«Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών»
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία
«Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Αλιεία. Συμμετοχικές διαδικασίες και τοπική ανθεκτικότητα: Μια μελέτη περίπτωσης στην αλιευτική κοινότητα του Δήμου Θερμαϊκού (Βόρεια Ελλάδα)»
«Γεωργία Κουργιώτη»
Επιβλέπουσα καθηγήτρια: «Μαρία Παρταλίδου»
Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2022
I δανεισμού, παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση»
(downloading), «ανάρτηση» (uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών του δικαιωμάτων
II
και τοπική ανθεκτικότητα: Μια μελέτη περίπτωσης στην αλιευτική κοινότητα του Δήμου Θερμαϊκού (Βόρεια Ελλάδα)»
«Γεωργία Κουργιώτη»
Επιτροπή Επίβλεψης Πτυχιακής / Διπλωματικής Εργασίας Επιβλέπουσα Καθηγήτρια:
«Μαρία Παρταλίδου»
«Αναπληρώτρια Καθηγήτρια ΑΠΘ »
Συν-Επιβλέπουσα Καθηγήτρια:
«Θεοδοσία Ανθοπούλου»
«Καθηγήτρια Πάντειο Πανεπιστήμιο»
Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2022
III
IV
Το βιομηχανοποιημένο μοντέλο ανάπτυξης της αλιείας έχει δημιουργήσει επιπτώσεις στο περιβάλλον, στην οικονομία και στις τοπικές κοινωνίες επηρεάζοντας δυσμενώς την ατομική, οικονομική, κοινωνική και πλανητική ευημερία. Τα απορρίμματα των αλιευτικών σκαφών, η υπεραλίευση και η χρήση καταστροφικών μεθόδων αλιείας, έχουν οδηγήσει μεταξύ άλλων, στη μείωση της βιοποικιλότητας και των αλιευτικών αποθεμάτων και την αλλοίωση της οργάνωσης της θαλάσσιας ζωής. Παράλληλα, η μειωμένη παραγωγή αποτελεί απειλή για την οικονομική επιβίωση των ανθρώπων που δραστηριοποιούνται στον κλάδο και ιδιαίτερα των μικρών αλιέων που στηρίζουν την οικονομική τους βιωσιμότητα στο θαλάσσιο πλούτο και σε λιγότερο επεκτατικές μεθόδους αλίευσης. Ως επακόλουθο, τοπικές κοινωνίες των οποίων οι οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες σχετίζονται με τη θάλασσα έρχονται αντιμέτωπες με σοβαρές προκλήσεις για την ευημερία τους. Στην παρούσα εργασία διερευνούμε κατά πόσο θα μπορούσε ένα εναλλακτικό αγροτροφικό μοντέλο (Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας) όπως αυτό της Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Γεωργίας (ΚΥΓ) να εφαρμοστεί στην αλιεία και σε κοινότητες που στηρίζουν τα εισοδήματά τους σε αυτήν και δη στη μελέτη περίπτωσης της αλιευτικής κοινότητας του Δήμου Θερμαϊκού, στη Βόρεια Ελλάδα. Θα εξεταστούν τα κίνητρα συμμετοχής αλιέων και καταναλωτών/τριων και θα επιχειρηθεί ο εντοπισμός των πιθανών προκλήσεων και των διαφορών από το μοντέλο της Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργίας. Επιπλέον, θα επιδιωχθεί η ανάδυση των δυνατών σημείων του εγχειρήματος και των πιθανών ευκαιριών
Λέξεις κλειδιά: κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία, εναλλακτικά αγροτροφικά δίκτυα, αλιεία, ηθικό εμπόριο, Fishbone
V
The industrialized model of fishery has an impact on the environment, the economy and local communities adversely affecting individual, economic, social and planetary well-being. The waste of fishing vessels, the overfishing and the use of destructive fishing methods, have led to the reduction of biodiversity and fish stocks and in the alteration of the organization of marine life. At the same time the reduced production is posing great challenges to the economic survival of people active in the industry and especially of small fishermen/fιsherwomen who base their economic viability on marine wealth and less expansive fishing methods. As a result, local communities whose economic and social activities are related to the sea, face serious challenges to their overall well-being. In the present thesis, we investigate whether an alternative food network (embedded in Social and Solidarity Economy) such as Community Supported Agriculture (CSA) can be applied to fishing and to communities that derive their incomes from fishery. Towards this direction we use a case study research of a fishing community of the Municipality of Thermaikos in Northern Greece. We will examine incentives for fishermen and consumers participation and attempt the identification of potential challenges and differences from the Community Supported Agriculture model. In addition, we will seek the potential strengths of the project and possible opportunities.
Keywords
social and solidarity economy, alternative agro-food networks, fishing, ethical trade, Fishbone
VI
Περίληψη... IV Abstract...V Περιεχόμενα...VI Κατάλογος Εικόνων / Σχημάτων...VIII Κατάλογος Πινάκων... IX Συντομογραφίες & Ακρωνύμια...X Εισαγωγή...１ 1 Το Θεωρητικό Πλαίσιο της Εργασίας...５ 1.1 Τα Εναλλακτικά Αγροτροφικά Δίκτυα (ΕΤΑΔ)...５ 1.2 Η Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία (ΚΥΓ)...７ 1.3 Η Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Αλιεία (ΚΥΑλ)...８ 1.4 Η Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Αλιεία και Γεωργία μοιράζονται κοινούς στόχους...９ 1.5 Εντοπίζοντας τις διαφορές μεταξύ ΚΥΓ και ΚΥΑλ...１１ 2. Η Αλιεία στην Ελλάδα...１４ 2.1 Ο Ελληνικός αλιευτικός στόλος...１４ 2.2 Αλιεία και Απασχόληση...１５ 2.3 Αρμοδιότητα υπηρεσιών-νομοθετικό πλαίσιο...１６ 3 Μεθοδολογία έρευνας...１８ 3.1 Μελέτη περίπτωσης...１８ 3.2 Επιλογή συμμετεχόντων για την διεξαγωγή της έρευνας...１８ 3.3 Εργαλεία της έρευνας και συλλογή δεδομένων...２１ 3.4 Κανόνες ηθικής και δεοντολογίας...２４ 4 Περιγραφή Μελέτης περίπτωσης...２５ 4.1 Ο Δήμος Θερμαϊκού - Γενικά στοιχεία...２５ 4.2 Η απασχόληση στο Δήμο και παραγωγικοί κλάδοι...２７ 4.3 Η ιχθυόσκαλα στη Νέα Μηχανιώνα...２８ 5 Αποτελέσματα έρευνας και συζήτηση επί των ευρημάτων...３０ 5.1 Τι σημαίνει να είσαι ψαράς στην Ελλάδα - Δυσκολίες - Ανησυχίες...３０
