!
ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΝ ΑΘΗΝΩΝ
ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ & ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
Μεταμορφώσεις της εντροπίας στη σύγχρονη τέχνη Από την αταξία στην πληροφορία
Ευαγγελία Γρυντάκη
Α.Μ. 998320052504
Επιβλέπουσα Καθηγήτρια:
Ρηγοπούλου Καλλιόπη Μέλη Τριµελούς Επιτροπής:
Ρηγοπούλου Καλλιόπη Γαβρόγλου Κώστας Χαρβαλιάς Γιώργος Αθήνα, Ιανουάριος 2020
#
Στον Νάσο & στον Έκτορα
$
Ευχαριστίες
Αυτή η διατριβή πήρε για να γραφεί πολλά παραπάνω χρόνια απ’ όσο υπολόγιζα, χρόνια µέσα στα οποία έγιναν τεράστιες αλλαγές στη ζωή µου. Ανάµεσα σε όλα τ’ άλλα η γέννηση του γιού µου και µια µετοίκηση από την Αθήνα στο Λονδίνο. Χωρίς τη βοήθεια, την ενθάρρυνση και τη στήριξη κάποιων ανθρώπων δεν ξέρω αν θα κατάφερνα να τη συνεχίσω και να τη φτάσω σε πέρας.
Κατ’ αρχάς θέλω να ευχαριστήσω βαθιά την τριµελή συµβουλευτική επιτροπή που µε τίµησε µε την εποπτεία της και το Τµήµα Επικοινωνίας & Μέσων Μαζικής Ενηµέρωσης της Σχολής Οικονοµικών &
Πολιτικών Επιστηµών του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών που µε φιλοξένησε για αυτό µου το πόνηµα.
Ευχαριστώ, επίσης, τα υπόλοιπα µέλη της επταµελούς επιτροπής που δέχτηκαν τόσο πρόθυµα να διαβάσουν τη διατριβή, να συµµετάσχουν στη διαδικασία υποστήριξης και να συµβάλουν στην εξέλιξή της µέσα από τα σχόλια και τις παρατηρήσεις τους.
Ιδιαίτερα οφείλω ένα τεράστιο ευχαριστώ στην επιβλέπουσα καθηγήτρια Καλλιόπη Ρηγοπούλου που όχι µόνο πρότεινε το θέµα της εντροπίας αλλά και µε την εµπιστοσύνη, την υποµονή, την
εποικοδοµητική κριτική και τα οξυδερκή σχόλιά της µε καθοδήγησε στο να βάλω µια τάξη στο αρχικό χάος της έρευνάς µου και να φέρω σε πέρας το εντροπικό αυτό εγχείρηµα.
Στον Κώστα Γαβρόγλου που µε βοήθησε αποφασιστικά στη συγκρότηση της δοµής και στους Γιώργο Χαρβαλιά και Μυρτώ Ρήγου που στήριξαν την προσπάθεια αυτή.
Στον Γιώργο Διβάρη για τις εξαιρετικά διαφωτιστικές παρατηρήσεις τους και τις γόνιµες συζητήσεις που είχαµε.
Στην Ελένη Παπαδάκη της οποίας η συµβολή, µέσα από την κριτική µατιά της, τις υποδείξεις και τα σχόλιά της, υπήρξε ανεκτίµητη.
Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω ολόψυχα τη φίλη και συνυποψήφια Ελένη Τζουµάκα για την ενθάρρυνση, την ψυχολογική υποστήριξη και τις ωραίες και πολύτιµες µακρές συζητήσεις µας και τον φίλο, συνεργάτη και συνυποψήφιο Αντώνη Βολανάκη µε τον οποίο µοιραστήκαµε άγχη, ανησυχίες (αλλά και γέλια) κατά τη διάρκεια της διαδικασίας συγγραφής και ήταν εκεί για όλα.
Τον πατέρα µου για την φιλολογική επιµέλεια και που δεν παύει να πιστεύει σε εµένα.
Τη Βαγγελιώ Διαµαντοπούλου που υπήρξε τόσο υποστηρικτική στις αρχές αυτής της προσπάθειας.
Πιο πολύ απ’ όλους όµως ευχαριστώ τον σύντροφό µου Νάσο και τον γιο µου Έκτορα που ήταν και θα είναι πάντα η τάξη, η αταξία µου και (εποµένως) η έµπνευσή µου.
%
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εντροπία, not a cup of tea ... 5 Από την τυχαιότητα στην αναγκαιότητα ... ?@
i. Μεθοδολογία και τυχαιότητα ... !8 ii. Αναγκαιότητα και δομή ... #=
iii. Το τυχαίο ως αναγκαίο ... $A iv. Τα πειραγμένα ζάρια ... $=
?. Εντροπία
Ψάχνοντας για έναν ορισμό ... @@
!.!. Ξεκίνημα – !ος και #ος θερμοδυναμικός νόμος ... %%
!.#. Εμφάνιση και ορισμοί της εντροπίας ... MN
!.#.!. Εντροπία και Φυσική ... MN
!.#.!.α. Το Σύμπαν πεθαίνει; ... MN
!.#.!.β. Ilia Prigogine, Isabelle Stengers - Απενοχοποιώντας την εντροπία ... M8
!.#.#. Εντροπία και Θεωρία Πληροφορίας ... f$
!.#.$. Εντροπία και βιολογία ... AN
!.#.%. Εντροπία και οικονομία/οικολογία ... A%
!.$. Βασικά χαρακτηριστικά εντροπίας ... A8
!.%. What's entropy, daddy? ... 8#
F. Γέφυρες και Λαβύρινθοι
Η Επιστήμη και οι Τέχνες ... QR
#.! Το αίτημα της διεπιστημονικότητας – Η εντροπία και οι άλλες (επιστήμες) ... 8f
#.!.!. Σαίξπηρ vs Εντροπίας ... 8f
#.!.#. Θλιμμένοι (εν)τροπικοί ... =%
#.!.$. Αναζητώντας τη χαμένη τάξη ... !N%
#.!.%. Ιστορία, ψυχανάλυση, θρησκεία και εντροπία ... !N8
#.#. Το γεφύρι που δεν τελειώνει ... !!%
#.#.!. Επιστήμη και λογοτεχνία ... !!%
#.#.#. Εντροπία και Επιστημονική Φαντασία ... !!=
#.#.$. Εντροπία και/ως μεταμοντέρνα λογοτεχνία ... !#$
#.#.%. Η εντροπία ως περιεχόμενο-μορφή-πρόθεση ... !$M
#.$. Το πείραμα και η διαίσθηση ... !$8
#.$.!. Διαφορετικές προσεγγίσεις/ Ίδια αλήθεια ... !$8
#.$.#. Τέχνη και τέλος (από τα Vanitas στον Smithson) ... !%N
#.%. Η εντροπική στροφή ... !%A
#.%.!. Από τον πομπό στον δέκτη / από τον συγγραφέα στον αναγνώστη ... !%A
#.%.#. Το νέο παράδειγμα ... !MN
#.%.$. Μεταμοντέρνο και εντροπία ... !M$
S. Καμιά (θεϊκή) ζαριά δεν θα καταργήσει το τυχαίο
(Αταξία, τυχαιότητα, πολυπλοκότητα) ... ?\\
$.!. Νέες αταξίες πραγμάτων ... !MM
$.#. Εντροπικές μεταμορφώσεις της αταξίας ... !f%
M
$.#.!. Ανατολικός μυστικισμός, επιστήμη και σύγχρονη τέχνη ... !f%
$.#.#. Clinamen, το ίσως της δημιουργίας. ... !A%
$.#.$. Παταφυσική: Ο θρίαμβος της εξαίρεσης. ... !8N
$.$. Η εντροπική αταξία σε πέντε καλλιτέχνες και ένα έργο ... !=!
$.$.!. Ο Marcel Duchamp και οι κονσέρβες τυχαιότητας ... !=!
