ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Η συμβολή της χρήσης Ομαδοσυνεργατικών Δραστηριοτήτων σε Ψηφιακά Περιβάλλοντα Μάθησης στην αύξηση του αισθήματος
Κοινωνικής Παρουσίας που βιώνουν οι φοιτητές εξ αποστάσεως προγραμμάτων σπουδών πανεπιστημίων
Χατζηχαραλάμπους Μαρία ΑΜ 105289
Επιβλέπωνκαθηγητής:ΣοφόςΑλιβίζος
Πάτρα, Ιούλιος 2019
Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή («συγγραφέας/δημιουργός») που την εκπόνησε.Στοπλαίσιοτηςπολιτικήςανοικτήςπρόσβασηςοσυγγραφέας/δημιουργόςεκχωρείστοΕΑΠ,μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασηςστοκοινό και ψηφιακήςδιάχυσήςτουςδιεθνώς, σε ηλεκτρονικήμορφή και σεοποιοδήποτε μέσο,γιαδιδακτικούςκαιερευνητικούςσκοπούς,άνευανταλλάγματοςκαιγιαόλοτοχρόνοδιάρκειαςτων δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (downloading),
«ανάρτηση» (uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών του δικαιωμάτων.
Η συμβολή των Ομαδοσυνεργατικών Δραστηριοτήτων
σε Ψηφιακά Περιβάλλοντα Μάθησης στην αύξηση του αισθήματος Κοινωνικής Παρουσίας που βιώνουν οι φοιτητές
εξ αποστάσεως προγραμμάτων σπουδών πανεπιστημίων
Χατζηχαραλάμπους Μαρία ΑΜ 105289
ΕπιτροπήΕπίβλεψηςΠτυχιακής / ΔιπλωματικήςΕργασίας ΕπιβλέπωνΚαθηγητής:
Αλιβίζος Σοφός Μέλος ΣΕΠ, ΕΑΠ
Συν-ΕπιβλέπωνΚαθηγητής:
Γκιόσος Ιωάννης Μέλος ΣΕΠ, ΕΑΠ
Πάτρα, Ιούλιος 2019
Στους γονείς μου
“Universities won’t survive. The future is outside the traditional campus, outside the traditional classroom. Distance Learning is coming on fast.”
Peter Drucker (1909 – 2005)
Ευχαριστίες
Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών «Επιστήμες της Αγωγής» του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου και, πιο συγκεκριμένα, στη Θεματική Ενότητα ΕΚΠ65 «Ανοικτή και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση». Η πραγματοποίησή της δεν θα ήταν εφικτή χωρίς τη συμβολή πολλών ανθρώπων που με υποστήριξαν και με καθοδήγησαν εποικοδομητικά με τις συμβουλές τους.
Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς τον επιβλέποντα καθηγητή της διπλωματικής μου εργασίας, κ. Σοφό Αλιβίζο, για το χρόνο που διέθεσε, για την αμεσότητα και την ακρίβεια της επικοινωνίας μας, όπως και για τις πολύτιμες συμβουλές του και την πλήρη ανατροφοδότηση σε όλη τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας εργασίας. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Β’ επιβλέποντα μου, κ. Γκιόσο Ιωάννη, για τη συνεργασία μας. Τέλος, αλλά σε καμία περίπτωση λιγότερο σημαντικό, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Λιοναράκη, διότι το επιστημονικό του έργο και η γενικότερη στάση του ως διδάσκοντα και ανθρώπου στάθηκαν σε πολλά σημεία οι αφορμές και η έμπνευση για τον προσδιορισμό των στόχων της παρούσας εργασίας.
Επίσης, δεν θα παρέλειπα να ευχαριστήσω τους Καθηγητές - Συμβούλουςστις Θεματικές Ενότητες που επέλεξα κατά τη διάρκεια των σπουδών μου: τον κ. Μανωλίτση Γεώργιο (Εκπαιδευτική Έρευνα στην Πράξη), τον κ. Αρμάο Ρέμο (Εισαγωγή στην Εκπαίδευση Ενηλίκων), την κ. Παπαϊωάννου Μαρία (Διοίκηση Εκπαιδευτικών Μονάδων) και την κ.
Ξανθοπούλου Παναγιώτα (Ανοικτή και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση), καθώς και οι τέσσερεις έθεσαν τα θεμέλια και έδωσαν τα κατάλληλα ερεθίσματα για την πραγματοποίηση αυτήςτης διπλωματικής εργασίας.
Τέλος, σε προσωπικό επίπεδο, θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στους γονείς μου, Στέφανο και Ελένη, οι οποίοι με την αγάπη, την αφοσίωση και την ενθάρρυνσή τους σε όλη τη διάρκεια της προσπάθειάς μου απέδειξαν – όπως το κάνουν πάντοτε άλλωστε – πως η γονεϊκότητα είναι συνειδητή επιλογή και όχι τυχαίο γεγονός. Επίσης, τις κόρες μου, Ελένη και Φωτεινή, οι οποίες στάθηκαν δίπλα μου με περισσή υπομονή και ωριμότητα, παρόλη την νεαρή ηλικία τους. Ελπίζω το παράδειγμά μου να τις οδηγήσει σε παρόμοια μονοπάτια στο μέλλον. Τέλος, τα αδέρφια μου, συγγενείς, φίλους και συναδέλφους, διότι ο καθένας συνέβαλε στον σκοπό μου με τον δικό του μοναδικό τρόπο.
