετάσχουν σε έναν αυξανόμενο αριθμό πολυμερών περιβαλλοντικών συμφωνιών (Rogalla von Bieberstein et al., 2019) αντιλήφθηκαν και οι μεσογειακές χώρες ώστε πέρα από την ένταξή τους στη Σύμβαση Ramsar να ιδρύσουν το 1991 την πρωτοβουλία MedWet-Mediterranean Wetland Inititative (Geijzendorffer et al., 2019). Με αυτή την πρωτοβουλία επεδίωκαν την περαιτέρω διερεύνηση της γνώσης των υγροβιότοπων, καθώς η λεκάνη της
7 Μεσογείου είναι πλούσια σε υγροβιότοπους ιδιαίτερης περιβαλλοντικής, κοινωνικής και οικονομικής σημασίας (Zalidis, Mantzavelas, & Fitoka, 2014), και στη λήψη συγκεκριμένων μέτρων για την προστασία και τη διαχείρισή τους σε ένα πλαίσιο αειφορικής ανάπτυξης (Geijzendorffer et al., 2019).
Από την εποχή που ξεκίνησε το 1992, η πρωτοβουλία αυτή βοήθησε την ανάπτυξη μεθοδολογιών και εργαλείων για τις απογραφές των υγροτόπων. Μεταξύ 1994 και 2009 διεξήχθησαν συνολικές εθνικές απογραφές για την Αλβανία, τη Βουλγαρία, την Κροατία, την Ελλάδα, τα Σκόπια, την Πορτογαλία, τη Σλοβενία και την Τυνησία. Επιπλέον, προκαταρκτικές απογραφές ή έρευνες ξεκίνησαν στην Αλγερία, την Κύπρο, τη Λιβύη, το Μαρόκο, τη Σερβία και την Τουρκία, καθώς και περιφερειακές / επαρχιακές απογραφές στη Γαλλία και στην Ιταλία (Perennou, Beltrame, Guelmami, Tomas Vives, & Caessteker, 2012).
Είναι επίσημα αναγνωρισμένη ως η πρώτη περιφερειακή πρωτοβουλία που τελεί υπό την αιγίδα της σύμβασης Ramsar (Perennou et al., 2012). Η MedWet ζήτησε το 2008 τη δημιουργία του Μεσογειακού Παρατηρητηρίου Υγροτόπων, που από τότε διαχειρίζεται και φιλοξενείται από το Tour du Valat. Από την ίδρυσή της, έχει εκδώσει δύο εκδόσεις τις Μεσογειακές Προοπτικές Υγροτόπων (MWO) που αναφέρονται στην κατάσταση, στις τάσεις και στις πιέσεις των μεσογειακών υγροτόπων-το MWO1 το 2012 και το MWO2 το 2018 (Geijzendorffer et al., 2019). Η πολλαπλή αυτή ενσωμάτωση της μεσογειακής λεκάνης σε περισσότερες από μία Συμβάσεις αποτέλεσε σημαντικό βήμα για τη διαχείριση των υγροβιότοπων και δεν οδήγησε σε σύγχυση και υποτίμηση της πολλαπλής επονομασίας τους ως προστατευόμενες περιοχές (Harrison, 2002).
2.2 Δίκτυο Natura 2000
Η Ευρωπαϊκή Ένωση στην προσπάθεια της να διασφαλίσει μακροπρόθεσμα τη διατήρηση των πιο πολύτιμων και απειλούμενων ειδών και των ενδιαιτημάτων τους στον ευρωπαϊκό χώρο σχεδίασε το Δίκτυο Natura 2000, το οποίο αποτελεί το κεντρικό στοιχείο της στρατηγικής της στην πολιτική που εφαρμόζει σχετικά με τη φύση και βιοποικιλότητα (Zisenis, 2017). Η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ «για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας» υιοθετήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Τσελέντης, 2009) και αποτέλεσε τη βάση στη δημιουργία του ενιαίου συνεκτικού οικολογικού δικτύου προστατευόμενων περιοχών, Natura 2000, το οποίο αποτελείται από χιλιάδες περιοχές που ταξινομούνται σύμφωνα με τις Οδηγίες 92/43/ΕΟΚ περί της διατήρησης των φυσικών οικοτόπων (ενδιαιτημάτων) καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας και 2009/147/ΕΟΚ περί της διατηρήσεως των αγρίων πτηνών (Pellegrino, Schirpke, & Marino, 2017 ˙ Kubacka, & Smaga, 2019).
Το δίκτυο Natura 2000 αποτελεί παγκοσμίως το μεγαλύτερο ενοποιημένο σύστημα προστατευόμενων περιοχών, καλύπτοντας συνολική επιφάνεια περί το 18%
της συνολικής έκτασης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Muller, Schneider, & Jantke, 2018 ˙
8 Campagnaro, Sitzia, Bridgewater, Evans, & Ellis, 2019). Τα κράτη – μέλη μετέφεραν τις ευρωπαϊκές οδηγίες στις εθνικές τους νομοθεσίες με σκοπό να αποτραπεί ο κατακερματισμός των οικότοπων και να διασφαλιστεί η διατήρηση των ειδών που βρίσκονται στα πρόθυρα της εξαφάνισης (Mouro, & Castro, 2010). Είναι ακόμη υποχρεωμένα να καταθέτουν συχνά αναφορές προκειμένου να παρουσιάσουν την κατάσταση της διατήρησης τόσο των ειδών όσο και των οικοτόπων καθώς και των πτηνών, που εμπίπτουν στην προστασία του δικτύου Natura 2000. Έτσι κάθε έξι χρόνια δίνουν αναφορά σε εθνικό επίπεδο σχετικά με τα είδη και τους τύπους οικοτόπων της Κοινότητας στο πλαίσιο των αντίστοιχων βιογεωγραφικών περιφερειών τους, των Άλπεων, του Ατλαντικού, της Μαύρης Θάλασσας, της Ηπειρωτικής Ευρώπης , της Μακαρονησιακής, της Μεσογείου, της Παννονίας και των στεπικών περιοχών (EC, 2016b, EionetETC / BD, 2015, οπ. αναφ. στο Zisenis, 2017). Στο πέρασμα του χρόνου αποδεικνύεται θετική η τακτική αυτή τόσο στη διαθεσιμότητα όσο και στην αξιοπιστία των δεδομένων, τα οποία εντέλει καθοδηγούν την υλοποίηση της πολιτικής για την αειφορική διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών από τη Μαύρη θάλασσα μέχρι τον Ατλαντικό και από τη Βαλτική μέχρι τη Μεσόγειο (Campagnaro et al., 2019).