VII
5.3.1 Οικονομικά κίνητρα...３４ 5.3.2 Κοινωνικά κίνητρα...３８ 5.3.3 Περιβαλλοντικά και άλλα κίνητρα...４３ 5.4 Προκλήσεις-απειλές...４６ 5.5 Πιθανοί σύμμαχοι και δυνατότητες επιρροής...５２ 6 Συμπεράσματα - Περιορισμοί της έρευνας - Προτάσεις...５５ 6.1 Συμπεράσματα...５５ 6.2 Περιορισμοί της έρευνας και Προτάσεις...５８ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ...６０ Ξενόγλωσση...６０ Ελληνόγλωσση...６２ Διαδίκτυο...６６ Παράρτημα A - “Πίνακες”...６７ Παράρτημα B: Οδηγοί συνέντευξης...６９ Β.1 Οδηγός συνέντευξης για τους ειδικούς (experts)...６９ Β.2 Οδηγός συνέντευξης για τους αλιείς...７０ Β.3 Οδηγός συνέντευξης για τους καταναλωτές...７１
VIII
Εικόνα 1- Γεωγραφική αποτύπωση της Νέας Μηχανιώνας και του Αγγελοχωρίου 22
Εικόνα 2- Γεωγραφική άποψη του Δήμου Θερμαϊκού...25
Εικόνα 3- Άποψη της λιμνοθάλασσας Επανομής...26
Εικόνα 4- Άποψη της λιμνοθάλασσας του Αγγελοχωρίου...26
Εικόνα 5- Άποψη του λιμανιού της Νέας Μηχανιώνας...27
Εικόνα 6- Αλιέας σε ώρα εργασίας...31
Εικόνα 7- Η ψαριά...46
Σχήμα 1- Ερευνητικά ερωτήματα ...2
Σχήμα 2- Διάγραμμα αιτίας - αποτελέσματος (Fishbone diagram)...24
Σχήμα 3- Διάγραμμα αιτίας-αποτελέσματος (Εxpert)...51
Σχήμα 4- Διάγραμμα αιτίας-αποτελέσματος (Αλιέα)...51
IX
Πίνακας 1- 1 Oμοιότητες και διαφορές μεταξύ ΚΥΑλ και ΚΥΓ...13
Πίνακας 3-1 Προφίλ συμμετεχόντων Πληροφορητών κλειδιά (experts)...19
Πίνακας 3-2 Προφίλ συμμετεχόντων αλιέων...21
Πίνακας 3-3 Προφίλ συμμετεχόντων καταναλωτών...21
Πίνακας A1- Απογραφή Πληθυσμού 2011. Απασχολούμενοι κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας στο Δήμο Θερμαϊκού...67
Πίνακας A2- Απογραφή Πληθυσμού 2011. Απασχολούμενοι κατά τόπο εργασίας...68
X
ΕΑΠ: Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο ΚΑΟ: Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία ΕΤΑΔ: Εναλλακτικά Αγροτροφικά Δίκτυα ΚΥΓ: Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία ΚΥΑλ: Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Αλιεία OTΑ: Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία １
Εισαγωγή
Η τεχνολογική ανάπτυξη των τελευταίων χρόνων, έχει αλλάξει τις παραδοσιακές μεθόδους αλίευσης και τα μεγέθη παραγωγής, καθιστώντας την αλιεία περισσότερο αποδοτική. Τα αλιευτικά σκάφη εκσυγχρονίζονται με νέα εργαλεία (ανιχνευτές ψαριών, ραντάρ κ.α.), με την αλιεία να εντατικοποιείται και να αποκτά βιομηχανικές διαστάσεις προκειμένου να ανταποκριθεί στην αυξημένη ζήτηση (Κουτράκης &
Μυλωνά, 2018). Αποτέλεσμα είναι η δημιουργία ενός βιομηχανοποιημένου επιχειρηματικού μοντέλου που στοχεύει στην ανάπτυξη των αγορών και όχι αποκλειστικά στην κάλυψη των ανθρώπινων τροφικών αναγκών (Pispiniet al., 2017).
Αυτό το βιομηχανοποιημένο-νεοφιλελεύθερο μοντέλο ανάπτυξης της αλιείας σε παγκόσμιο επίπεδο έχει δημιουργήσει επιπτώσεις στο περιβάλλον, στην οικονομία και στις τοπικές κοινωνίες επηρεάζοντας δυσμενώς την ατομική, οικονομική, κοινωνική και πλανητική ευημερία (Godwin et al., 2017). Τα απορρίμματα των μεγάλων αλιευτικών σκαφών, η υπεραλίευση και η χρήση καταστροφικών μεθόδων αλιείας, εν ονόματι του κέρδους έχουν οδηγήσει μεταξύ άλλων, στη μείωση της βιοποικιλότητας και των αλιευτικών αποθεμάτων και την αλλοίωση της οργάνωσης της θαλάσσιας ζωής (Quaas et al., 2016). Παράλληλα, το υψηλό κόστος και η μειωμένη παραγωγή αποτελεί απειλή για την οικονομική επιβίωση των ανθρώπων που δραστηριοποιούνται στον κλάδο και ιδιαίτερα των μικρών αλιέων, που στηρίζουν την οικονομική τους βιωσιμότητα στο θαλάσσιο πλούτο και σε λιγότερο επεκτατικές μεθόδους αλίευσης. Ως επακόλουθο, τοπικές κοινωνίες των οποίων οι οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες σχετίζονται με τη θάλασσα και την αλιεία έρχονται αντιμέτωπες με σοβαρές προκλήσεις για την ευημερία τους. Το τελευταίο αποτελεί ουσιαστικά και τον προβληματισμό της παρούσας μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας.
Σκοπός της εργασίας είναι να μελετήσει υπό το πρίσμα της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας τη δυνατότητα ανάληψης δράσεων σε τοπικό-κοινοτικό επίπεδο από τους αλιείς και τις τοπικές κοινωνίες, προκειμένου να τοποθετήσουν στην παραπάνω συζήτηση ένα άλλο μοντέλο ανάπτυξης και αναδίπλωσης των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων τους. Μέσα από τη μελέτη περίπτωσης μιας κοινότητας στη Βόρεια Ελλάδα και την υιοθέτηση, ως θεωρητικού πλαισίου ανάπτυξης τα εναλλακτικά αγροδιατροφικά συστήματα, θα γίνει προσπάθεια να
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία ２
επιτευχθεί ο βασικός σκοπός της εργασίας. Ειδικότερα επιδιώκεται η διερεύνηση της δυνατότητας εφαρμογής του μοντέλου της Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Αλιείας σε μια τοπική κοινότητα στη Βόρεια Ελλάδα, η οποία αφενός στηρίζει μέρος της οικονομίας της στην αλιεία αφετέρου είναι πολύ κοντά σε ένα μεγάλο αστικό κέντρο (με εν δυνάμει καταναλωτές που θα είχαν σχετικό ενδιαφέρον συμμετοχής σε εγχειρήματα ΚΑΟ). Θα εξεταστούν τα κίνητρα συμμετοχής αλιέων και καταναλωτών/τριων και θα επιχειρηθεί ο εντοπισμός των πιθανών προκλήσεων και των διαφορών από το μοντέλο της Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργίας. Επιπλέον, θα επιδιωχθεί η ανάδυση των δυνατών σημείων του εγχειρήματος και των πιθανών ευκαιριών.
Σχήμα 1: Ερευνητικά ερωτήματα
Πηγή: (προαναφερθείσα βιβλιογραφία και ιδία επεξεργασία)
Η ανάλυση των παραπάνω ερευνητικών ερωτημάτων, προσδοκά να αναδείξει τις πιθανότητες ανάπτυξης ενός διαφορετικού μοντέλου συνεργασίας μεταξύ παραγωγού και καταναλωτή σε μια αγορά που μετατρέπεται σε τόπο συνάντησης, ανταλλαγής απόψεων και ιδεών, όπου προάγονται τα σχεσιακά αγαθά και επαναπροσδιορίζεται το εννοιολογικό της περιεχόμενο.