Περίληψη
Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση διέρχεται από συνεχείς αλλαγές και προσαρμογές, εξελισσόμενηδιαρκώς καιπροσπαθώντας να απαντήσει σε νέες εκπαιδευτικές ανάγκες και παγκόσμιες οικονομικές προκλήσεις. Στην εξέλιξή της αυτή, η τεχνολογία στέκει αρωγός παρέχοντας ποικίλα μέσα και εργαλεία για την πραγματοποίηση εξ αποστάσεως προγραμμάτων σπουδών. Πιο συγκεκριμένα, στην παρούσα εργασία γίνεται απόπειρα να συνδεθούν οι έννοιες των βασικών αρχών της εκπαίδευσης ενηλίκων με την εξ αποστάσεως εκπαίδευση, να εξεταστεί το ζήτημα της απομόνωσης που βιώνουν οι σπουδαστές εξ αποστάσεως προγραμμάτων σπουδών και να ερευνηθούν οι τρόποι και τα μέσα που θα ενίσχυαν την αλληλεπίδραση και την επικοινωνία των εμπλεκόμενων μελών σε τέτοια προγράμματα σπουδών. Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να διερευνηθεί η συμβολή της εφαρμογής ομαδοσυνεργατικών δραστηριοτήτων σε ψηφιακά μαθησιακά περιβάλλοντα εξ αποστάσεως προπτυχιακών και μεταπτυχιακών προγραμμάτων σπουδών στην αύξηση του αισθήματος κοινωνικής παρουσίας που βιώνουν οι φοιτητές σε τριτοβάθμια εκπαιδευτικά ιδρύματατηςΕλλάδας,αλλάκαιάλλωνχωρών. Ειδικότερα,ακολουθώντας τημεθοδολογία της συστηματικής βιβλιογραφικής ανασκόπησης,ερευνήθηκαν τα μέσα,τα εργαλεία και οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται στις εξ αποστάσεως ομαδοσυνεργατικές εργασίες από Τριτοβάθμια Ιδρύματα στην Ελλάδα και το εξωτερικό καθώς και η συμβολή τους στην αύξηση του αισθήματος κοινωνικής παρουσίας στους φοιτητές. Παράλληλα, έγινε προσπάθεια να εντοπιστούνοι παράγοντεςπου ευνοούν ή δυσχεραίνουντην ανάπτυξη του αισθήματος κοινωνικής παρουσίας στους σπουδαστές. Από τα αποτελέσματα που προέκυψαν προκύπτει η ανάγκη να εμπλουτιστεί ο μεθοδολογικός σχεδιασμός των εξ αποστάσεως προγραμμάτων σπουδών ώστε να συσχετιστούν συγκεκριμένες εκπαιδευτικές θεωρητικές προσεγγίσεις με στοχευμένες διδακτικές δραστηριότητες και τα πιο πρόσφορα διαθέσιμα εργαλεία, πάντοτε στη βάση των θεμελιωδών αρχών της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, με απώτερο σκοπό την αύξηση του αισθήματος κοινωνικής παρουσίας στους φοιτητές που συμμετέχουν σε αυτά.
Λέξεις – Κλειδιά
εξ αποστάσεως εκπαίδευση, ομαδοσυνεργατική μάθηση, κοινωνική παρουσία, ψηφιακά περιβάλλοντα εκπαίδευσης, συστήματα διαχείρισης μάθησης.
The contribution of Collaborative Activities in Digital Learning Environments to the increase of the sense of Social Presence
experienced by distance education university students
Maria Hatziharalampous Abstract
Distance learning has been undergoing continuous changes and adaptations throughout its evolution and its tendency to cater for new educational needs and global financial changes.
While it is evolving, it is being aided and supported by technology which provides it with various means and tools for the realization of distance learning study programs. More specifically, in the present research there has been an attempt to connect the notions of the basic principles and values of adult education with distance learning, to research the issue of the feeling of isolation to the students of distance learning programs and to highlight the ways and the means which could potentially intensify the interaction and the communication among all those involved in such study programs. The purpose of the present study is to research the contribution of the use of collaborative activities in e- learning environments of undergraduate and postgraduate study programs to the increase of the feeling of social presence which the students of Tertiary Education Institutes experience in Greece and in other countries, as well. Following the systematic review methodology, we researched the means, the tools and the techniques which are used by Universities in Greece and abroad and their contribution to the increase of the feeling of social presence on the part of the students.
At the same time, we attempted to identify the factors which foster or prevent the experience of the feeling of social presence by the students. The results of the study have underlined the need to enrich the methodology of distance education courses so as to relate specific educational theories with meaningful teaching activities and the most appropriate available tools, based on the fundamental principles of distance education, with a view to increasing the feeling of social presence to the students who participate in them.
Keywords
Distance education, collaborative learning, social presence, digital learning environments, learning management systems.