$.$.#. Ο John Cage και η πνευματικότητα του τυχαίου ... !=f
$.$.#.α Μια νέα αντίληψη της σιωπής ... #Nf
$.$.#.β. Δομή, μέθοδος, υλικό ... #N=
$.$.$. Huang Yong Ping – Παραβάσεις στην τάξη των πραγμάτων ... #!#
$.$.%. Fluxus και George Brecht – Παρτιτούρες τυχαιότητας ... ##f
$.$.M. Gerard Richter - Δαμάζοντας το τυχαίο ... #$%
$.$.f. Η Sophie Calle στις πόλεις και η σαγήνη της αβεβαιότητας ... #%M
$.%. Η ζαριά του Θεού ... #M%
@. Θερμικός Θάνατος: Οδηγίες Χρήσης
(Θερμικός θάνατος, μονόδρομος χρόνος, τελική ομοιομορφία και τέχνη) ... F\a
%.!. Από το μορφοποιημένο στο άμορφο ... #MA
%.!.!. Η δαπάνη και το άμορφο ... #fM
%.!.#. Η απόλυτη κυριαρχία της σκόνης και το ασαφές έδαφος ... #AN
%.#. Ο Robert Smithson και τα μνημεία του μέλλοντος ... #A=
%.#.!. Μνημειακότητα και αρχιτεκτονική. Οι κρύσταλλοι του χρόνου και η ιστορία ... #8!
%.#.#. Εναντιομορφικά δωμάτια ... #=M
%.#.$. Spiral Jetty ... #=8
%.#.%. Hoter Palenque ... $Nf
%.$. Gordon Matta-Clark – Η αναρχιτεκτονική της εντροπίας ... $!!
%.$.!. Homestanding ... $!M
%.$.#. Μαγειρική στο Μουσείο ... $#N
%.$.$. Pier M# και αναρχιτεκτονικές παρεμβάσεις ... $#%
%.%. Tacita Dean - Αναζητώντας τον χαμένο (αναλογικό) χρόνο ... $$N
%.M. Rachel Whiteread - Το μέσα έξω ... $%M %.f. Lygia Clark – Francis Alÿs. Το άυλο αριστούργημα ... $f#
%.f.!. Lygia Clark – Η συλλογική αναγέννηση του σώματος ... $ff
%.f.#. Ο Francis Alÿs στις πόλεις και το ξεδίπλωμα του μύθου ... $8M %.A. Το ασήμαντο τέλος ... %N!
\. Ο Θόρυβος είναι το Μήνυμα;
(Πληροφορία, πλεονασμός, θόρυβος) ... @e@
M.!. ‘Η εντροπία είναι πληροφορία’ – Ο Shannon, η πληροφορία και ο πλεονασμός ... %N%
M.#. Θόρυβος και Μήνυμα – It’s complicated ... %!%
M.$.!. Η έκθεση είναι το μήνυμα. Τρεις εκθέσεις ... %#%
M.$.#. Hans Haacke - Το σύστημα είναι το μήνυμα ... %%N M.$.$. Douglas Huebler – Το μήνυμα είναι ότι δεν υπάρχει μήνυμα ... %M#
M.$.$.α. Όχι περισσότερα πράγματα ... %MM M.$.%. Dan Graham – Ο έλεγχος είναι το μήνυμα ... %f$
M.$.M. Στέφανος Τσιβόπουλος – Η οθόνη είναι το μήνυμα ... %A#
M.$.f. Γιώργος Χαρβαλιάς – Ορίζοντας γεγονότων. Το μέσον είναι το μήνυμα. ... %8A M.$.f.α. Κοσμική λογοκρισία ... %8A M.$.f.β. Το Χρηματιστήριο, πηγή εντροπίας ... %88 M.$.f.γ. Οικονομία και/ως ready made ... %=#
M.$.f.δ. Ανάμεσα στην πληροφορία και την άγνοια ... %=f
f
M.% Ούτε την ελάχιστη πληροφορία ... %==
R. Συμπεράσματα ... \e@
f.!. Ανακεφαλαίωση και πορίσματα ... MN%
f.#. Χρήσεις και δυνατότητες χρήσεων της έννοιας της εντροπίας στη σύγχρονη τέχνη ... M!#
f.$. Προσφορά της παρούσας εργασίας ... M!%
f.%. Επίλογος ... M!f
Βιβλιογραφικές αναφορές
Ελληνόγλωσσες ... M#N Ξενόγλωσσες ... M#$
Βίντεο ... M$A
A
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ
Sο κεφάλαιο
Εικ. ! Marcel Duchamp, Trois stoppages etalon. ... !=#
Εικ. # Ο John Cage στον ανηχωικό θάλαμο. ... #NN Εικ. $ John Cage, Imaginary landscapes ... #NA Εικ. % Huang Yong Ping. Dust ... ##N Εικ. M Huang Yong Ping. Large turntable with wheels. ... ##!
Εικ. f Huang Yong Ping. The History of Chinese Painting and the History of Modern Western Art washed in the washing machine for two minutes. ... ##%
Εικ. A George Brecht. Direction (!=f!) ... #$$
Εικ. 8 Gerard Richter. %=NN Colours (#NNA) ... #%N Εικ. = Gerard Richter. % Panes of Glass (!=fA) ... #%#
Εικ. !N Gerard Richter. Cage ... #%M Εικ. !! Sophie Calle. Suite Venetienne (!=8N) ... #M#
Εικ. !# Sophie Call. The Bronx (!=8N) ... #M$
@ο κεφάλαιο
Εικ. ! Robert Smithson. Enantiomorphic Chambers (!=A#) ... #=f Εικ. # Robert Smithson. Spiral Jetty (!=AN) ... $NN Εικ. $ Robert Smithson. Hotel Palenque (!=A#) ... $N=
Εικ. % Gordon Matta-Clark. Clockshower (!=A%) ... $!#
Εικ. M Gordon Matta-Clark. Garbage Wall (#N!8). Το έργο αυτό επανα-ΰλοποιείται σε κάθε πόλη που πηγαίνει με υλικά από αυτή. ... $!A Εικ. f Gordon Matta-Clark. The Day’s end (!=AM) ... $#f Εικ. A Tacita Dean. Mosquito (!==A) ... $$$
Εικ. 8 Tacita Dean. JG (#N!#) ... $%N Εικ. = Tacita Dean. Chere petite soere (#NN#) ... $%#
Εικ. !N Tacita Dean. Ferneshturn (#NN#) ... $%%
Εικ. !! Rachel Whiteread. Ghost (!==N) ... $M!
Εικ. !# Rachel Whiteread. Untitled (Room) (!==$) ... $M$
Εικ. !$ Rachel Whiteread. House (!==$) ... $Mf Εικ. !% Lygia Clark. Caminhando (!=f$) ... $A!
Εικ. !M Lygia Clark. Bichos (!=fN-!=f%) ... $AM Εικ. !f Francis Alÿs. Rrehearsal I (!===-#NNN) ... $=!
Εικ. !A Francis Alÿs. Paradox of Praxis I (!==A) ... $=%
Εικ. !8 Francis Alÿs. Fairy Tales (!==M) ... $=A
\ο κεφάλαιο
Εικ. ! Παράδειγμα στοιχειώδους συστήματος επικοινωνίας κατά Shannon και Weaver ... %N8 Εικ. # Robert Smithson, Proposal for the detection of approximate period quandity (Πρόταση για εντοπισμό
ποσότητας προσεγγιστικής περιόδου) (!=ff) ... %#!