Εξάλλου, έχει γίνει φανερό πως σε ένα παγκοσμιοποιημένο αγροδιατροφικό σύστημα η εμφάνιση εναλλακτικών αγροδιατροφικών δικτύων συνδέεται με τους στόχους της ευημερίας όπως αυτές απεικονίστηκαν από την Gibson-Graham etal. (2013) δηλαδή, της υλικής, της κοινοτικής, της εργασιακής και της πλανητικής ευημερίας. Αυτό
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία ３
γίνεται κατανοητό αν λάβουμε υπόψη μας πως τα αγροτροφικά συστήματα αποσκοπούν όχι μόνο σε οικονομικούς στόχους εξασφαλίζοντας δικαιότερες (ηθικές) τιμές για παραγωγούς και καταναλωτές, αλλά διακρίνονται για τους περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς στόχους τους συμβάλλοντας παράλληλα στην ανάπτυξη της κοινότητας.
Η εμπειρία της εφαρμογής της Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Γεωργίας (ΚΥΓ) έχει δείξει ότι οι άνθρωποι και ιδιαίτερα οι κάτοικοι των πόλεων, αναζητούν νέους τρόπους επανασύνδεσης με τη τροφή τους υιοθετώντας κριτική στάση απέναντι στο τρόπο παραγωγής και διανομής τροφίμων που απαντάται διεθνώς (Ανθοπούλου κ.α., 2014; Ανθοπούλου & Παρταλίδου, 2015). Αν και εξαιρετικά περιορισμένες δεν λείπουν από την βιβλιογραφία οι αναφορές συγκεκριμένα στην Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Αλιεία (ΚΥΑλ) η οποία φαίνεται να ακολουθεί το παράδειγμα και τη λογική της ΚΥΓ (Brinson etal., 2011; Campbell etal., 2013; McClenachan etal., 2014; Salladarré etal., 2018; Witter etal., 2017).
Η εργασία αποτελείται από έξι κεφάλαια : Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια σύντομη αναφορά στα Εναλλακτικά Αγροτροφικά Δίκτυα, στις έννοιες της Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Γεωργίας και Αλιείας και αποπειράται η αποτύπωση των μεταξύ τους κοινών χαρακτηριστικών και διαφορών. Το κεφάλαιο κλείνει με μια σύντομη απεικόνιση των ομοιοτήτων και των διαφορών τους σε έναν συνοπτικό πίνακα. Στο δεύτερο κεφάλαιο, γίνεται μια σύντομη περιγραφή του ελληνικού επαγγελματικού αλιευτικού στόλου και παρατίθενται στοιχεία για την απασχόληση στον τομέα και το νομοθετικό πλαίσιο που διέπει την λειτουργία του. Στο τρίτο κεφάλαιο, περιγράφεται η μεθοδολογία της έρευνας για την εκπόνηση της παρούσας μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας και συγκεκριμένα η μελέτη περίπτωσης, ο τρόπος συλλογής δεδομένων και επιλογής των συμμετεχόντων, καθώς και τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για την έρευνα πεδίου. Επίσης, παρουσιάζεται το προφίλ των ειδικών (experts), των αλιέων και εν δυνάμει καταναλωτών. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με τους κανόνες ηθικής και δεοντολογίας. Στο τέταρτο κεφάλαιο, γίνεται η περιγραφή της μελέτης περίπτωσης όπου παρατίθενται γενικά στοιχεία για τον Δήμο Θερμαϊκού, στοιχεία που αφορούν στην απασχόληση και τους παραγωγικούς κλάδους του Δήμου και απεικονίζεται ο τρόπος λειτουργίας της ιχθυόσκαλας στην περιοχή της Νέας Μηχανιώνας. Στο πέμπτο κεφάλαιο, καταγράφονται τα αποτελέσματα της έρευνας και γίνεται συζήτηση επί των
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία ４
ευρημάτων της. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο, με το οποίο ολοκληρώνεται η παρούσα εργασία, παρουσιάζονται τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την έρευνα, οι περιορισμοί που υπήρξαν κατά την εκπόνησή της και διατυπώνονται οι προτάσεις για το μέλλον.
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία ５
1 Το Θεωρητικό Πλαίσιο της Εργασίας 1.1 Τα Εναλλακτικά Αγροτροφικά Δίκτυα (ΕΤΑΔ)
Σήμερα οι καταναλωτές φαίνεται να έχουν πολλές επιλογές για την αγορά της τροφής τους. Μεγάλες αλυσίδες τροφίμων (super market), τοπικά καταστήματα βιολογικών και άλλων προϊόντων, αγορές μέσω διαδικτύου κ.α. και πρόσφατα τα εναλλακτικά αγροτροφικά δίκτυα. Τα τελευταία, αφορούν σε βραχείες τροφικές αλυσίδες που δρουν τοπικά και σηματοδοτούν μια διαφορετική προσέγγιση των αγοραίων συναλλαγών (Ανθοπούλου & Παρταλίδου, 2015 ; Καλφαγιάννη & Σκορδίλη, 2019) Ενδεικτικά, αναφέρεται η Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία (ΚΥΓ), οι αστικοί λαχανόκηποι, οι αγορές γεωργών κ.α.
Τα δίκτυα αυτά παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλομορφία, τόσο ως προς τη δομή τους και τις πρακτικές παραγωγής και διανομής, όσο και ως προς τις ιδεολογικές αντιλήψεις, τη διακυβέρνησή τους και τις σχέσεις μεταξύ των μελών τους (Καβουλάκος κ.α., 2015). Στη χώρα μας, η έκταση της ποικιλομορφίας τους διαπιστώνεται τόσο σε θεωρητικό επίπεδο, με την βιβλιογραφία να ενδυναμώνεται (Nikolaidou, 2020;
Τζέκου, 2020) όσο και σε πρακτικό επίπεδο1.
Η Jarosz (2008, όπ. αναφ. στους Γριτζάς, κ.α. 2015) εντοπίζει τέσσερα στοιχεία που φαίνεται να είναι κοινά στα ΕΤΑΔ: (α) η απόσταση ανάμεσα σε παραγωγούς και καταναλωτές είναι μικρή, (β) η πώληση των προϊόντων πραγματοποιείται σε συγκεκριμένα σημεία, (γ) το μέγεθος της παραγωγής είναι μικρό, γεγονός που ευνοεί τη χρήση φιλικότερων μεθόδων καλλιέργειας, όσον αφορά την αγροτική παραγωγή και (δ) οι συμμετέχοντες σε αυτά χαρακτηρίζονται από μεγάλο ενδιαφέρον για τις κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις που διακρίνουν την παραγωγή, τη διανομή αλλά και την κατανάλωση της τροφής.