Περιεχόμενα
Ευχαριστίες ... v
Περίληψη... vi
Abstract ...vii
Περιεχόμενα ... viii
Κατάλογος Διαγραμμάτων /Πινάκων ... x
Συντομογραφίες & Ακρωνύμια ... xi
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ... 1
1.1 Διατύπωση του προβλήματος ... 1
1.2 Σκοπός της έρευνας ... 3
1.3 Ερευνητικά ερωτήματα της έρευνας ... 4
1.4 Αναγκαιότητα της έρευνας ... 4
1.5 Σπουδαιότητα του προβλήματος ... 5
1.6 Περιγραφή Μεθοδολογίας ... 5
1.7 Συμβολή της εργασίας στην κεκτημένη γνώση ... 6
1.8 Δομή της εργασίας ... 7
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ... 8
2.1 Εκπαίδευση Ενηλίκων και εξ αποστάσεως εκπαίδευση ... 8
2.1.1 Η εκπαίδευση ενηλίκων και τα χαρακτηριστικά της ... 8
2.1.2 Οι βασικότερες θεωρίες της εκπαίδευσης ενηλίκων ... 9
2.1.3 Η σημασία της επικοινωνίας στην εκπαίδευση ενηλίκων ... 10
2.2 Ομαδοσυνεργατικές εργασίες και εξ αποστάσεως εκπαίδευση ... 13
2.2.1. Διασαφήνιση του όρου ... 13
2.2.2. Οι ομαδοσυνεργατικές δραστηριότητες και ο ρόλος τους στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση ενηλίκων ... 16
2.2.3. Συναισθήματα και ομαδοσυνεργατικές δραστηριότητες ... 21
2.3 Κοινωνική παρουσία ... 24
2.3.1. Διασαφήνιση του όρου ... 24
2.3.2. Η επικοινωνία μέσω της τεχνολογίας στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση .. 25
2.3.3. H κοινωνική παρουσία στην εξ αποστάσεως επικοινωνία ... 25
2.4.Μέσα / Τεχνικές ... 31
2.4.1. Θεωρητικά ζητήματα ... 31
2.4.2 Συστήματα Διαχείρισης Μάθησης (ΣΔΜ) ή Εικονικά Μαθησιακά Περιβάλλοντα (ΕΜΠ) ... 35
2.4.3. Συμπεράσματα ... 42
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ... 42
3.1.Συναφείς και σχετικές έρευνες ... 43
3.2.Κριτική αποτίμηση των ερευνών ... 47
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ... 49
4.1.Μέθοδος της έρευνας ... 49
4.2.Δείγμα ... 52
4.3.Διαδικασία της έρευνας ... 53
4.4.Κριτήρια εισαγωγής – αποκλεισμού ερευνών ... 55
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ... 57
5.1.Έτος δημοσίευσης των ερευνών ... 58
5.2.Γεωγραφική διασπορά των ερευνών ... 59
5.3.Μέσα και τεχνικές που συμβάλλουν στην αύξηση αισθήματος κοινωνικής παρουσίας ... 60
5.4.Παράγοντες που ευνοούν την αύξηση αισθήματος κοινωνικής παρουσίας ... 68
5.5.Παράγοντες που δυσχεραίνουν την αύξηση αισθήματοςκοινωνικής παρουσίας ... 70
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ... 72
6.1.Συζήτηση με βάση τα ερευνητικά ερωτήματα ... 72
6.1.1. Τα μέσα και οι πλατφόρμες που χρησιμοποιούνται στις εξ αποστάσεως ομαδοσυνεργατικές δραστηριότητες. ... 73
6.1.2. Τα μέσα και οι τεχνικές που συμβάλλουν στην αύξηση αισθήματος κοινωνικής Παρουσίας στους φοιτητές κατά την πραγματοποίηση εξ αποστάσεως ομαδοσυνεργατικών εργασιών. ... 74
6.1.3. Οι παράγοντες που ευνοούν ή δυσχεραίνουν την αύξηση αισθήματος Κοινωνικής Παρουσίας των φοιτητών κατά τη χρήση εξ αποστάσεως ομαδοσυνεργατικών δραστηριοτήτων. ... 78
6.2.Συμπεράσματα ... 80
6.3.Προτάσεις για μελλοντικές έρευνες ... 81
Βιβλιογραφία ... 82
Παράρτημα Α: Συμπεριληφθέντα άρθρα ... 98
Παράρτημα Β: Απορριφθέντα άρθρα... 145
Παράρτημα Γ: Δημοφιλέστερες τεχνικές ... 175
Κατάλογος Διαγραμμάτων / Πινάκων
Διάγραμμα 1: Έτος δημοσίευσης των ερευνών ... 58 Διάγραμμα 2: Γεωγραφική διασπορά των ερευνών ... 59
Πίνακας 1: Σύνδεση μέσων με εκπαιδευτικές δραστηριότητες και πρακτικές μάθησης .. 41 Πίνακας 2: Κριτήρια εισαγωγής των ερευνών στην ανασκόπηση ... 56 Πίνακας 3: Τεχνολογικά μέσα και τεχνικές που συμβάλλουν στην αύξηση αισθήματος
κοινωνικής παρουσίας... 60 Πίνακας 4: Σύνδεση εκπαιδευτικών τεχνικών και δραστηριοτήτων με συγκεκριμένα μέσα που αυξάνουν το αίσθημα κοινωνικής παρουσίας ... 65 Πίνακας 5: Παράγοντες που ευνοούν την αύξηση αισθήματος κοινωνικής παρουσίας .. 68 Πίνακας 6: Παράγοντες που δυσχεραίνουν την αύξηση αισθήματος κοινωνικής
παρουσίας ... 70
Συντομογραφίες & Ακρωνύμια
ΔΕ ΔιπλωματικήΕργασία
ΕΑΠ ΕλληνικόΑνοικτόΠανεπιστήμιο ΠΠΣ Προγράμματα Σπουδών
ΜΠΣ Μεταπτυχιακά Προγράμματα Σπουδών ΣΔΜ Συστήματα Διαχείρισης Μάθησης ΕΜΠ Εικονικά Μαθησιακά Περιβάλλοντα
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1.1 Διατύπωση του προβλήματος
Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση μετράει ήδη σχεδόν δύο αιώνες ζωής από την απαρχή της στη Μεγάλη Βρετανία και αρκετές δεκαετίες σε όλο τον κόσμο με τις νεότερες και πιο σύγχρονες μορφές που έχει λάβει κατά καιρούς όπως εξελίσσεται, απαντώντας σε διαφορετικές ανάγκες και προκλήσεις (Λιοναράκης, 1999∙ Tait, 2003). Καθώς οι κοινωνικο – οικονομικές συνθήκες συνεχώς μεταβάλλονται και οι αγορές εργασίας θέτουν απαιτήσεις για ολοένα και περισσότερα προσόντα, εξειδικεύσεις, αλλά και μορφές εργασίας (π.χ. τηλεργασία), τα ιδρύματα που παρέχουν εξ αποστάσεως προγράμματα σπουδών καλούνται να απαντούν σε καινούργιες μαθησιακές ανάγκες (Kron & Σοφός, 2007∙ Μαυροειδής,Γκιόσος & Κουτσούμπα, 2014).