8
Εικ. $ John Baldessari, Painting for Kubler, A lost painting (Ένας χαμένος πίνακας), !=f= ... %$=
Εικ. % Hans Haacke, The Chocolate Master, !=8! ... %%$
Εικ. M Hans Haacke, The Saatchi Collection (Simulations), !=8A. Mixed media. Broad Art Foundation. LACMA . %%%
Εικ. f Hans Haacke, Viewing Matters: Upstairs, !==f ... %%A Εικ. A Hans Haacke, Mixed Messages, #NN! ... %%8 Εικ. 8 Douglas Huebler, Variable Pieces #AN, !=A! ... %MA Εικ. = Douglas Huebler, Duration Piece ##, !=AN ... %f#
Εικ. !N Dan Graham, Schema, !=ff ... %f%
Εικ. !! Dan Graham, Present Continuous Past, !=A% ... %AN Εικ. !# Στέφανος Τσιβόπουλος, Untitled (The remake), #NNA ... %AA Εικ. !$ Στέφανος Τσιβόπουλος, Untitled (Plato’s Cave), #NN8 ... %A=
Εικ. !% Στέφανος Τσιβόπουλος, Untitled (The interview), #NNA ... %8%
Εικ. !M Γιώργος Χαρβαλιάς, #f Ιουνίου #NNA, Πίνακας τιμών του Χρηματιστηρίου Αθηνών (#NNA – #NN=) ... %=!
= ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Εντροπία, not a cup of tea
Μπορεί να δεις ένα φλιτζάνι τσάι να πέφτει από το τραπέζι και να σπάει στο πάτωμα. Όμως ποτέ δεν θα δεις θρύμματα από ένα φλιτζάνι να μαζεύονται, να γίνονται φλιτζάνι και να πηδούν πάνω στο τραπέζι.
Η αύξηση της αταξίας, ή εντροπία, είναι αυτό που διακρίνει το παρελθόν από το μέλλον δεδομένης μιας διεύθυνσης του χρόνου.
Stephen Hawking, Το χρονικό του χρόνου
Δεν μπορείς να κερδίσεις, τα πράγματα θα χειροτερεύσουν πριν καλυτερεύσουν, και ποιος μας λέει ότι θα καλυτερέψουν τελικά;
Thomas Pynchon, Entropy
Όλα πηγαίνουν στο ίδιο µέρος· όλα έγιναν από χώµα και όλα επιστρέφουν στο χώµα.1
Όσο αφοριστική και να ακούγεται η περίφηµη ρήση του βιβλικού Εκκλησιαστή µόλις πριν από περίπου 150 χρόνια αποκτούσε τον επίσηµο επιστηµονικό όρο της. Η λέξη εντροπία, αν και στην Αµερική της δεκαετίας του 1950 αποδιδόταν από µερικούς στον κατ' εξοχήν λογοτεχνικό της εκπρόσωπο, Thomas Pynchon (Τόµας Πίντσον), στην πραγµατικότητα κατάγεται από τον µεγάλο φυσικό Rudolf Clausius (Ρούντολφ Κλαούζιους), που ήδη έναν αιώνα νωρίτερα —το 1865— διακήρυττε την ανακάλυψη του επιστηµονικού µεγέθους µέτρησης της ανθρώπινης µαταιότητας. Κι αν ακόµα ο στις αρχές του 20ου αιώνα o µονόδροµος Χρόνος εξακολουθεί να είναι
αποκηρυγµένος —µε τις µέχρι τότε ισχυρές πλάτες της κλασσικής µηχανικής— η νέα φυσική ήδη φρόντιζε να τον φέρει σε πρώτο πλάνο µε όλα τα συµπαροµαρτούντα του.
Η οξεία επίγνωση του ρέοντα χρόνου αναδύεται θριαµβευτικά στα µέσα του 19ου αιώνα, σε αντιπαράθεση µε την ασάλευτη και ράθυµη αιωνιότητα του Νεύτωνα. Το βέλος του χρόνου —εκτοξευόµενο από την άρτι αφιχθείσα στο επιστηµονικό λεξιλόγιο εντροπία— κατευθύνεται µάλλον απειλητικά προς το µακάριο ντετερµινιστικό
µοντέλο.
1 Εκκλ. 3:19-21
!N
Ο 2ος Θερµοδυναµικός Νόµος, που εκπροσωπεί την εντροπία, πέραν του ότι δεν
χαρίζει ηλικίες, αποκαλύπτει κυνικά δυο µεγάλες και αλληλένδετες αλήθειες. Πρώτον, ότι η φύση έχει µια αθεράπευτη τάση προς τις άτακτες δοµές —γεγονός που
δηµιουργεί και την αίσθηση της χρονικότητας. Δεύτερον, και συνεπαγόµενο από το πρώτο, ότι η συνολική κοσµική ενέργεια είναι καταδικασµένη σε ένα σταδιακό εκφυλισµό, που προβλέπει έναν θερµικό θάνατο του σύµπαντος.
Η γοητεία της αµφιταλάντευσης µεταξύ της παιδικότητας που αποπνέει η αταξία και της αµερόληπτης σοβαρότητας του θανάτου, φέρνει την εντροπία στο στόχαστρο της έµπνευσης εικαστικών και λογοτεχνών του 20ου αιώνα, όταν πλέον αυτή έχει βρει τη θέση της τόσο στην βιολογία όσο και στην θεωρία της πληροφορίας, µεταξύ άλλων γνωστικών πεδίων.
Επιρρεπείς ανέκαθεν στον ίλιγγο της µαταιότητας οι καλλιτέχνες —ας µη ξεχνάµε τα δηµοφιλή αναγεννησιακά memento mori— προσεγγίζουν ποικιλοτρόπως την
καινούρια πραγµατικότητα που επιδεικνύει αλαζονικά η νέα επιστήµη. Το αναπόφευκτα σκοτεινό µέλλον δηλαδή, που έρχεται επιταχυνόµενο κατά πάνω µας, αλλά και την τραγική ειρωνεία που διέπει έναν κόσµο προσκολληµένο σε κανόνες, όταν η φύση, αργά ή γρήγορα, θα επιβάλλει καταχρηστικά τη µοιραία ακαταστασία της.
Η Τελευταία ερώτηση, στο οµώνυµο διήγηµα του ‘52 του Isaac Asimov (Ισαάκ
Ασίµοφ), παραµένει για δισεκατοµµύρια χρόνια αναπάντητη από τον υπερεξελιγµένο υπολογιστή Multivac: Είναι δυνατόν να αντιστρέψουµε την εντροπία; ρωτάει αενάως ο άνθρωπος του µέλλοντος. Γίνεται να αντισταθούµε στο απέραντο επερχόµενο χάος;
Ο J.G.Ballard (Τ.Τ. Μπάλαρντ) µέσα από τα έργα του απαντά ότι δεν χρειάζεται καν αυτή η αντιστροφή. Η φύση θα βρει νέους δρόµους µέσα από το χάος. Ο Marcel Duchamp (Μαρσέλ Ντυσάν) υµνούσε την γοητεία του απρόβλεπτου, πριν ακόµα καν ραγίσει το Μεγάλο γυαλί και δηµιουργήσει έτσι τυχαία το θεσπέσιο ενεργειακό
πλέγµα ρωγµών µεταξύ νύφης και µνηστήρων. Ο Robert Smithson (Ρόµπερτ Σµίθσον) πάλι,–ο κυριότερος εικαστικός σχολιαστής της εντροπίας– την αναγάγει στη
σηµαντικότερη έννοια παραγωγής καλλιτεχνικής πρακτικής στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Τα αντιµνηµειακά land-art έργα του, ως άλλα vanitas, υπενθυµίζουν ότι κάθε δρόµος οδηγεί στην καταστροφή. Το παράπονο του εφήµερου και του χρονικά
φθαρτού διακρίνεται εντόνως και στα υλικά καλλιτεχνών, όπως ο Giovanni Anselmo (Τζιοβάνι Ανσέλµο), ο οποίος χρησιµοποιεί οργανικά υλικά που αποσυντίθενται
!!