Ο σύντομος αυτός τρόπος διάθεσης προϊόντων μέσα από μακροπρόθεσμες συμφωνίες μεταξύ καταναλωτών/τριων και πωλητών/τριων, φαίνεται να έχει τεθεί στο περιθώριο από την δεκαετία του 1960, όπου τα σούπερ μάρκετ διαδραματίζουν αυξημένο ρόλο στη λιανική πώληση τροφίμων. Ωστόσο, επανεμφανίζεται στο προσκήνιο τις
1 Χαρακτηριστική είναι η συνάντηση αλληλέγγυων δράσεων που διεξήχθηκε στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών το 2014, όπου συμμετείχαν 103 συλλογικές δράσεις (Γριτζάς κ.α., 2015) από τότε μέχρι σήμερα 2021 έχει πραγματοποιηθεί μια πληθώρα συναντήσεων. Ενδεικτικά αναφέρουμε την Πανελλαδική Συνάντηση δομών Αλληλεγγύης “Μαζί για την αλληλεγγύη” που πραγματοποιήθηκε το Μάρτιο του 2019 στο ανωτέρω πανεπιστήμιο με τη διεξαγωγή έξι εργαστηρίων πάνω σε θέματα αλληλεγγύης(https://www.solidarity4all.gr/el/news/mazi-gia-tin-allileggyi-oloklirothike-i-panelladiki- synantisi-domon-allileggyis)
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία ６
τελευταίες δεκαετίες με την ανάπτυξη της πληροφορίας και του διαδικτύου (Lazuech
& Debucquet, 2017). Οι αιτίες εντοπίζονται, μεταξύ άλλων, στην αδυναμία ελέγχου των μεθόδων παραγωγής, συντήρησης και διανομής της τροφής αλλά και τα διατροφικά σκάνδαλα των τελευταίων χρόνων, με σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία. Επιπλέον, φαίνεται πως οι καταναλωτές/τριες είναι περισσότερο ευαισθητοποιημένοι/ες σχετικά με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις που οφείλονται στην αλόγιστη χρήση των περιβαλλοντικών πόρων, αλλά και την ρύπανση που προέρχεται από την βιομηχανική δραστηριότητα στον τομέα αυτό (Ανθοπούλου &
Παρταλίδου, 2015). Όπως αναφέρουν οι Pascucci et al. (2016), η προμήθεια τροφίμων από αγορές ΕΤΑΔ, συνιστά μια πράξη ηθικής κατανάλωσης, δεδομένου ότι ο/η καταναλωτής/τρια δεν προσβλέπει μόνο στην υλική αξία του προϊόντος, αλλά εξετάζει και άλλες αξίες, όπως κοινωνικές, πολιτικές και περιβαλλοντικές. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η πολυπλοκότητα του όρου αγροτροφικό σύστημα φαίνεται να έχει γίνει κατανοητή από μερίδα πολιτών, οι οποίοι μπορούν να αντιληφθούν ότι η επιλογή των τροφίμων, η κατανάλωση, ο τρόπος παρασκευής και αποθήκευσής τους, τους καθιστά αυτόματα αναπόσπαστο μέρος του τρόπου λειτουργίας του συστήματος αυτού. Ήδη, ο παγκόσμιος οργανισμός τροφίμων και γεωργίας (FAΟ, 2021) κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για την επισιτιστική ασφάλεια, υπογραμμίζοντας τη σημασία των βιώσιμων αγροτροφικών συστημάτων για την εξασφάλιση ποιοτικής τροφής σε προσιτή τιμή, χωρίς περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις για τις επόμενες γενιές.
Από την πλευρά των ερευνητών/τριών, βλέπουμε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον προς την βιώσιμη κατανάλωση και το ρόλο των κοινωνικών κινημάτων και των εναλλακτικών χώρων στην οργάνωση και τον σχηματισμό των αγροτροφικών δικτύων (Renting etal.
2012 στο Ανθοπούλου και Παρταλίδου, 2015). Για τα δεύτερα, γίνεται ιδιαίτερη συζήτηση για το κατά πόσο μπορούν να συμβάλλουν στην μεταβολή των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών (Καβουλάκος κ.α., 2015). Όπως υποστηρίζουν μελετητές, τα ΕΤΑΔ έχουν ως στόχο τους τη διαμόρφωση νέων πρακτικών και όχι απλά τον υπερκερασμό των ήδη υπαρχουσών συμβατικών (Γριτζάς & Καβουλάκος, 2015).
Πέραν όμως από τις πρακτικές που αποτυπώνουν την κοινωνική και περιβαλλοντική διάστασή τους, για την οποία γίνεται ιδιαίτερος λόγος, δε θα πρέπει να παραβλέψουμε και τη σημασία της οικονομικής τους διάστασης. Τα ΕΤΑΔ επιδιώκουν την αύξηση του εισοδήματος του/της παραγωγού, η οποία επιτυγχάνεται με την απευθείας διάθεση των προϊόντων χωρίς την παρέμβαση μεσαζόντων,
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία ７
αυξάνοντας δηλαδή το περιθώριο κέρδους του πρώτου. Η πρακτική αυτή μπορεί να δημιουργήσει θετικές οικονομικές επιδόσεις, απαραίτητο στοιχείο για την οικονομική βιωσιμότητα των εγχειρημάτων. Κατά αυτόν τον τρόπο, μπορούν να συμβάλουν στην οικονομική ανάπτυξη των κοινοτήτων και να ενεργοποιήσουν γενικότερα την τοπική κοινωνία προς ζητήματα ηθικής κατανάλωσης.
1.2 Η Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία (ΚΥΓ)
Προκειμένου να ερευνήσουμε την δυνατότητα εφαρμογής του μοντέλου της ΚΥΓ στον τομέα της αλιείας, είναι κρίσιμο να γίνει μια σύντομη αναφορά στα βασικά χαρακτηριστικά της. Η ΚΥΓ έχει τις βάσεις της στην ΚΑΟ (Κεχαγιά & Παρταλίδου, 2014) και περιλαμβάνεται στα Εναλλακτικά Αγρο-τροφικά Δίκτυα, που προτάσσουν ένα εναλλακτικό μοντέλο απέναντι στην εκβιομηχάνιση της παραγωγής (επεξεργασία, παραγωγή γενετικά τροποποιημένων προϊόντων, χρήση χημικών ουσιών κ.λ.π.) και την διεύρυνσή της παγκοσμίως, λόγω των αρνητικών αποτελεσμάτων που επιφέρει στο περιβάλλον και στην κοινωνία (Goodman & Dupuis, 2002 όπως αναφέρεται στο Γριτζάς κ.α., 2015).
Στην ΚΥΓ, οι καταναλωτές, προμηθεύονται από τον/την παραγωγό ή τους παραγωγούς κοντινών περιοχών, ένα “καλάθι” που περιλαμβάνει εποχικά προϊόντα.
Η συναλλαγή πραγματοποιείται συνήθως σε εβδομαδιαία βάση. Το περιεχόμενο του καλαθιού, το κόστος και η ποσότητά του, προσυμφωνείται μεταξύ των δύο συναλλασσομένων κατά την έναρξη της καλλιεργητικής περιόδου, προσδίδοντας και στα δύο μέρη πολλαπλά οφέλη. Ο/Η παραγωγός έχει τη δυνατότητα να σχεδιάσει την παραγωγή του/της, δεδομένου ότι παρέχεται το απαραίτητο κεφάλαιο κατά την έναρξη της καλλιεργητικής περιόδου, ενώ παράλληλα ενισχύει το εισόδημά του λόγω της απουσίας μεσαζόντων. Ο καταναλωτής/τρια από την μεριά του/της, προμηθεύεται με καλύτερης ποιότητας προϊόντα σε πιο δίκαιες τιμές. Αμφότεροι, αναπτύσσουν σχέσεις εμπιστοσύνης μέσα από τη δημιουργία μιας κοινότητας που επαναπροσδιορίζει και αναπλαισιώνει τις συμβατικές μεθόδους καλλιέργειας και την κυριαρχία του παγκόσμιου συστήματος παραγωγής τροφίμων (Ανθοπούλου &
Παρταλίδου, 2015 ; Καβουλάκος & Γριτζάς, 2015).