Πιο συγκεκριμένα, η εξ αποστάσεως τριτοβάθμια εκπαίδευση προτιμάται από τους ενήλικες σπουδαστές, καθώς προσφέρει πολλαπλά πλεονεκτήματα: ευέλικτη διαχείριση χρόνου,χαμηλότεροκόστοςσπουδών,ίσεςευκαιρίεςγιακατοίκουςαπομακρυσμένωναπό τις μητροπόλεις περιοχών(Λιοναράκης & Λυκουργιώτης, 1999), ανοικτότητα, αυτονομία και ανεξαρτησία (Μαυροειδής, Γκιόσος & Κουτσούμπα, 2014). Παράλληλα, η εξ αποστάσεως διαδικτυακήεκπαίδευσηενθαρρύνει τιςγνωριμίες και τιςσχέσειςμε άλλους συμφοιτητές και καθηγητές (συχνά σε όλον τον κόσμο), υποστηρίζει τα διαφορετικά μαθησιακάστυλκαισέβεταιτους χωροχρονικούςπεριορισμούςκαιτιςιδιαιτερότητεςτων ενήλικωνσπουδαστών (Arkorful, V., & Abaidoo, N., 2015).
Επιπλέον, η αδιάκοπη εξέλιξη της τεχνολογίας και η ολοένα διευρυνόμενη χρήση του διαδικτύου ανά τον κόσμο προσφέρουν σχεδόν απεριόριστες δυνατότητες για εξ αποστάσεως σπουδές σε ενδιαφερόμενους σε κάθε γεωγραφικό πλάτος και μήκος της γης (Rahman, Yayaha, & Halim, 2014). Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τους Bijnens & Vanbuel (2004, όπ. αναφ. στην Γεωργιάδη & Βάθη, 2013), στις μέρες μας η πρόσβαση στην πληροφορία είναι ανοικτή και διαθέσιμη παντού, αφού η διάδοση των ευρυζωνικών δικτύων καταργεί τα όρια του χρόνου και του τόπου.
Παράλληλα, η τεχνολογία και οι συνεχείς εξελίξεις γύρω από αυτήν έχουν επηρεάσει τους τρόπους και τα μέσα διδασκαλίας, τα εργαλεία και τους δίαυλους επικοινωνίας, όπως ακόμη και τα προγράμματα σπουδών (Rahman, Yayaha, & Halim, 2014∙ Tait, 2003). Το ηλεκτρονικόταχυδρομείοκαι οισχετικέςηλεκτρονικέςπλατφόρμες ευνοούντησύγχρονη
καιασύγχρονηεπικοινωνίαμεταξύτωνδιδασκομένων,αλλάκαιμεταξύτωνδιδασκόντων και των διδασκομένων. Πιο συγκεκριμένα, οι Αναστασιάδης και Μανούσου (2017), αναφερόμενοι στην ασύγχρονη και τη σύγχρονη επικοινωνία, σημειώνουν ως αρωγούς της πρώτης το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, το διαδίκτυο και τη βιντεοδιάλεξη (videoconferencing), ενώ ως εργαλεία της δεύτερης την τηλεδιάσκεψη και τη συζήτηση μέσωυπολογιστών (chat).
Εάν λάβουμε υπόψητη φύση και τους περιορισμούς της εξαποστάσεως εκπαίδευσης,η οποία λόγω της γεωγραφικής απόστασης των εμπλεκόμενων μελών αυξάνει το αίσθημα απομόνωσης στουςσπουδαστές, αντιλαμβανόμαστεάμεσαπως η αμφίδρομηεπικοινωνία και η αλληλεπίδραση αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο των εξ αποστάσεως προγραμμάτων σπουδών καιτων προσδοκώμενων απόαυτά μαθησιακώναποτελεσμάτων (Panagiotakopoulos, Lionarakis & Xenos, 2003∙ Rahman, Yayaha, & Halim, 2014).