σταδιακά ή ο Andy Goldsworthy (Άντι Γκολντσγουόρθι), που φτιάχνει γλυπτά από πάγο. Ο John Cage (Τζον Κέιτζ) συνθέτει βάσει της τυχαιότητας, αλλά και ένα
ολόκληρο κίνηµα, το Fluxus, διακατέχεται από την έννοια του απρόβλεπτου. Μήπως όµως και τα σαρκαστικά έργα του Damien Hirst (Ντέµιεν Χιρστ) µέσα στη δεκαετία του 1990 –όπως το εµβληµατικό A Thousand Years (Χίλια χρόνια, 1990), όπου ο κύκλος ζωής-θανάτου συµπυκνώνεται σε µια βιτρίνα µε µύγες, τις οποίες
παρακολουθούµε να γεννιούνται και να πεθαίνουν– δεν αποτελούν ένα φόρο τιµής στην µαταιότητα;
Η Rosalind Krauss (Ρόσαλιν Κράους) και ο Yves-Alain Bois (Ιβ-Αλάν Μπουά) ανακαλύπτουν την εντροπία όχι µόνο στον δηλωµένο θαυµαστή της Smithson αλλά και στα έργα-φόρους τιµής στην οµοιοµορφία των Bruce Nauman (Μπρους
Νάουµαν) και Allan McCollum (Άλαν ΜακΚόλουµ), ενώ ακόµα και στα αναστρέψιµα βιβλία του Ed Ruscha (Έντ Ρούσα), στις ιστορίες που φτιάχνουν οι κάρτες Ταρώ του Italo Calvino (Ίταλο Καλβίνο) ή στο ακατάστατο Κουτσό του Julio Cortazar (Χούλιο Κορτάσαρ) θα µπορούσε κανείς να διακρίνει το στίγµα της.
Η προοπτική µιας µελέτης της εντροπίας στις τέχνες ήταν ιδέα της Πέπης
Ρηγοπούλου, µετά από µια µακρά συζήτηση που είχαµε σχετικά µε παλαιότερή µου έρευνα πάνω στο εφήµερο, τη φθορά που αυτό υπόσχεται και τον χρόνο που τη φέρνει. Με αφετηρία αυτά τα στοιχεία που µπορούν να συσχετιστούν άµεσα µε το 2ο Θερµοδυναµικό Νόµο και δεδοµένου του πτυχίου µου στη Φυσική, η Ρηγοπούλου είδε να ανοίγεται ένα ευρύτερο πεδίο έρευνας πάνω στα χαρακτηριστικά της εντροπίας (ως επιστηµονικού όρου) και το αν και πώς αυτά εµφανίζονται ως προβληµατισµοί στη σύγχρονη τέχνη.
Δύστροπη και αµφιλεγόµενη έννοια η εντροπία µε κατατρώει από την αρχή της έρευνας. Τη µία γίνεται συνθήκη χάους και την άλλη γεννήτρια δηµιουργίας.
Βρίσκεται παντού. Αν πρόκειται για µια αναπότρεπτη συνθήκη της φύσης σε ένα γενικό πλαίσιο, στο δικό µου περιορισµένο και προσωπικό κλειστό σύστηµα αποτελεί µια σχεδόν χειροπιαστή κατάσταση. Πέραν των εικαστικών, την εντοπίζω στη
λογοτεχνία που διαβάζω, τη µουσική που ακούω, σε ταινίες και παραστάσεις που παρακολουθώ και, ιδίως και εκτεταµένα, στην καθηµερινότητά µου, στα
µποτιλιαρίσµατα τις βροχερές µέρες στους αθηναϊκούς και λονδρέζικους δρόµους, στο νεροχύτη, όταν τα άπλυτα πιάτα συσσωρεύονται ταχύτατα (και καθόλου
!#
τακτικά), στην αυξανόµενη ακαταστασία του δωµατίου του γιου µου, στο ρίξιµο µιας πασιέντζας.
Η κυρίαρχη αντίληψη της εντροπίας —µέσω της οποίας τουλάχιστον την
αντιλαµβάνεται και ο περισσότερος κόσµος που έχει τύχει να ρωτήσω—, ως ορισµός της αταξίας στην οποία ρέπει φυσικά το σύµπαν, την καθιστά ένα στοιχείο ιδιαιτέρως χαρακτηριστικό στη ζωή µου εν γένει. Πάντα θεωρούσα ότι µε περίβαλλε η αταξία.
Τόσο στον φυσικό µου χώρο, όσο και στον τρόπο σκέψης, λήψης αποφάσεων και δράσης. Ήταν και είναι ο προσωπικός µου δαίµονας. Το εµπόδιο που έχω πάντα να ξεπεράσω ό,τι και να κάνω.
Μέσα από αυτήν την συνειδητοποίηση η εντροπία και η έρευνά της έγιναν σταδιακά για µένα, πέραν από πεδίο επιστηµονικής έρευνας, και πεδίο ενδοσκόπησης και αυτοσυνειδησίας. Η µελέτη της µετατράπηκε σε µια προσπάθεια να την ξορκίσω και να συµφιλιωθώ ταυτόχρονα µε αυτή. Να την αποδεχτώ ως αναπότρεπτη και να την αντιµετωπίσω ως τον δυσκολότερο αντίπαλο αλλά ενίοτε —ευτυχώς— και ως µυστικό σύµµαχο.
Γι’ αυτό και η εντροπία εντέλει στην παρούσα έρευνα δεν έχει έναν χαρακτήρα θετικό ή αρνητικό. Είναι και τα δύο. Είναι η µη ντετερµινιστική νιτσεϊκή αναγκαιότητα, µια αναπόφευκτη τάση της φύσης. Είναι η αταξία που προκαλεί την αποστράγγιση της ενέργειας, που οδηγεί τον κόσµο στην εξάντληση των ενεργειακών του αποθεµάτων, που συγχύζει την επικοινωνία, που φτιάχνει το µονόδροµο χρόνο και φθείρει τα πράγµατα. Είναι όµως ταυτόχρονα και η µήτρα του απροσδόκητου —της
αναπαλλοτρίωτης αυτής ιδιότητας της οµορφιάς, όπως έλεγε ο Baudelaire
(Μποντλέρ)—, η πιθανότητα της νέας τάξης, το όχηµα της θεωρίας της εξέλιξης των ειδών, η ίδια η πληροφορία, η πηγή των νέων δυνατοτήτων της ζωής και της γλώσσας, µια ακατάπαυστη δηµιουργική δίνη, η κοιτίδα του Υψηλού.
Η εντροπία είναι το clinamen του Λουκρήτιου, η Επικούρεια παρέγκλιση από τις παράλληλες διαδροµές των πραγµάτων που γεννάει τη συνάντηση, τα συµβάντα.
Και αν για τον ροµαντικό Arnheim µόνο η τέχνη έχει τη δύναµη να της αντιστέκεται, ο Asimov, ο πιο συγκινητικά πιστός θιασώτης της επιστήµης και της τεχνολογίας, επιφυλάσσει µια φωτεινή κατάληξη στο περίφηµο διήγηµα του:
Μετά από εκατοµµύρια χρόνια, και αφού η εντροπία έχει οδηγήσει τον κόσµο στο τέλος του, ο αλάνθαστος υπολογιστής έχει βρει τον τρόπο να την παρακάµψει:
!$
Γεννηθήτω φως! αρθρώνει Και εγένετο φως.
♾
!%
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Από την τυχαιότητα στην αναγκαιότητα
Κανείς δεν ξέρει πραγματικά τι είναι η εντροπία έτσι θα έχεις το πλεονέκτημα σε κάθε συζήτηση
John Von Neumann προς τον Claude Shannon (Sci. Am. HIJH, KKL, HMN)
‘Ξέρω τα πάντα για την εντροπία’, είπε ο Adell, υπερασπιζόμενος την αξιοπρέπειά του.