Οι ρίζες της ΚΥΓ εντοπίζονται στο κίνημα ΤΕΚΕΙ της Ιαπωνίας από το 1970. H ανησυχία των μητέρων για την ποιότητα της παιδικής τροφής και τους κινδύνους που
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία ８
ενέχει η χρήση χημικών σκευασμάτων στη γεωργία, οδήγησε στην δημιουργία ομάδων που συνεργάστηκαν με γεωργούς για την προμήθεια προϊόντων βιολογικής γεωργίας, τα οποία προπλήρωναν μέσω συμβολαίου (Bougherara et al., 2009 στο Παρταλίδου & Ανθοπούλου, 2015). Το ίδιο χρονικό διάστημα, δίκτυα παραγωγών και καταναλωτών κάνουν την εμφάνισή τους στην Ευρώπη. Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 έχουμε την μεταφορά αυτών των πρακτικών στις ΗΠΑ, και την καθιέρωση του όρου Community supported Agriculture (CSA) - Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι η Γαλλία, έχει τα περισσότερα μέλη ΚΥΓ από οποιαδήποτε ευρωπαϊκή χώρα. Σύμφωνα με τη Διαπεριφερειακή Ομοσπονδία CSAs MIRAMAP (www.miramap.org), το 2015 περίπου 2000 δίκτυα ΚΥΓ εξυπηρέτησαν 320.000 καταναλωτές (Salladarré et al., 2018). Στη χώρα μας, μια μορφή της ΚΥΓ εμφανίζεται το 2010-2011 με τη δημιουργία των “Αργοναυτών”, του πρώτου δικτύου αγροτών-παραγωγών βιολογικών προϊόντων από την Πελοπόννησο και καταναλωτών από την Αθήνα. Η πρώτη διανομή του καλαθιού πραγματοποιήθηκε το 2012 (Ανθοπούλου και Παρταλίδου, ο.π.).
1.3 Η Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Αλιεία (ΚΥΑλ)
Η ΚΥΑλ, εμπνευσμένη από το μοντέλο της ΚΥΓ, εντάσσεται και αυτή στα ΕΤΑΔ.
Πρόκειται για μια μορφή άμεσου μάρκετινγκ, όπου οι καταναλωτές πληρώνουν προκαταβολικά για μερίδια τοπικών αλιευμάτων. Οι παραδόσεις γίνονται συνήθως σε εβδομαδιαία βάση κατά τη διάρκεια μιας σεζόν, χωρίς να παρεμβαίνουν
“μεσάζοντες”, όπως λιανοπωλητές, μεσίτες, μεταποιητές, ενώ αλιείς και καταναλωτές επιμερίζονται τους κινδύνους παραγωγής τροφίμων (Brinson etal., 2011). Η ΚΥΑλ ανήκει στα τοπικά συστήματα τροφίμων και επιχειρεί να αυξήσει την πρόσβαση των καταναλωτών σε θαλασσινά είδη τροφής που αλιεύονται τοπικά, δημιουργώντας σύντομες αλυσίδες εφοδιασμού. Στοχεύει στη δίκαιη (ηθική) αποζημίωση των ψαράδων μικρής κλίμακας, προσφέροντας σημαντικά περιβαλλοντικά, οικονομικά και κοινωνικά οφέλη στις τοπικές κοινότητες (Brinson et al., 2011; Godwin et al., 2017; McClenachan etal., 2014; Salladarré etal., 2018; Witter & Stol, 2017).
Η ΚΥΑλ εμφανίστηκε πρόσφατα και επεκτάθηκε ραγδαία στις ΗΠΑ και τον Καναδά (McClenachan et al., 2014). Το πρώτο επιτυχημένο δίκτυο ΚΥΑλ ξεκίνησε στην πολιτεία του Maine το 2007 (Campell et al., 2013). Από το 2010 υπήρχαν 13 δίκτυα
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία ９
ΚΥΑλ, δώδεκα στις ΗΠΑ και ένα στον Καναδά (Brinson, et al., 2011). Από τη διεθνή βιβλιογραφία δε φαίνεται να προκύπτουν πληροφορίες που να προσδιορίζουν χρονολογικά την εμφάνιση της ΚΥΑλ στην Ευρώπη. Όσον αφορά τη χώρα μας, μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι εφαρμόζεται το μοντέλο της ΚΥΑλ τυπικά τουλάχιστον.
1.4 Η Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Αλιεία και Γεωργία μοιράζονται κοινούς στόχους
Η ΚΥΑλ και ΚΥΓ φαίνεται πως μοιράζονται κοινούς στόχους. Πρόκειται για μείωση της κοινωνικής και φυσικής απόστασης μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών (Campel etal., 2013), η οποία εξασφαλίζει λιγότερα «τροφομίλια» και κατ΄επέκταση τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος. Επιπλέον, διευρύνει τις κοινωνικές σχέσεις. Η προπληρωμή των μεριδίων από τον/την καταναλωτή/τρια κατά την έναρξη μιας αλιευτικής περιόδου εξασφαλίζει το κεφάλαιο κίνησης και δημιουργεί χρηματοοικονομική ασφάλεια στους αλιείς, ειδικά τους μικρούς, καθώς μπορεί να συμβάλει στη σταθεροποίηση του εισοδήματος μεταξύ των εποχών (Witter & Stoll, 2017). Επιπλέον, βοηθά στη χρηματοδότηση λειτουργικών και άλλων εξόδων. Από την πλευρά τους, οι καταναλωτές δέχονται να πληρώσουν κατά τι ακριβότερα τα προϊόντα μοιράζοντας με τους αλιείς και τους γεωργούς το οικονομικό ρίσκο και συνάμα τις ευθύνες και τους κινδύνους (Ανθοπούλου & Παρταλίδου, 2015; Mc Clenachan et al., 2014). Σε μια εποχή όπου οι οικονομικές συναλλαγές διέπονται κατά κύριο λόγο από καπιταλιστικές πρακτικές με στόχο την κερδοφορία, αυτή η μορφή εναλλακτικής αγοράς φαντάζει να παρεκκλίνει από τους γενικά παραδεκτούς εμπορικούς κανόνες.
Όπως αναφέρουν οι Salladarré et al. (2018), η συναλλαγή αυτή από μόνη της εμφανίζεται ως οικονομικό παράδοξο, αν δεν συμπεριληφθούν άλλα κίνητρα, όπως κοινωνικά και περιβαλλοντικά. H άποψη αυτή ενισχύεται, αν λάβουμε υπόψη ότι η παραγωγή των αγροτικών προϊόντων χαρακτηρίζεται από σχετική αστάθεια, η οποία έχει να κάνει με απρόβλεπτους παράγοντες όπως είναι οι καιρικές συνθήκες. Ο Dicken (2007:398) αναφέρεται στα έκτακτα γεγονότα που επηρεάζουν τις παραγωγικές διαδικασίες του αγροτροφικού τομέα. Το γεγονός αυτό, με τη σειρά του, καθιστά την οικονομική συναλλαγή επισφαλή, δεδομένου ότι “το καλάθι” μπορεί να
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία １０
μην παραδοθεί στον συμφωνηθέντα χρόνο ενώ το περιεχόμενό του μπορεί να διαφοροποιηθεί από το αρχικό.
Αυτή η σύντομη αλυσίδα εφοδιασμού μπορεί να παρέχει στους καταναλωτές τη δυνατότητα να λαμβάνουν γνώση για τον τόπο προέλευσης, επεξεργασίας και διανομής των προϊόντων που προμηθεύονται (Bolton et al., 2016), αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο τη διαφάνεια στις συναλλαγές και το αίσθημα της εμπιστοσύνης.