Λόγω όλων αυτών των συνθηκών, αναδύεται όλο και πιο έντονα η ανάγκη για εμπλουτισμό των προγράμματος σπουδών των μεταπτυχιακών προγραμμάτων με ασκήσεις και εργασίες που εκπονούνται ανάμεσα σε ομάδες φοιτητών με τηνχρήση των νέων τεχνολογιών (Μηλιωρίτσας & Γεωργιάδη, 2010∙ Ζυγούρης & Μαυροειδής, 2016) προκειμένου να επιτευχθούν τα βέλτιστα μαθησιακά αποτελέσματα (Richardson & Swan, 2003· Μηλιωρίτσας & Γεωργιάδη, 2010), αλλά και να καμφθούν τα αρνητικά συναισθήματα των σπουδαστών που επηρεάζουν αρνητικά την εκπαιδευτική διαδικασία (Λιοναράκης, 1998· Swan & Shih, 2005· Τζώτζου & Μπιγιλάκη, 2013). Τα ποιοτικά μαθησιακά περιβάλλοντα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης ήδη προσφέρουν ευκαιρίες για εμπλοκή των φοιτητών τους σε διαδραστικές και συνεργατικές δραστηριότητες, προσπαθώντας να αμβλύνουν το αίσθημα απομόνωσης των φοιτητών και να εξαλείψουν, όσο είναι δυνατόν, την έννοια της απόστασης που φυσιολογικά (γεωγραφικά) ενυπάρχει στην ονομασία τους (Blaschke, Brindley, & Walti, 2009∙ Johnson, Johnson, & Smith, 2013), αλλά και στην ψυχολογική και κοινωνική απομόνωση μεταξύ μαθητευόμενου και διδάσκοντα, η οποία είναι πιθανό να βιωθεί τόσο στην εξ αποστάσεως όσο και στη δια ζώσης διδασκαλία (Moore, 1993, οπ,αναφ.στους Μαυροειδής, Γκιόσος & Κουτσούμπα, 2014).
Συμπερασματικά, αξίζει να υπογραμμιστεί πως η μάθηση συντελείται μέσω της κοινωνικής εμπειρίας,τηςδιάδρασης καιτης επικοινωνίαςμε άλλαάτομα (Richardson &
Swan, 2003). Η απόσταση, όμως, είτε γεωγραφική, είτε ψυχολογική, είτε ακόμη και
κοινωνική δυσχεραίνει την ανάπτυξη θετικών συναισθημάτων και εμπειριών στους φοιτητές (Tait, 2003). Συνεπάγεται, επομένως, πως οι φοιτητές εξ αποστάσεως προγραμμάτων σπουδών έχουν έντονη την ανάγκη για αίσθημα κοινωνικής παρουσίας στις εξ αποστάσεως σπουδές τους (Rahman, Yayaha, & Halim, 2014). Εξάλλου, τα μαθησιακά αποτελέσματα και η ικανοποίηση των φοιτητών είναι άμεσα συνδεδεμένα με την καλλιέργεια αισθήματος κοινωνικής παρουσίας και τη συναισθηματική σύνδεση μεταξύ των εμπλεκόμενων ενός εξ αποστάσεως εκπαιδευτικού προγράμματος (Borup, West & Graham, 2012∙ Reio, Jr. & Crim, 2006∙ Tait, 2003). Πώς,όμως,μπορούναυτάτα αισθήματα νααναπτυχθούν και νακαλλιεργηθούν με τα σύγχρονα τεχνολογικάεργαλεία που χρησιμοποιούν τα Πανεπιστήμια που προσφέρουν εξ αποστάσεως προγράμματα σπουδών;Αυτόείναικαιτοκεντρικόερώτηματηςέρευναςπουακολουθεί.
1.2 Σκοπός της έρευνας
Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να διερευνηθεί η συμβολή της εφαρμογής ομαδοσυνεργατικών δραστηριοτήτων σε ψηφιακά μαθησιακά περιβάλλοντα εξ αποστάσεως προπτυχιακών και μεταπτυχιακών προγραμμάτων σπουδών στην αύξηση του αισθήματος κοινωνικής παρουσίας που βιώνουν οι φοιτητές σε τριτοβάθμια εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας, αλλά και άλλων χωρών. Πιο συγκεκριμένα, οι ειδικότεροι στόχοι της έρευνας είναι:
1. Να συνδέσει θεωρητικά την έννοια της εκπαίδευσης ενηλίκων με την ανάγκη αισθήματος κοινωνικής παρουσίας εκ μέρους των φοιτητών που παρακολουθούν προγράμματα εξ αποστάσεως σπουδών.
2. Να συσχετίσει θεωρητικά την ανάγκη ύπαρξης αισθήματος κοινωνικής παρουσίας μετηνεφαρμογήομαδοσυνεργατικώνδραστηριοτήτωναπόταΤριτοβάθμιαΙδρύματα.
3. Ναδιερευνήσει τατεχνολογικά εργαλεία / πλατφόρμεςπουυποστηρίζουντηχρήση ομαδοσυνεργατικώνεξαποστάσεωςδραστηριοτήτων.
4. Να αναζητήσει τους παράγοντες που συμβάλλουν θετικά ή αποθαρρύνουν τη δημιουργία αισθήματος κοινωνικής παρουσίας στους σπουδαστές κατά την πραγματοποίησηομαδοσυνεργατικώνδραστηριοτήτων.
1.3 Ερευνητικά ερωτήματα της έρευνας
Με βάση τον σκοπό και τους ειδικότερους στόχους της έρευνας, τα ερευνητικά ερωτήματαδιατυπώνονταιωςεξής:
1. Ποια μέσα ή / και πλατφόρμες χρησιμοποιούνται στις εξ αποστάσεως ομαδοσυνεργατικέςεργασίες,όπωςαυτάκαταγράφονταιστιςυπόεξέτασηέρευνες;
2. Ποια μέσα / δυνατότητες / τεχνικές ή / και πλατφόρμες συμβάλλουν στην αύξηση του αισθήματος κοινωνικής παρουσίας που βιώνουν οι φοιτητές κατά τη χρήση εξ αποστάσεως ομαδοσυνεργατικών εργασιών, όπως αυτά καταγράφονται στις υπό εξέτασηέρευνες;
3. Ποιοιείναιοιπαράγοντεςπουευνοούνή δυσχεραίνουντηναύξησητου αισθήματος κοινωνικής παρουσίας των φοιτητών κατά τη χρήση εξ αποστάσεως ομαδοσυνεργατικών δραστηριοτήτων, όπως αυτοί καταγράφονται στις υπό εξέταση έρευνες;
1.4 Αναγκαιότητα της έρευνας
Μετά από τη σχετική βιβλιογραφική ανασκόπηση σε ελληνική και ξενόγλωσση βιβλιογραφία, η παρούσα έρευνα κρίνεται αναγκαία καθώς οι συνεχώς εναλλασσόμενες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες ανά τον κόσμο, οι νέες δυνατότητες που προσφέρουν οι τεχνολογίες, αλλά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ενήλικων εκπαιδευόμενων έχουν ήδη χαράξει νέους δρόμους και θέτουν νέες απαιτήσεις στην εξ αποστάσεωςτριτοβάθμιαεκπαίδευση.