‘Σιγά μην ξέρεις’
‘Ξέρω όσα και συ’
‘Τότε ξέρεις ότι όλα πρόκειται να καταρρεύσουν κάποτε’
Isaac Asimov, Η τελευταία ερώτηση
Η εντροπία παρατηρείται ως φαινόµενο για πρώτη φορά µέσα στον 19ο αιώνα, πάνω στον επιστηµονικό αναβρασµό της Ενεργητικής, µέσα από έρευνες πάνω στην
παραγωγή έργου και τη µηχανική των ατµοµηχανών, µελέτες δηλαδή που σχετίζονταν µε τη Θερµοδυναµική.
Στην πορεία και καθώς αποσταθεροποίησε αδιάσειστες µέχρι τότε αρχές —όπως το στιβαρό αξίωµα διατήρησης της ενέργειας— άρχισε σταδιακά να διακρίνεται πόσο σηµαντικά ήταν τα πορίσµατα που προέκυψαν µε την ανάδυσή της και για άλλους επιστηµονικούς τοµείς, από τη βιολογία µέχρι και την πληροφορική.
Έννοια πολυδιάστατη, αινιγµατική, µοιραία και συνδεόµενη µε ιδιότητες αµφιλε- γόµενες και ενίοτε ανησυχητικές ή/και ίσως τροµακτικές, δεν άργησε µέσα στον 20ο αιώνα να ξεπεράσει το εξειδικευµένο λεξιλόγιο του επιστηµονικού πεδίου, να
τριγυρίσει σε λογοτεχνικούς, κινηµατογραφικούς και εικαστικούς τόπους και εντέλει να βρει τη θέση της και στην καθοµιλουµένη. Σήµερα πλέον όλο και περισσότερος κόσµος έχει µια ιδέα, έστω και θολή, του τι είναι η εντροπία. Ας δούµε όµως εν συντοµία περί τίνος πρόκειται.
Μια πρώτη και απλούστερη απάντηση που µπορεί να λάβει κανείς πάνω στο τι είναι εντροπία ή τι εκφράζει ο 2ος Θερµοδυναµικός Νόµος (ο οποίος την ορίζει στην
επιστήµη της Φυσικής) θα ήταν: η αυθόρµητη τάση της φύσης να κινείται σε όλο και πιο άτακτες δοµές. Ερµηνεία όχι λανθασµένη αλλά ίσως ανεπαρκής, αφού δεν αναφέρεται άµεσα στις βαθύτερες και σηµαντικότερες επιπτώσεις του φαινοµένου.
!M
Η φύση πράγµατι σε κλειστά συστήµατα έχει την αυθόρµητη τάση να κινείται σε όλο και πιο άτακτες δοµές. Το πιο δηµοφιλές παράδειγµα αυτής της διαπίστωσης είναι αυτό που συµβαίνει, όταν φέρουµε σε επαφή δυο ποτήρια µε νερό διαφορετικής θερµοκρασίας. Ας υποθέσουµε ότι στο ένα το νερό είναι σε µορφή πάγου και στο άλλο είναι πολύ ζεστό. Αν τα φέρουµε σε επαφή και τα αφήσουµε, µετά από κάποια ώρα ο πάγος θα έχει υγροποιηθεί και στα δυο ποτήρια το νερό θα έχει την ίδια
θερµοκρασία. Θερµότητα δηλαδή θα έχει κινηθεί από το θερµό προς στο κρύο, µε αποτέλεσµα την υγροποίηση του πάγου, τη θέρµανση του κρύου νερού και την
επακόλουθη απώλεια θερµότητας από το ποτήρι µε το ζεστό νερό. Η κίνηση αυτή δεν γίνεται ποτέ αντίστροφα. Ποτέ δηλαδή δεν φεύγει αυθόρµητα θερµότητα από το παγωµένο/κρύο περιβάλλον (ώστε αυτό να κρυώσει περισσότερο) προς το ζεστό (ώστε αυτό να θερµανθεί περισσότερο), µε τελικό αποτέλεσµα η διαφορά
θερµοκρασίας, αντί να εξοµοιωθεί, να αυξηθεί ακόµα περισσότερο. Πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις κλειστών συστηµάτων µε διαφορά θερµοκρασίας, το αναµενόµενο αποτέλεσµα είναι µια τελική κοινή θερµοκρασία, πιο υψηλή από αυτή του κρύου ποτηριού. Καθώς στη γλώσσα της φυσικής ο πάγος είναι τακτική δοµή, ενώ το θερµό νερό άτακτη, αυτό που υπερισχύει τελικά και στα δύο ποτήρια µπορούµε να πούµε ότι είναι η αταξία.2 Η αύξηση αυτή της αταξίας είναι µια έκφραση εντροπίας.
Η αταξία λοιπόν είναι πράγµατι θεµελιώδης έκφραση της εντροπίας στη φύση.
Δεν είναι όµως η µοναδική. Η σηµαντικότερη ίσως έκφραση και συνέπεια της εντροπίας —η οποία σχετίζεται άµεσα και µε την αταξία— είναι το γεγονός ότι η συνολική ενέργεια που εµπερικλείεται στο σύµπαν τείνει να γίνεται όλο και χαµηλότερης ποιότητας.
Πιο αναλυτικά, η ενέργεια που µπορεί να γίνει χρήσιµο έργο, είναι ενέργεια υψηλής ποιότητας, η οποία αποτελείται από σωµατίδια σε τακτικές δοµές. Επειδή όµως µε κάθε της χρήση/εκµετάλλευση οι δοµές των σωµατιδίων της γίνονται όλο και πιο άτακτες, η ενέργεια γίνεται χαµηλότερης ποιότητας. Και όσο πιο χαµηλή η ποιότητά της, τόσο λιγότερο εκµεταλλεύσιµη είναι, τόσο δηλαδή λιγότερο χρήσιµη.
2 Μπορεί στο δεύτερο να µειώθηκε, αλλά η συνολική του συστήµατος των δύο ποτηριών αυξήθηκε.
!f
Η εν λόγω µείωση της ποιότητας της —ποσοτικά αµείωτης3 κατά τα άλλα—
συµπαντικής ενέργειας, είναι άλλη µια εντροπική έκφραση της οποίας η µείζονα κοσµολογική συνέπεια είναι ο περίφηµος Θερµικός θάνατος του σύµπαντος. Το σύµπαν, µας λέει ο 2ος Θερµοδυναµικός Νόµος, όταν θα έχουν εξαντληθεί ποιοτικά τα ενεργειακά αποθέµατά του (από τις συνεχείς εκµεταλλεύσεις της ενέργειάς του), θα πεθάνει. Ο θάνατος αυτός αντιστοιχεί ουσιαστικά σε ένα κόσµο οµοιόµορφης ενεργειακής αταξίας.4
Μέχρι στιγµής έχουµε δύο πολύ σηµαντικές και αλληλοσυνεπαγόµενες εκφάνσεις του όρου εντροπία: Την διαρκή αύξηση της αταξίας και τον µοιραίο εκφυλισµό της ενέργειας προς ένα τέλος των πάντων. Επειδή και οι δύο —όπως ήταν αναµενόµενο—
προκάλεσαν αρνητικούς συνειρµούς, αντιδράσεις και ανησυχίες, έγιναν διάφορες προσπάθειες από επιστήµονες να αµφισβητήσουν την ισχύ του νόµου, ώστε να κλονιστεί και η τροµακτική οριστικότητα του θερµικού θανάτου.
Η σπουδαιότερη από τις επιχειρήσεις αυτές, όπως θα δούµε στο 1ο κεφάλαιο, οδήγησε όχι στην απόρριψη της αλήθειας του φαινοµένου αλλά, θα µπορούσαµε να πούµε, στην αποδυνάµωσή του, µέσω της στατιστικής θεώρησής του.