Επιπλέον, εκτός από το κριτήριο της ιχνιλασιμότητας, οι καταναλωτές φαίνεται να αναζητούν ποιοτικότερη τροφή, ενώ οι περιβαλλοντικές ανησυχίες αποτελούν σημαντικό κριτήριο επιλογής. Στα τοπικά συστήματα τροφίμων, η αμεσότητα της συναλλαγής αναπτύσσει κοινωνικούς δεσμούς και διευρύνει τις κοινωνικές σχέσεις (Ανθοπούλου & Παρταλίδου, 2015), ευνοώντας με αυτόν τον τρόπο την ανάπτυξη του κοινωνικού κεφαλαίου. Η προσωπική επαφή των συναλλασσομένων διαμορφώνει μια διαδικασία αλληλεπίδρασης, όπου με την ανταλλαγή απόψεων και εμπειριών ενθαρρύνεται η ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων μέσα σε ένα εργασιακό περιβάλλον (MacMillan Uribe, A.L., Winham, D.M. και Wharton, C.M.
(2012) στο Aνθοπούλου και Παρταλίδου, 2015). Αλιείς και γεωργοί μοιράζονται τη τεχνογνωσία τους με τους καταναλωτές, αυξάνοντας την αμοιβαία γνώση.
Παράλληλα, μπορούν να αναπτυχθούν αισθήματα συμπάθειας και αφοσίωσης, ως αποτέλεσμα της μεταξύ τους συνεργασίας και της πρόσωπο με πρόσωπο επαφής.
Στην ΚΥΑλ όπως και στην ΚΥΓ η συμπάθεια, η φιλικότητα, η συνεργασία, η κοινοτική συμμετοχή καθώς και η οικολογική ευθύνη (Bloemmen etal., 2015) είναι μερικά από τα οφέλη που εντάσσονται στα σχεσιακά αγαθά και αποτυπώνουν την κοινωνική διάσταση της συναλλαγής. Αμφότεροι, συμβάλουν στην ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας με συνεργατικές διαδικασίες. Εκτός τούτου, σε ένα δίκτυο ΚΥΑλ οι αλιείς μπορούν να ακολουθήσουν μια στρατηγική για το πότε και σε τι ποσότητα πρέπει να αλιεύουν, ευθυγραμμίζοντας με αυτόν τον τρόπο την αλιευτική τους προσπάθεια με τη ζήτηση. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και σε ένα δίκτυο ΚΥΓ, όπου ο/η γεωργός παράγει αυτό που απαιτείται συμβάλλοντας στην ανάπτυξη της καταναλωτικής και περιβαλλοντικής συνείδησης που εναντιώνεται στην μεγέθυνση, την καταναλωτική υπέρβαση και την υπερκμετάλλευση των πόρων, χαρακτηριστικά που απαντώνται στο μοντέλο της συμβατικής ανάπτυξης (Escobar, 2016). Φαίνεται λοιπόν ότι πολλά από τα οφέλη που παρέχουν τα δίκτυα της ΚΥΓ ευθυγραμμίζονται με αυτά της ΚΥΑλ, δίνοντας στους καταναλωτές την ευκαιρία να υποστηρίξουν τους
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία １１
παραγωγούς τροφίμων της κοινότητάς τους και να συμβάλουν στην ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας και της ζωτικότητα της κοινότητας (Godwin etal., 2017).
1.5 Εντοπίζοντας τις διαφορές μεταξύ ΚΥΓ και ΚΥΑλ
Πέραν των ομοιοτήτων που μπορεί να χαρακτηρίζουν τα παραπάνω δίκτυα, η διεθνής βιβλιογραφία δείχνει διαφορές οι οποίες έχουν τη ρίζα τους στη φύση των προϊόντων (Cambell et al., 2013). Πρόκειται για μεταβλητά προϊόντα τα οποία συλλέγονται ανάλογα με την περιοχή, την εποχή αλλά και τους ισχύοντες τοπικούς και διεθνής κανονισμούς (Brinson et al., 2011). Εν αντιθέσει με τη γεωργία, όπου η χρήση της γης ελέγχεται από τους ιδιοκτήτες της, οι οποίοι έχουν και τη διαχείρισή της, η αλιεία διέπεται από θεσμικές ρυθμίσεις και κανόνες που πρέπει να ακολουθούνται από όλους όσοι δραστηριοποιούνται στον τομέα. Αλιείς και (κοινοί) πόροι βρίσκονται σε διαρκή κίνηση. Οι δε πόροι είναι αφαιρούμενοι, δηλαδή τα αλιεύματα που λαμβάνονται από έναν/μια αλιέα δεν μπορούν να ληφθούν από κάποιον άλλο, ενώ είναι δύσκολο να αποκλειστούν αλιείς. Αυτό πιθανόν να μπορεί να αντιμετωπιστεί με την επιβολή συγκεκριμένων περιορισμών και κανόνων, όμως οι προσπάθειες των αλιέων, για παράδειγμα, για την αντιμετώπιση της υπεραλίευσης μπορεί να υπονομευτούν από άλλους αλιείς που δραστηριοποιούνται στην ίδια περιοχή (Cambell, ο.π.).
Πρόκειται δηλαδή για ένα πόρο που ανήκει στα «κοινά αγαθά» (Commons) και μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο υπερεκμετάλλευσης και να υποβαθμιστεί λόγω της ανταγωνιστικότητας στη χρήση και της αδυναμίας αποκλεισμού (Αρβανιτίδης &
Νασιώκα, 2014). Ως φυσικό κοινό πρέπει να καλλιεργηθεί, να συντηρηθεί, να αναπληρωθεί και να ενισχυθεί, ώστε να συνεχίσει να υπάρχει στο διηνεκές. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Bollier (2016), η προστασία των κοινών πρέπει να αποτελεί κύριο μέλημα πολιτών και κυβερνώντων. Το κράτος πρέπει να αναγνωρίζει την δυνατότητα των αυτοοργανωμένων κοινών να εκτελούν πιο αποτελεσματικά από το ίδιο συγκεκριμένες λειτουργίες και να προσανατολίζεται στην αναζήτηση τρόπων για την υποστήριξή τους. Τα δίκτυα ΚΥΑλ με τη λειτουργία τους μπορούν να συμβάλουν στην ευαισθητοποίηση των επαγγελματιών και της κοινωνίας των πολιτών και επί της ουσίας στην προστασία των αλιευτικών πόρων και την αύξηση
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία １２
της αξίας παραγωγής μικρής κλίμακας. Αυτό συνεπάγεται την ενίσχυση της βιωσιμότητας του πόρου μέσω της ενδυνάμωσης του εισοδήματος των αλιέων.
Συνεχίζοντας την αναφορά μας στις διαφορές μεταξύ της ΚΥΑλ και ΚΥΓ, θα πρέπει να σημειωθεί ότι, οι γεωργοί μπορούν να επιλέγουν το είδος της καλλιέργειας καθώς και μια ποικιλία από μεθόδους που μπορούν χρησιμοποιήσουν για την παραγωγή των προϊόντων τους.