Σημαντικό χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί το δίκτυο Natura 2000 από άλλες Περιβαλλοντικές Συμβάσεις και το κάνει ξεχωριστό είναι ότι οι προστατευόμενες περιοχές δεν περιορίζονται σε αυτές που είναι απομακρυσμένες από την ανθρώπινη παρουσία και επομένως εύκολα μπορούν να προστατευτούν αλλά συμπεριλαμβάνει αγροτεμάχια γης με υψηλή ανθρώπινη πυκνότητα και με διαφορετικά οικονομικά συμφέροντα (Campagnaro et al., 2019). Επομένως για την επιτυχή διαχείριση των περιοχών Natura 2000 απαιτείται η συμμετοχή του ευρύτερου κοινού στη διατήρηση της βιοποικιλότητας αφού είναι απαραίτητο οι ανθρώπινες δραστηριότητες να είναι συμβατές με τους στόχους που τίθενται για τη διατήρηση των προστατευόμενων περιοχών (Simpson, 2002). Η δέσμευση και η επιδίωξη των κυβερνήσεων των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την επίτευξη στόχων βιωσιμότητας είναι η ενθάρρυνση αλλαγών στην ατομική συμπεριφορά των κατοίκων των προστατευόμενων περιοχών ώστε τα άτομα να ξεκινήσουν ορισμένες πρακτικές, όπως τον διαχωρισμό αποβλήτων και να σταματήσουν άλλες, όπως το κυνήγι σε συγκεκριμένες περιόδους ή μέρη. Αυτό επιδιώχθηκε μέσα από μια σειρά διαδικασιών σχετικών εκστρατειών, διαφημίσεων, σχεδίων πρότζεκτ, δημιουργία διαδικτυακού ιστότοπου (Blicharska, Orlikowska, Roberge, & Grodzinska-Jurczak, 2016) επιχειρώντας να διαφοροποιήσουν τις μέχρι τώρα ιδέες και τις συμπεριφορές των πολιτών. Όλα αυτά αποτέλεσαν αιτία έντονων συζητήσεων και αντιπαραθέσεων στη δημόσια ζωή των τοπικών κοινωνιών (Mouro, & Castro, 2010) όμως ο χρόνος και η εμπειρία συνείσφεραν τα μέγιστα στην ευαισθητοποίηση των ενδιαφερομένων φορέων με αποτέλεσμα η συμμετοχή των τοπικών κοινοτήτων στην αειφορική διαχείριση των περιοχών να βελτιωθεί εν γένει (Blicharska et al., 2016). Γίνεται εμφανές ότι η εμπλοκή της κοινωνίας αποτελεί το καίριο σημείο για τη μακροπρόθεσμη επιτυχία της διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών (Kati et al., 2015) και εξακολουθεί να
9 αποτελεί μια πιεστική πρόκληση για το Δίκτυο Natura 2000 (Blicharska et al., 2016).
Για το λόγο αυτό μεγάλη βαρύτητα δίνεται στο ρόλο της εκπαίδευσης, ώστε να ενημερωθούν και να ευαισθητοποιηθούν οι πολίτες και να επέλθουν ευεργετικά αποτελέσματα στις προστατευόμενες περιοχές (Campagnaro et al., 2019).
3. Δίκτυο Natura 2000 – Θεσμικό πλαίσιο
Η περιβαλλοντική πολιτική των περιοχών του δικτύου Natura 2000 βασίζεται στην πλήρη και αποτελεσματική υλοποίηση της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ για την προστασία των πτηνών και της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για τη Διατήρηση των Φυσικών Οικοτόπων (Υπουργείο Γεωργίας, Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος Κύπρου, 2019) και έχουν νομική ισχύ (Γρηγοράκη, 2018). Οι οδηγίες αυτές αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο της ευρωπαϊκής πολιτικής στη δημιουργία ενός συντονισμένου και ενοποιημένου ευρωπαϊκού δικτύου προστατευόμενων περιοχών για την προστασία των φυσικών οικοτόπων, της πανίδας και της χλωρίδας (Simpson, 2002).
3.1 Οδηγία 2009/147/ΕΚ για την Προστασία των Άγριων Πτηνών
Σύμφωνα με την οδηγία για τα πτηνά επιδιώκεται η διατήρηση όλων των άγριων πτηνών στην Ευρωπαϊκή Ένωση, θεσπίζοντας κανόνες για την προστασία, τη διαχείριση και τον έλεγχό τους. Καλύπτει όχι μόνο τα πτηνά καθαυτά, αλλά και τα αυγά τους, τις φωλιές τους καθώς και τα ενδιαιτήματά τους (EUR-Lex, 2015). Εν συντομία ακολουθούν τα κύρια σημεία της όπως αυτά παρουσιάζονται στο EUR-Lex (2015).
Οι