Σύµφωνα µε αυτήν, η εντροπία δεν περιγράφει µια απόλυτα βέβαιη πορεία
πραγµάτων, αλλά την πιο πιθανή. Η πιο πιθανή έκβαση ανάµεσα στα δύο ποτήρια είναι η κοινή τελική θερµοκρασία, η πιο πιθανή έκβαση για το σύµπαν είναι ο θερµικός θάνατος. Περνώντας έτσι στο χώρο της στατιστικής πλέον, η εντροπία δεν άργησε να χρησιµοποιηθεί ως όρος και στην επιστήµη της Πληροφορικής, µέσα από την οποία αναδύθηκε µια ακόµα έκφρασή της, που σχετίζεται πια µε την ίδια την πληροφορία.
Τέλος, µια ακόµα θεµελιώδης συνέπεια του φαινοµένου της εντροπίας είναι ο καθορισµός την κατεύθυνσης του χρόνου και γι’ αυτό αποκαλείται συχνά και βέλος του χρόνου. Το γεγονός ότι η φύση πάντα πορεύεται από το πιο τακτικό προς το πιο άτακτο (και/ή πιο πιθανό) —τα δύο ποτήρια που είδαµε νωρίτερα και το φλιτζάνι που
3 Σύµφωνα µε τον 1ο Θερµοδυναµικό Νόµο και όπως θα δούµε αναλυτικά στο 1ο κεφάλαιο η ποσότητα της ενέργειας του σύµπαντος δεν µεταβάλλεται.
4Serway, A. R. (1983), Physics for scientists & engineers, Τόµος ΙΙΙ Θερµοδυναµική-Κυµατική-Οπτική, µετ.
Ρεσβάνης Λ., Saunders Golden Sunburst Series, 77-80
!A
σπάει στο παράδειγµα του Hawking—5 συνεπάγεται ότι οι µεταβολές των καταστάσεων πραγµατοποιούνται πάντα προς την κατεύθυνση στην οποία η εντροπία αυξάνεται. Δύο ποτήρια µε την ίδια θερµοκρασία δεν πρόκειται να µεταβληθούν προς µια κατάσταση διαφορετικών θερµοκρασιών και ένα σπασµένο φλιτζάνι δεν πρόκειται να επανασυναρµολογηθεί από µόνο του, χωρίς επιπρόσθετη προσπάθεια και κατανάλωση ενέργειας. Η αυθόρµητη, λοιπόν, κίνηση των
πραγµάτων προς πιο άτακτες καταστάσεις ορίζει την κατεύθυνση του χρόνου.
Μέσα από όλα αυτά —τα οποία θα δούµε αναλυτικά στο 1ο κεφάλαιο— βλέπουµε πώς η εντροπία µοιάζει να σχετίζεται µε έναν αποκλίνοντα τρόπο τόσο µε τη φύση και την επιστήµη, όσο και µε την καθηµερινότητα. Αυτή η απτότητά της, θα µπορούσαµε να πούµε, σε συνδυασµό µε το µυστήριο που την περίβαλλε πάντα ως όρο, την
κατέστησαν ιδιαιτέρως ελκυστική για τις τέχνες.
Πιο συγκεκριµένα τα τελευταία χρόνια πέραν της λογοτεχνίας —η οποία της έχει µια ιδιαίτερη αδυναµία, ήδη από τα µέσα του προηγούµενου αιώνα, όπως θα
παρουσιαστεί αναλυτικότερα παρακάτω—, έστω και µόνο σαν τίτλος, συναντάται πλέον όλο και πιο συχνά τόσο στην κινηµατογραφική όσο και στη µουσική
βιοµηχανίακαι γενικότερα στον κόσµο του θεάµατος και της ποπ κουλτούρας, γεγονός που υποδεικνύει µια εξοικείωση ενός ευρέως κοινού µε τον όρο. Την
τελευταία πενταετία έχω εντοπίσει τουλάχιστον δύο ταινίες µε αυτόν τον τίτλο, µια ακόµα µε αναφορά στον 2ο Θερµοδυναµικό Νόµο, µία δισκογραφική εταιρία µε το ίδιο όνοµα, ενώ πριν λίγα χρόνια γνωστό βρετανικό ροκ γκρουπ έβγαλε άλµπουµ µε τον τίτλο O 2ος Νόµος. Στην Ελλάδα µόνο, τη συγκεκριµένη χρονική περίοδο, έχουν γίνει τουλάχιστον δύο εκθέσεις µε τίτλο Εντροπία, έχει ακουστεί σε στίχους
τραγουδιών της εγχώριας ροκ σκηνής, υπάρχει ένας ραδιοφωνικός σταθµός, µια θεατρική οµάδα κι ένα θέατρο µε αυτό το όνοµα, ενώ στο χώρο της λογοτεχνίας, εκτός από το όνοµα ενός εκδοτικού οίκου και ενός περιοδικού, τη συνάντησα σε τουλάχιστον τρεις τίτλους µυθοπλασίας και ποίησης.
5Μπορεί να δεις ένα φλιτζάνι τσάι να πέφτει από το τραπέζι και να σπάει στο πάτωµα. Όµως ποτέ δεν θα δεις θρύµµατα από ένα φλιτζάνι να µαζεύονται, να γίνονται φλιτζάνι και να πηδούν πάνω στο τραπέζι. Η αύξηση της αταξίας, ή εντροπία, είναι αυτό που διακρίνει το παρελθόν από το µέλλον δεδοµένης µιας διεύθυνσης του χρόνου.
Hawking, S. (1988), Το χρονικό του χρόνου, µτφ. Χάρακας, Κ., Προλ. Sagan, C., Κάτοπτρο, 1988, 216–217
!8
Η αντιµετώπισή της µάλλον ποικίλλει. Η εντροπία χρησιµοποιείται πρωτίστως για να εκφράσει την αταξία µε ένα γενικευµένο και οργανικό τρόπο, µια αταξία αυθόρµητη, αναπόφευκτη και µοιραία, και κατά δεύτερο λόγο την µαταιότητα. Την επίγνωση ότι το σύµπαν, ο κόσµος, έχει ένα τέλος. Παρόλα αυτά, και παρά τους φαινοµενικά αρνητικούς συνειρµούς που φέρουν οι ιδιότητές της, δεν συνεπάγεται για όλους µια δυσµενή κατάσταση. Σε αντίθεση µε καλλιτεχνικές και επιστηµονικές διάνοιες, που την αντιµετώπισαν επιφυλακτικά ως απειλή και φορέα κοσµικής µαταιότητας, διάσηµοι συγγραφείς και καλλιτέχνες, όπως ο J.G. Ballard και ο Robert Smithson, αλλά και επιφανείς επιστήµονες, όπως ο Jacques Monod, ο Ilia Prigogine και η Isa- belle Stengers, όπως θα δούµε παρακάτω, την είδαν ως δηµιουργική δύναµη και γεννήτρια δυνατοτήτων.
i. Μεθοδολογία και τυχαιότητα
Ακόμα και σήμερα τόσες και τόσες διακεκριμένες διάνοιες δείχνουν ανίκανες να δεχτούν ή ακόμα και να καταλάβουν ότι από μια πηγή θορύβου η φυσική επιλογή μόνη και χωρίς καμιά βοήθεια ανασύρει όλη τη μουσική της βιόσφαιρας.