Σε αντίθεση με τους γεωργούς, οι αλιείς έχουν την δυνατότητα επιλογής μεταξύ κάποιων τοπικά διαθέσιμων ειδών, ενώ για την αλίευση άλλων ειδών μπορούν να χρησιμοποιήσουν μόνο ένα συγκεκριμένο είδος εργαλείων (Cambell, ο.π.). Σε συνδυασμό με την επιβολή κανονισμών και την εποχική μετανάστευση των αποθεμάτων ιχθύων, η ικανότητά τους να ελέγχουν τη σύνθεση των αλιευμάτων τους είναι περιορισμένη (Brinson etal., 2011). Αυτό με τη σειρά του αυξάνει τον κίνδυνο παραγωγής που μπορεί να περιλαμβάνει απρόοπτα αλιεύματα, που δεν μπορούν να συμπεριληφθούν στο καλάθι και να καταναλωθούν (Salladarréet al., 2018).
Μια άλλη σημαντική διαφορά αφορά στην απόσταση μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών που μπορεί να είναι μεγαλύτερη λόγω της φύσης των προϊόντων. Τα αλιευτικά προϊόντα είναι λιγότερο οικεία στους καταναλωτές από τα αγροτικά προϊόντα, όπως τα λαχανικά, τα φρούτα και το κρέας, τα οποία συνήθως περιλαμβάνονται στις καθημερινές προτιμήσεις τους.
Εκτός τούτου, ελάχιστα γνωστές στους καταναλωτές είναι και οι πρακτικές αλίευσης.
Λίγοι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν τις διαδικασίες της αλιευτικής δραστηριότητας και να έχουν γνώση των εργαλείων που χρησιμοποιούνται. Στην ΚΥΓ, οι καταναλωτές μπορούν να επισκέπτονται τους χώρους παραγωγής και να συμμετέχουν στην παραγωγική διαδικασία. Σε πολλές των περιπτώσεων, η συμμετοχή αυτή μπορεί να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα της οικονομικής συμμετοχής του καταναλωτή στο δίκτυο. Στην ΚΥΑλ, τέτοιες αλληλεπιδράσεις είναι δύσκολο να επιτευχθούν. Οι ψαράδες μπορεί να επωμίζονται μεγάλη ευθύνη επιτρέποντας σε ανθρώπους που δεν είναι σχετικοί με την εμπορική αλιεία να συμμετέχουν σε αυτήν, ενώ παράλληλα λίγοι θα μπορούσαν να ενδιαφέρονται για τις πρακτικές αλίευσης.
Επιπλέον, οι χρόνοι εργασίας των αλιέων (νυχτερινές ώρες, απρόβλεπτα ωράρια) δεν επιτρέπουν την αλληλεπίδραση τους με τους καταναλωτές (Cambell et al., 2013).
Συνοψίζοντας, παραθέτουμε στον πίνακα που ακολουθεί τις ομοιότητες και τις διαφορές που εντοπίσαμε μέσα από την βιβλιογραφία μεταξύ της ΚΥΓ και της ΚΥΑλ.
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία １３
Πίνακας 1.1 Ομοιότητες και διαφορές μεταξύ ΚΥΑλ και ΚΥΓ
Χαρακτηριστικά ΚΥΓ ΚΥΑλ
Προπληρωμή της παραγωγής από τους συμμετέχοντες
καταναλωτές Ναι Ναι
Επιμερισμός του οικονομικού κινδύνου και στα δύο
συναλλασσόμενα μέρη Ναι Ναι
Μείωση της κοινωνικής και φυσικής απόστασης παραγωγών -
καταναλωτών Ναι Ναι
Δυνατότητα πληροφόρησης των καταναλωτών για την προέλευση, την ποιότητα και τους τρόπους αποθήκευσης και
διανομής του προϊόντος (ιχνιλασιμότητα) Ναι Ναι Ενδιαφέρον και ευαισθησία, για τις κοινωνικές και
περιβαλλοντικές διαστάσεις της συναλλαγής Ναι Ναι Ενίσχυση της τοπικής ανάπτυξης και της κοινότητας Ναι Ναι Δυνατότητα ευθυγράμμισης της παραγωγής με τη ζήτηση Ναι Ναι
Μεταβλητότητα προϊόντων Όχι Ναι
Θεσμικές ρυθμίσεις παραγωγής/αλιείας Όχι Ναι
Αφαιρούμενοι πόροι (φύση των πόρων) Όχι Ναι
Επιλογή σύνθεσης καλλιεργειών/αλιευμάτων Ναι Όχι Απόσταση μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών (φυσική και
εξοικείωση με τα προϊόντα) Συνήθως
μικρή Συνήθως μεγάλη Συμμετοχή καταναλωτών στην παραγωγική διαδικασία Ναι Συνήθως
Ιδιοκτησία του πόρου Πιθανόν όχιΌχι
Πηγή: ίδια επεξεργασία από την βιβλιογραφία
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία １４
2. Η Αλιεία στην Ελλάδα
2.1 Ο Ελληνικός αλιευτικός στόλος
Η Ελλάδα έχει μακρά παράδοση στον τομέα της αλιείας η ανάπτυξη της οποίας ευνοείται από την ποικιλομορφία και το μήκος της θαλάσσιας ακτογραμμής που φτάνει περίπου τα 16.000 χιλιόμετρα. Το γεγονός αυτό, την κατατάσσει στην 11η θέση των χωρών με την μεγαλύτερη ακτογραμμή και στην 4η θέση ανάμεσα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Υπουργείο Αγροτικής ανάπτυξης & Τροφίμων, 2019). Ο πλούσιος αλιευτικός της στόλος, ο οποίος θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αναδεικνύει το σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει ο τομέας της αλιείας στην ανάπτυξη του οικονομικού και κοινωνικού ιστού της χώρας (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 2021). Σύμφωνα με την έκθεση του ανωτέρω Υπουργείου, μέχρι το τέλος του 2020 απαριθμούσε 13.950 επαγγελματικά αλιευτικά σκάφη που δραστηριοποιούνται στις ακτογραμμές της ηπειρωτικής χώρας και των ελληνικών νησιών. Το 96,51% των σκαφών είναι μικρής χωρητικότητας2και ιπποδύναμης με αδειοδότηση για χρήση στατικών κυρίως εργαλείων και δραστηριοποιούνται στην πολυ-ειδική και πολυσυλεκτική αλιεία σε όλη την παράκτια ζώνη. Δυναμικότερα εργαλεία διαθέτουν τα μεγαλύτερα σκάφη όπως οι μηχανότρατες σε ποσοστό 1,78% και τα 3γρι-γρι 1,71%, που δραστηριοποιούνται σε μεγαλύτερη απόσταση από την ακτή αλλά και στα διεθνή ύδατα δηλαδή πέραν των έξι ναυτικών μιλίων. Ο ελληνικός αλιευτικός στόλος δραστηριοποιείται σχεδόν εξ΄ολοκλήρου στην Μεσόγειο θάλασσα και ανάλογα με το είδος των αλιευτικών εργαλείων που χρησιμοποιούνται, χωρίζεται σε τρεις κατηγορίες σκαφών:
1. Στα σκάφη με στατικά εργαλεία που δραστηριοποιούνται στην πλειονότητά τους στην παράκτια ηπειρωτική γραμμή και στα ελληνικά νησιά καθόλη τη διάρκεια του έτους. Τα εργαλεία που χρησιμοποιούν είναι ανάλογα με την εποχή και των είδος των αλιευμάτων. Στην κατηγορία αυτή υπάρχουν και μεγαλύτερου μεγέθους σκάφη που διαθέτουν κατάλληλο εξοπλισμό για την πραγματοποίηση πολυήμερων ταξιδίων εκτός χώρας.
2 Η μικρή χωρητικότητα και ιπποδύναμη υπολογίζεται σε 66.511,28 GT, και 392.440,31 KW, ενώ το μήκος του σκάφους είναι μικρότερο των δώδεκα μέτρων (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 2021)
3Είδος αλιευτικών σκαφών που χρησιμοποιούν το αλιευτικό εργαλείο γρι-γρι , ένα κυκλικό δίχτυ που κλείνει στο κάτω μέρος του εγκλωβίζοντας το κοπάδι των ψαριών (Στεργίου & Τσίκληρας, 2015)
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία １５
2. Σκάφη με συρόμενα εργαλεία, οι λεγόμενες μηχανότρατες που δραστηριοποιούνται πέρα από τα Ελληνικά και διεθνή ύδατα του Αιγαίου, Ιονίου και Κρητικού πελάγους σε ύδατα τρίτων χωρών κατόπιν σύμπραξης διμερών αλιευτικών συμφωνιών με την ΕΕ και τρίτες χώρες καθώς και σύναψης ιδιωτικής φύσης συμφωνιών.
3. Τα σκάφη με κυκλικά δίχτυα τα λεγόμενα γρι γρι τα οποία ασκούν τις αλιευτικές δραστηριότητες στα διεθνή ύδατα Αιγαίου και Ιονίου πελάγους με ποικιλία αλιευτικών ειδών.
Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι η παράκτια αλιεία χρησιμοποιεί κυρίως παραδοσιακά εργαλεία, ελάχιστα ή καθόλου τεχνολογικά μέσα και πραγματοποιεί μικρά ταξίδια. Η μέση αλιεία διαθέτει περισσότερα τεχνολογικά μέσα και πραγματοποιεί μεγαλύτερης διάρκειας ταξίδια. Η δε υπερπόντια αλιεία ή αλλιώς βιομηχανοποιημένη αλιεία, διαθέτει υψηλό τεχνολογικό εξοπλισμό και πραγματοποιεί πολυήμερα ταξίδια σε μακρινές αποστάσεις. Στην Ελλάδα η βιομηχανοποιημένη αλιεία δεν εκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα και τα μεγαλύτερα αλιευτικά σκάφη περιλαμβάνονται στη μέση αλιεία (Στεργίου & Τσίκληρας, 2015).
2.2 Αλιεία και Απασχόληση
Τα σκάφη παράκτιας αλιείας μικρής κλίμακας καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού αλιευτικού στόλου απασχολώντας περίπου 25.000 άτομα που αντιστοιχούν σε 23.041 Ισοδύναμα Πλήρους Απασχόλησης (ΙΠΑ) (Μάντζιαρης κ.α., 2020). Ο δε ρόλος της παράκτιας αλιείας στην απασχόληση είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την ανάπτυξη και διατήρηση της κοινωνικής και οικονομικής ζωής των νησιωτικών και παράκτιων κοινοτήτων. Σύμφωνα με την έκθεση έτους 2020 του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, ο συνολικός αριθμός των απασχολουμένων στον τομέα της αλιείας στην Ελλάδα παρουσιάζει τα τελευταία έτη πτωτική πορεία με μείωση της απασχόλησης κατά 31% σε σχέση με το 2012. Η μείωση αυτή εμφανίζεται κυρίως στην αλιεία μικρής κλίμακας και στη μεσαία αλιεία.
Επιπλέον, ο τομέας παρουσιάζει υποαπασχόληση καθώς ανά εργαζόμενο αντιστοιχούν 0,85 Ισοδύναμα Πλήρους Απασχόλησης (ΙΠΑ). Η υποαπασχόληση αυξάνεται στην αλιεία μικρής κλίμακας αλλά μειώνεται στην αλιεία μέσης κλίμακας.
Το εργατικό δυναμικό συνιστούν κυρίως οι άνδρες και ειδικότερα, στην αλιεία μικρής κλίμακας, όπου το ποσοστό συμμετοχής των γυναικών θεωρείται αμελητέο.
Πτυχιακή / Διπλωματική Εργασία １６
Οι δε ερασιτέχνες αλιείς καταλαμβάνουν το 9% του πληθυσμού στην Ελλάδα (Υπουργείο αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων, 2019).
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι αλιείς μικρής κλίμακας και συγκεκριμένα οι παράκτιοι αλιείς, αξιοποιούν περισσότερο την οικογενειακή εργασία με σκοπό την αύξηση του οικογενειακού εισοδήματος και της ρευστότητας της επιχείρησής τους δαπανώντας για μισθοδοσία 18% του τζίρου τους, ενώ το 40% των δαπανών αφορά στην μη αμειβόμενη εργασία. Το γεγονός αυτό μας παραπέμπει σε ένα οικογενειακό μοντέλο εργασίας, όπου η αλιευτική δραστηριότητα αποτελεί οικογενειακή υπόθεση και η μη αμειβόμενη εργασία κατέχει εξέχουσα σημασία. Σε αντίθεση, στην αλιεία μεγάλης κλίμακας το 26% των δαπανών αφορούν στις δαπάνες εμπορίας ενώ ακολουθούν οι δαπάνες για μισθοδοσία των εργαζομένων και οι ενεργειακές δαπάνες (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων ο.π.).
2.3 Αρμοδιότητα υπηρεσιών-νομοθετικό πλαίσιο
Από νομοθετική πλευρά η Αλιεία στην Ελλάδα διέπεται από τις διατάξεις του αλιευτικού κώδικα (Ν.Δ.420/1970). Υπάγεται διοικητικά στην Διεύθυνση Αλιείας του Υπουργείου Γεωργίας η οποία έχει την ευθύνη για τη διαχείριση των τομέων της συλλεκτικής αλιείας, της υδατοκαλλιέργειας και της εμπορίας-μεταποίησης των αλιευτικών προϊόντων. Υπεύθυνο για τον έλεγχο εφαρμογής της αλιευτικής νομοθεσίας είναι το Λιμενικό Σώμα του Υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας, το οποίο είναι και αρμόδιο για την έκδοση αλιευτικών αδειών σύμφωνα με τις διατάξεις του Β.Δ. 666/1996 (ΦΕΚ 160/Α/1966) και την κοινοτική νομοθεσία όπως προβλέπεται στον (ΕΚ) 1281/2005 κανονισμό. Για την χορήγηση των αδειών ίδρυσης και λειτουργίας μονάδων υδατοκαλλιέργειας, αρμόδια είναι η Αποκεντρωμένη Διοίκηση Μακεδονίας-Θράκης (Ν 4282/2014). Επιπλέον, η χώρα εναρμονίζεται με την Ευρωπαϊκή νομοθεσία, η οποία περιλαμβάνει μια σειρά κανονισμών που αφορούν σε διάφορους τομείς όπως η βελτίωση της υγιεινής και των εργασιακών συνθηκών των αλιέων, η προστασία της θαλάσσιας βιοποικιλότητας, στην συμπερίληψη μέτρων για τη μείωση της κλιματικής αλλαγής κ.λ.π.
Ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο κανονισμός (Ε.Ε) 508/2014, με τον οποίο συστάθηκε το Ευρωπαϊκό Ταμείο Θάλασσας και Αλιείας. Το ταμείο στοχεύει, μεταξύ άλλων, στην ενίσχυση της βιώσιμης αλιείας και των αλιευτικών επιχειρήσεων και την προστασία της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων. Η στατιστική παρακολούθηση της