Jacques Monod, Η τύχη και η αναγκαιότητα
Στο βιβλίο του Η τύχη και η αναγκαιότητα (1970) ο Γάλλος νοµπελίστας βιολόγος Jacques Monod (Ζακ Μονό) κάνει µια τολµηρή σύγκριση της θεωρίας της εξέλιξης µε τον 2ο Θερµοδυναµικό Νόµο. Συγκεκριµένα αποδίδει τα αίτια της εξέλιξης των ειδών σε τυχαίες συγκυρίες —ατυχήµατα— χωρίς τις οποίες η ζωή δεν θα έφτανε στις έµβιες µορφές που γνωρίζουµε σήµερα —συµπεριλαµβανοµένου και του ανθρώπου. Δεν παραλείπει να υπογραµµίσει βέβαια, ότι µετά από κάθε τέτοια συγκυρία η ζωή βρίσκεται µπροστά σε έναν νέο δρόµο. Η επιλογή ή η απόρριψη αυτού εξαρτάται πλέον αυστηρά από συγκεκριµένες συνθήκες, χωρίς τις οποίες επίσης δεν θα
µπορούσε να υπάρχει εξέλιξη.6 Η πορεία της εξέλιξης, δηλαδή, για τον Monod είναι δρόµοι, οι ξαφνικές και τυχαίες παρεκκλίσεις από τους οποίους εγκυµονούν το νέο —
6 Η φυσική επιλογή λειτουργεί πάνω στα προϊόντα της τυχαιότητας λέει ο Monod και δεν µπορεί να τροφοδοτηθεί από πουθενά αλλού, όµως λειτουργεί µέσα σε έναν τοµέα πολύ απαιτητικών συνθηκών και από αυτόν τον τοµέα το τυχαίο εξαιρείται. Τέτοιες συνθήκες είναι για παράδειγµα αυτό που ονοµάζει τελεονοµία και σχετίζεται µε την διατήρηση και τον πολλαπλασιασµό του είδους. Monod, J. (1970), Chance and Necessity, trns. Weinhouse, A., Vintage Books, A Division of Random House, New York, 1972, 118–119
!=
που για να προκύψει όµως πρέπει να πληρούνται αυστηροί κανόνες. Λόγω του ότι κάθε µετάλλαξη που πραγµατοποιείται υπό αυτές τις συνθήκες διαµορφώνεται από πάρα πολλά, και ενδεχοµένως και ανεξάρτητα µεταξύ τους, συµβάντα, η πορεία της είναι µη αναστρέψιµη, µε άλλα λόγια, όπως υπογραµµίζει και ο ίδιος ο Monod:
(…)ορίζει µια κατεύθυνση του χρόνου, µια κατεύθυνση η οποία είναι η ίδια µε αυτή που υποδεικνύει ο νόµος της αύξησης της εντροπίας, δηλαδή ο 2ος
Θερµοδυναµικός Νόµος.
Εδώ ο βιολόγος τονίζει ότι δεν κάνει απλώς µια σύγκριση αλλά θεωρεί:
(…)την µη αντιστρεπτότητα των εξελικτικών διαδικασιών ως µια νόµιµη έκφραση του 2ου Θερµοδυναµικού Αξιώµατος στη βιόσφαιρα.7
Υπάρχει, λοιπόν, αταξία και τυχαιότητα στη φύση και την εξέλιξή της. Συγκεκριµένα υπάρχει το απρόβλεπτο και το µη αναστρέψιµο, χωρίς τα οποία δεν θα υπήρχε και εξέλιξη. Η εντροπία µπορεί να περιορίζει την απόδοση της ανεξάντλητης κοσµικής ενέργειας, χωρίς αυτήν όµως τα πάντα θα έµεναν στάσιµα, αµετάβλητα, µη εξελίξιµα.
Αυτό εντέλει µοιάζει να προκύπτει µέσα από τη θεωρία του Monod. Και, µέσω αυτής ακριβώς της θέσης, επιχειρείται στην παρούσα έρευνα να προσεγγιστεί η έκφραση του φαινοµένου της εντροπίας από την σύγχρονη δυτική τέχνη. Όχι µόνο ως κάτι αρνητικό και ανησυχητικό, αλλά ως µια αναπόφευκτη ροπή της φύσης, τη µόνη ικανή δε να οδηγήσει στο καινούριο. Μοιραία και ταυτόχρονα ελπιδοφόρα.
Σηµαντικότερες πηγές σε αυτήν την προσπάθεια και βασικά µεθοδολογικά µου εργαλεία είναι, αφενός, οι θέσεις δύο σπουδαίων επιστηµόνων, του Ilia Prigogine (Νόµπελ Χηµείας 1977) και της Isabelle Stengers, οι οποίοι, όπως περιγράφουν στα βιβλία τους La nouvelle alliance (1984) (µεταφράστηκε στα ελληνικά από τον αγγλικό τίτλο Τάξη µέσα από το Χάος), και La fin des certitudes (Το τέλος της Βεβαιότητας, 1996), µέσα από τη µελέτη κλειστών συστηµάτων σωµατιδίων µακριά από συνθήκες ισορροπίας, θεώρησαν την εντροπία φορέα δυνατότητας νέων µορφών αυτο-
οργάνωσης. Αφετέρου, η θεωρία των µαθηµατικών Claude Shannon και Warren
7 Monod (1970), 123
#N
Weaver, οι οποίοι µέσα από το βιβλίο τους The mathematical theory of communica- tion (Η µαθηµατική θεωρίας της επικοινωνίας, 1963) όρισαν την εντροπία στα συστήµατα επικοινωνίας ως πληροφορία.
Το βασικό στοιχείο σύγκλισης των δύο αυτών θεωριών που προέρχονται από διαφορετικά γνωστικά πεδία είναι το γεγονός ότι, όπως ο Monod, αναγνωρίζουν στην εντροπία δηµιουργικές ποιότητες. Οι µεν ως φορέα εξέλιξης, οι δε ως φορέα πληροφορίας.8
Ο Prigogine και η Stengers αναδεικνύουν τα πορίσµατά τους από έρευνες σε συστήµατα πολυπλοκότητας µακριά από την ισορροπία ως µέρος µιας διαδικασίας ανάδυσης µιας καινούριας επιστήµης, που ανοίγει νέους δρόµους στη Θερµοδυναµική και την επιστήµη του χάους. Μέσα από την µελέτη τους η εντροπία, η οποία σύµφωνα µε την κλασσική Θερµοδυναµική αποτελεί παράγοντα µοιραίας πορείας προς µια εκφυλιστική οµοιοµορφία, γίνεται αντιθέτως γενεσιουργός αιτία εµφάνισης νέων µορφών ζωής, αφού µέσα από το τυχαίο που εισάγει –αναπότρεπτα— στην εξελικτική διαδικασία γεννιέται το νέο. Υπό αυτό το πρίσµα απενοχοποιείται η τυχαιότητα και ο χρόνος αντιµετωπίζεται ως µη αναστρέψιµος σε αντίθεση τόσο µε τον χρόνο του κοσµοειδώλου του Νεύτωνα, όσο και µε αυτόν της Κβαντοµηχανικής και της Σχετικότητας.
Όσον αφορά στην εµφάνιση της εντροπίας στη θεωρία της πληροφορίας µέσα από τη θεωρία των Shannon και Weaver, αυτή (η εντροπία) γίνεται η πληροφορία, γιατί αποτελεί πάντα αυτό που δεν µπορούµε να προβλέψουµε, το µη αναµενόµενο.
Σύµφωνα µε τη θεωρία τους, σε ένα σύστηµα επικοινωνίας το κατά πόσο το µήνυµα που αποστέλλεται εµπεριέχει πληροφορία και πόση από αυτή φτάνει τελικά στον αποδέκτη, εξαρτάται από την κωδικοποίηση και αποκωδικοποίηση του αρχικού µηνύµατος, από τον θόρυβο που προστίθεται στο αρχικό µήνυµα κατά τη διαδικασία και τελικά από την εντροπία του.
8 Ας σηµειώσουµε εδώ ότι ο Monod όσον αφορά στην σχέση εντροπίας και πληροφορίας ενστερνίζεται
διαφορετική θέση από αυτήν του Shannon. Στο βιβλίο του υιοθετεί τη θέση των φυσικών Leon Brillouin και Leo Szilard ότι η εντροπία είναι το αντίθετο της πληροφορίας. Στο σηµείο αυτό ο Monod παρατηρεί και ότι η
αντιµετώπιση της εντροπίας ως το αντίθετο της πληροφορίας µπορεί να µοιάζει γόνιµη ιδέα (γι’ αυτό άλλωστε την ακολουθεί) όµως εύκολα θα µπορούσε και να οδηγήσει σε ασαφείς γενικεύσεις. Ο ίδιος τελικά προτιµά να αντιµετωπίσει την πληροφορία ως ενέργεια µέρος της οποίας εξαϋλώνεται µε κάθε διάδοσή της (µια θερµοδυναµική εποµένως αντιµετώπιση της πληροφορίας όπου η εντροπία εξακολουθεί να λειτουργεί ως απώλεια, όπως και για τους Brillouin και Szilard). Monod (1970), 198–199
#!
Το µέγεθος που στην Θερµοδυναµική λέγεται εντροπία, σύµφωνα µε τον Weaver, είναι µια ποσότητα που ταιριάζει µοναδικά µε τις φυσικές απαιτήσεις που
αποδίδονται στην πληροφορία στα συστήµατα επικοινωνίας.9 Όπως στα
θερµοδυναµικά συστήµατα η εντροπία αφορά στο βαθµό τυχαιότητας και την τάση των φυσικών συστηµάτων να γίνονται όλο και λιγότερο οργανωµένα, έτσι και στα συστήµατα επικοινωνίας η εντροπία έχει να κάνει µε το βαθµό ελευθερίας επιλογής κατά την κατασκευή του µηνύµατος.10
Πιο συγκεκριµένα, σε ένα σύστηµα επικοινωνίας, όταν ένα µήνυµα προς εκποµπή µεταφέρει ένα γεγονός µε µεγάλη πιθανότητα να συµβεί, τότε η
εντροπία/πληροφορία του είναι µηδενική ή πολύ χαµηλή. Αντιθέτως, όταν µεταφέρει ένα γεγονός του οποίου η πιθανότητα να συµβεί είναι πολύ χαµηλή, τότε η
εντροπία/πληροφορία που µεταφέρει είναι υψηλή. Πληροφορία, µας λένε οι Shannon και Weaver, είναι αυτό που δεν µπορούµε να προβλέψουµε, αυτό που έχει µικρή πιθανότητα να συµβεί, άρα το εντροπικό. Η εντροπία, δηλαδή, περιγράφει τη µέση ποσότητα πληροφορίας που εµπεριέχεται σε ένα µήνυµα ή, για να το πούµε αλλιώς, πρόκειται για το µέτρο της αβεβαιότητας που χαρακτηρίζει µια πηγή πληροφοριών, αφού όσο µικρότερη είναι η πιθανότητα να συµβεί ένα γεγονός (όση αβεβαιότητα φέρει εποµένως), τόση µεγαλύτερη ποσότητα πληροφορίας συνοδεύει το ενδεχόµενο της πραγµατοποίησης του.11 Συνεπώς, η πληροφορία είναι εντροπία.
Με κύριο µεθοδολογικό άξονα τις δύο αυτές θεωρίες, οι οποίες θα παρουσιαστούν αναλυτικά στο 1ο κεφάλαιο, και τα χαρακτηριστικά της εντροπίας, όπως προκύπτουν τόσο µέσα από αυτές, όσο και µέσα από την ιστορική εξέλιξη της Θερµοδυναµικής, θα επιχειρηθεί η ανάδειξή της ως στοιχείο αναζήτησης ή και ανάδυσης, ως µέσον και προβληµατισµό στη δουλειά συγκεκριµένων καλλιτεχνών, σε εκθέσεις και
µεµονωµένα έργα του Δυτικού κόσµου, από τα µέσα του 20ου αιώνα µέχρι σήµερα.
9 Shannon, C.E., Weaver, W. (1964), The mathematical theory of Communication, The University of Illinois Press, 1964, 12–13
10 Ibid
11 Το αναµενόµενο και καθόλου αβέβαιο µήνυµα ότι αύριο θα ανατέλλει ο ήλιος έχει µηδέν αβεβαιότητα και µηδέν εντροπία για παράδειγµα, στην ουσία δεν περιέχει πληροφορία. Αν κάποια πηγή πληροφορίας έστελνε µήνυµα ότι ο ήλιος αύριο δεν θα ανατείλει τότε η εντροπία του (άρα η πληροφορία του) θα ήταν άπειρη.
##
Την εποχή δηλαδή που άρχισε να διαµορφώνεται και, στη συνέχεια, αναδύθηκε αυτό που ονοµάζουµε σήµερα µεταµοντερνισµό.
Ο µεταµοντερνισµός και το µεταµοντέρνο είναι κοµβικές έννοιες στην αναζήτηση των µεταµορφώσεων της εντροπίας στα Δυτικά πολιτιστικά τοπία της περιόδου που
εξετάζουµε. Για τον θεωρητικό της τέχνης Matei Calinescu, αν και η έννοια του µεταµοντέρνου αρχικά —και από τον εισηγητή του Arnold Toynbee— αφορούσε στη λογοτεχνία του τέλους του 19ου αιώνα, µέσα στη δεκαετία του 1960 ο όρος εντέλει ταυτίστηκε µε την αντικουλτούρα και την, κατά Ihab Hassan, νέα γνώση. Με αυτήν την ερµηνεία εντοπίζεται τόσο στη φιλοσοφία όσο και στην τέχνη.12 Καθώς ο
Calinescu εντοπίζει τον µεταµοντερνισµό σε κρίσιµα επιστηµονικά ζητήµατα, όπως η κρίση της αιτιοκρατίας, ο ρόλος του τυχαίου στη φύση και η εισαγωγή του µη
αναστρέψιµου χρόνου, ζητήµατα δηλαδή που σχετίζονται άµεσα µε τον 2ο Θερµοδυναµικό Νόµο και που υποδηλώνουν µια αλλαγή επιστηµονικού
παραδείγµατος κατά Thomas Kuhn, δεν αργεί να φτάσει και στην προσέγγιση της (νέας) επιστήµης από τους Prigogine-Stengers, αντιµετωπίζοντάς την ως έκφραση µιας γενικότερης τάσης της ιστορίας και φιλοσοφίας των επιστηµών.13 Υπό αυτή την οπτική η αισιόδοξη ανάγνωση της εντροπίας από τους Prigogine-Stengers —ως γεννήτρια νέων τάξεων— υπήρξε στην ουσία έκφραση ενός νέου επιστηµολογικού παραδείγµατος που είχε αρχίσει να αναδύεται και να µορφοποιείται µέσα στα πλαίσια του µεταµοντερνισµού και της χαρακτηριστικής του κρίσης του
ντετερµινισµού. Βάση του νέου παραδείγµατος αυτού, θεµελιώδεις παραδοχές των επιστηµονικών θεωριών οφείλουν να αντιµετωπίζονται και µε κριτήριο πόσο
παραγωγικές ή δηµιουργικές είναι.14 Για τον Calinescu, δηλαδή, το µεταµοντέρνο και
12 Calinescu, M. (1987), Πέντε όψεις της νεωτερικότητας, µτφ. Παππάς, Α., Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, Αθήνα, 2001, 310. Ο Calinescu θεµελιώνει κατά πολύ τις απόψεις του στα γραπτά του Ihab Hassan. Ο Hassan, πιο
συγκεκριµένα, µιλώντας για την ενασχόλησή του µε την έννοια του µεταµοντέρνου αναφέρει: ήθελα να εξερευνήσω την παρόρµηση για ‘αυτ0-από-δηµιουργία’ (self-unmaking) η οποία είναι µέρος της λογοτεχνικής παράδοσης της σιωπής. Pop και σιωπή, ή µαζική κουλτούρα και αποδήµηση, ή ο Σούπερµαν και ο Γκοντό –ή(…) εµµένεια και απροσδιοριστία – όλα θα µπορούσαν να είναι όψεις του µεταµοντέρνου σύµπαντος. Hassan, I.
(1987), Toward a Concept of Postmodernism, στο Hassan, I. (1987), The Postmodern Turn: Essays in Postmodern Theory and Culture, Ohio State University Press, Ohio, 1987
13 Ibid, 313
14 Ibid, 311-313