Μέσα από την συνεχή διερεύνηση απόψεων και στάσεων των φοιτητών σχετικά με τις σπουδέςτουςαπόαπόστασηπροκύπτειπωςέναβασικόμειονέκτημααποτελείτοαίσθημα άγχους και απομόνωσης που βιώνουν κατά την διάρκειατης μελέτης του υλικού και της εκπόνησης των απαιτούμενων εργασιών (O’ Regan, 2003· Μηλιωρίτσας & Γεωργιάδη, 2010∙ Τζώτζου & Μπιγιλάκη, 2013). Η χρήση ομαδοσυνεργατικών δραστηριοτήτων / εργασιών φαίνεται να συμβάλει θετικά στην αύξηση του αισθήματος κοινωνικής παρουσίας που βιώνουν οι σπουδαστές εξ αποστάσεως προγραμμάτων σπουδών. Η κριτικήανασκόπησηκαλώνπρακτικών πουήδηεφαρμόζονταιαπόΤριτοβάθμιαΙδρύματα
είναι πιθανό να οδηγήσει σε προτάσεις ανάπτυξης σχετικών διδακτικών σεναρίων σε ηλεκτρονικά μαθησιακά περιβάλλοντα.
1.5 Σπουδαιότητα του προβλήματος
Η παιδαγωγική ως επιστήμη έχει εξελιχθεί ανά τους αιώνες επηρεαζόμενη πάντοτε από πολλές άλλες επιστήμες, όπως είναι η ψυχολογία, η κοινωνιολογία, η γλωσσολογία, η φιλοσοφία κ.ά.έχοντας στοκέντροτηςτονάνθρωπο.Παράλληλα,τατελευταίαχρόνια,η εξ αποστάσεως εκπαίδευση λαμβάνει όλο και περισσότερο χώρο στα προγράμματα σπουδών των Πανεπιστημίων, αλλά και στις προτιμήσεις των ενήλικων σπουδαστών. Η παρατηρούμενη τάση, όμως, μέχρι σήμερα είναι πολλά από αυτά τα προγράμματα να υιοθετούν τα βασικά χαρακτηριστικά της συμβατικής ατομικής εκπαίδευσης (μελέτη διδακτικού υλικού και εκπόνηση εργασιών), χωρίς τη χρήση δραστηριοτήτων που απαιτούν κάποιου είδους αλληλεπίδραση στα πλαίσια μιας ομάδας. Η Παιδαγωγική των Μέσων, η οποία μπορεί να θεωρηθεί ένας ξεχωριστός, επιμέρους κλάδος της Παιδαγωγικής, καλείται να θέσει στο κέντρο της τον άνθρωπο, ανταποκρινόμενη στη φυσική του ανάγκη για κοινωνικοποίηση και ενισχύοντας το αίσθημα κοινωνικής παρουσίας που, όπως διαφαίνεται, επιθυμεί να βιώνει κατά τη χρήση της τεχνολογίας για εκπαιδευτικούς σκοπούς (Kron & Σοφός, 2007). Ως μείζον θέμα, επομένως, αναδύεται η ορθή χρήση των διαθέσιμων ηλεκτρονικών μέσων ώστε να υπερισχύσει ο άνθρωπος και οι ανάγκες του (κυρίως οι ψυχολογικές και κοινωνικές) και, τελικά, να επιτευχθούν αρτιότερα μαθησιακά αποτελέσματα.
1.6 Περιγραφή Μεθοδολογίας
Για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας, πραγματοποιήθηκε συστηματική βιβλιογραφική ανασκόπηση. Χρησιμοποιήθηκαν συγκεκριμένες λέξεις – κλειδιά που αφορούσαν στο θέμα της εργασίας («συνεργατική μάθηση», «ομαδοσυνεργατική μάθηση», «εξ αποστάσεωςεκπαίδευση», «κοινωνικήπαρουσία», «εικονικάπεριβάλλοντα μάθησης», «ηλεκτρονικά μέσα», «ηλεκτρονικές πλατφόρμες», «εκπαιδευτικέςτεχνικές») καθώς και στα επιμέρους ζητήματα που προέκυπταν κατά τη διερεύνηση του θέματος.
Αναζητήθηκαν άρθρα και έρευνες δημοσιευμένες σε έγκριτα ηλεκτρονικά περιοδικά, εισηγήσεις από συνέδρια, διπλωματικές εργασίες, αλλά και κεφάλαια βιβλίων που
εντοπίστηκαν ελεύθερα προσβάσιμα στο Διαδίκτυο. Ως ερευνητικά εργαλεία συλλογής αυτών των δεδομένων χρησιμοποιήθηκαν μηχανές αναζήτησης στο διαδίκτυο (Google Scholar), βάσεις δεδομένων (ERIC, ELSEVIER), βιβλιοθήκες Πανεπιστημίων και πρακτικά συνεδρίων. Από την έρευνα αυτή προέκυψαν κυρίως αποτελέσματα στην αγγλική γλώσσα και λιγότερο στην ελληνική, γεγονόςπου μάλλον υπογραμμίζει πως μια τέτοια μέθοδοςεργασίας στην εξ αποστάσεως τριτοβάθμια εκπαίδευση βρίσκεται ακόμη στιςαπαρχέςτηςστηνΕλλάδα.
Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε χαρτογράφηση και αποδελτίωση των δεδομένων των ηλεκτρονικώνπηγών. Απότηδιαδικασίααυτή προέκυψαννέες διαστάσεις καιέννοιες,οι οποίες οδήγησαν στην στερεότερη θεωρητική θεμελίωση του κεντρικού σκοπού της έρευνας,αλλάκαιστηντελικήδιαμόρφωσητωνερευνητικώνερωτημάτωντηςεργασίας.
1.7 Συμβολή της εργασίας στην κεκτημένη γνώση
Η αξία και η συμβολή της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης στις τρέχουσες οικονομικοκοινωνικές συνθήκες παγκοσμίως και οι δυνατότητες που αυτή παρέχει είναι πλέον αδιαμφισβήτητες, αφού χρησιμοποιούνται ευρέως σε παγκόσμιο επίπεδο. Επιπλέον, είναι γνωστό και επιστημονικά θεμελιωμένο πως η αποτελεσματική μάθηση επιτυγχάνεται μέσα από κοινωνικές και βιωματικές πρακτικές. Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση είναι εξ ορισμού δύσκολο να παρέχει τέτοιες συνθήκες μάθησης. Εντούτοις, η συνεχώς εξελισσόμενη τεχνολογία προσφέρει αρκετές λύσεις προς αυτή την κατεύθυνση. Τα τεχνολογικά μέσα, όμως, χωρίς το απαραίτητο θεωρητικό υπόβαθρο δεν επαρκούν προκειμένου να μειώσουν το αίσθημα απομόνωσης που βιώνουν οι φοιτητές που παρακολουθούνεξαποστάσεωςπρογράμματασπουδώνσετριτοβάθμιαιδρύματα.
Πιο συγκεκριμένα, το ΕΑΠ έχει υιοθετήσει τις ΟΣΣ και τα τελευταία χρόνια τις τηλεδιασκέψεις προκειμένου να αυξήσει το αίσθημα της κοινωνικής παρουσίας των φοιτητών. Σε σύγκριση, όμως, με άλλα τριτοβάθμια ιδρύματα (κυρίως του εξωτερικού), δεν πραγματοποιούνται ευρέως συνεργατικές δραστηριότητες από απόσταση ανάμεσα στους σπουδαστές. Οι δυνατότητες είναι απεριόριστες και αποτελούν εκπαιδευτική πρόκληση για τοΕΑΠ, αλλά και άλλα Πανεπιστήμια.Ηπαρούσαεργασία αναμένεταινα διερευνήσει θεωρίες, μεθόδους, εργαλεία και προσδοκώμενα αποτελέσματα της εφαρμογής ομαδοσυνεργατικών δραστηριοτήτων σε εξ αποστάσεως ΠΠΣ και ΜΠΣ και,
ιδανικά, να προτείνει κάποια από αυτά με στόχο τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών από τα Πανεπιστήμια.
1.8 Δομή της εργασίας
Η παρούσαεργασίαπραγματεύεται τησημασία και τησυμβολήτων ομαδοσυνεργατικών δραστηριοτήτων στην ανάπτυξη αισθήματος κοινωνικής παρουσίας των σπουδαστών εξ αποστάσεως προγραμμάτων σπουδών Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Η εργασία αναπτύσσεταισύμφωναμετηνακόλουθηδομή.
Αρχικά, στο πρώτο κεφάλαιο της εισαγωγής, δηλώνονται ο σκοπός,οι επιμέρους στόχοι και τα ερευνητικά ερωτήματα, η αναγκαιότητα της έρευνας και η σπουδαιότητα του προβλήματος, ενώ περιγράφεται συνοπτικά η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε. Το εισαγωγικό κεφάλαιο ολοκληρώνεται με τη συμβολή της εργασίας στην κεκτημένη γνώση και τη δομή της.
Στο θεωρητικό πλαίσιο που ακολουθεί γίνεται παρουσίαση και συσχετισμός των πεδίων της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και της εκπαίδευσης ενηλίκων, προκειμένου να αναδειχθούν όλα εκείνα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που οδήγησαν στη διατύπωση των τελικών ερευνητικών ερωτημάτων της εργασίας. Στη συνέχεια, γίνεται απόπειρα να διασαφηνιστεί ο όρος «ομαδοσυνεργατικές εργασίες / δραστηριότητες» και να συσχετιστεί με την εξ αποστάσεως εκπαίδευση ενηλίκων, κυρίως, ως προς τα συναισθήματα που βιώνονται από τους σπουδαστές. Επίσης, διασαφηνίζεται η έννοια της
«κοινωνικής παρουσίας» και η σχέση της με την εξ αποστάσεως επικοινωνία. Στο τρίτο κεφάλαιο, ακολουθεί η βιβλιογραφική ανασκόπηση ενώ στο τέταρτο, περιγράφεται όλο το μεθοδολογικόπλαίσιοπουακολουθήθηκεκατάτηνεκπόνησητηςπαρούσαςΔΕ.
Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας και ακολουθεί συζήτηση. Η εργασία ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα, καθώς και προτάσεις για μελλοντικέςέρευνες.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Σε αυτό το κεφάλαιο αρχικά παρουσιάζονται συνοπτικά οι έννοιες της εκπαίδευσης ενηλίκων και της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, καθώς και τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά τους που συνδέονται με τα ερευνητικά ερωτήματα της παρούσας εργασίας. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στις ομαδοσυνεργατικές εργασίες στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση, στο ρόλο τους στη δημιουργία αισθήματος κοινωνικής παρουσίας στους σπουδαστές που πραγματοποιούν τέτοιες δραστηριότητες και στους παράγοντες που ενισχύουν ή δυσχεραίνουν την ανάπτυξη αυτού του αισθήματος.
2.1 Εκπαίδευση Ενηλίκων και εξ αποστάσεως εκπαίδευση
Tα τελευταίαχρόνιαη εξαποστάσεως εκπαίδευσησυνδέεταιάρρηκταμε τηνεκπαίδευση ενηλίκων. Πληθώρα εξ αποστάσεως προγραμμάτων σπουδών πραγματοποιούνται από τριτοβάθμια ιδρύματα και άλλους φορείς εκπαίδευσης και επιμόρφωσης σε παγκόσμιο επίπεδο δίνοντας την ευκαιρία σε σπουδαστές να εμπλουτίσουν τις γνώσεις τους, να εξειδικευθούν περαιτέρω, να διευρύνουν τους ορίζοντές τους και να έχουν μια δεύτερη ευκαιρία βελτίωσης του μορφωτικού και βιοτικού τους επιπέδου, ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου,εθνικότητας,γλώσσαςήκουλτούρας.
2.1.1 Ηεκπαίδευσηενηλίκωνκαιταχαρακτηριστικάτης
Ένα από ταβασικότερα γνωρίσματα τωνενήλικων σπουδαστών είναιπως κάθεένας από αυτούς έχει αναπτύξει ένα διαφορετικό και σχεδόν μοναδικό μαθησιακό προφίλ. Το μαθησιακόπαρελθόνκάθεενήλικαμαθητευόμενου τουδημιουργείτηνανάγκηναελέγχει και να οριοθετεί την ποιότητα και την ποσότητα της γνώσης που θα λάβει, να έχει άποψη για το πρόγραμμα σπουδών που ακολουθεί και να επιτυγχάνει τα προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα μέσα από αυτόνομες διαδικασίες (Κοντάκος & Γκόβαρης, 2011).
Το ζητούμενο, όμως, είναι να μην καταλήξει η αυτόνομη μάθηση να γίνει μοναχική. Πολύ συχνά, ένα διαδικτυακό περιβάλλον μάθησης μπορεί να βιωθεί ως ψυχολογική απομόνωση. Σύμφωνα με μαρτυρίες σπουδαστών, η έλλειψη της κατά πρόσωπο επικοινωνίας με όλα τα χαρακτηριστικά που αυτή ενέχει (βλεμματική επαφή, τόνος
φωνής,χειρονομίεςέκφρασης)φαίνεταιναμειώνειτοαίσθημακοινωνικήςπαρουσίαςπου βιώνουν οι σπουδαστές (Reio, Jr. & Crim, 2006∙ Μαυροειδής, Γκιόσος & Κουτσούμπα, 2014). Από την άλλη, όμως, η φυσική απόσταση και η «απρόσωπη» επικοινωνία μέσω ενός υπολογιστή μπορεί να επιδράσει απελευθερωτικά για άτομα με πιο εσωστρεφείς προσωπικότητες ή σπουδαστές που ανήκουν σε κοινωνικές μειονότητες (Chen &
Caropreso, 2004).
2.1.2 Οιβασικότερεςθεωρίεςτηςεκπαίδευσηςενηλίκων
Η «μετασχηματίζουσαμάθηση»που ανέπτυξεο Mezirow αποτελείτηνπιοσύγχρονη από τις θεωρίεςτηςεκπαίδευσηςενηλίκων, τηνπιοεπιστημονικά τεκμηριωμένηκαι σεπλήρη ανάπτυξη θεωρία της «Ανδραγωγικής» (“Andragogy”, σύμφωνα με τηδιατυπωμένη από τον Knowles θεωρία του 1984). Σύμφωνα με αυτήν, το κάθε άτομο διέπεται από διαφορετικές αντιλήψεις και αξίες, αλλά και διαφορετικούς τρόπους ερμηνείας των εμπειριών που βιώνει (κοινωνικούς, ηθικούς, φιλοσοφικούς ή και ψυχολογικούς) (Παυλάκης, 2011). Στοπλαίσιο της εκπαίδευσης ενηλίκων, η μετασχηματίζουσα μάθηση πραγματοποιείται καθώς ο εκπαιδευόμενος θέτει σε αμφισβήτηση τις προσωπικές παραδοχές του, ενώ αναζητά τις βαθύτερες αιτίες και τις συνέπειες των συμπεριφορών του (κριτικός στοχασμός). Τέλος, αναθεωρεί ολοκληρωτικά τους τρόπους με τους οποίους αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα, αισθάνεται και δρα (κριτικός αυτό-στοχασμός) με τελικό αποτέλεσμα την απόκτηση και καλλιέργεια δεξιοτήτων, την αλλαγή αντιλήψεων και την μετατόπιση στάσεων (Κόκκος, 2008α). Πρόκειται, επομένως, για μια βαθειά προσωπική διεργασία, η οποία, όμως, συντελείται σε διαφορετικούς ρυθμούς για τον κάθε άνθρωπο και επηρεάζεται βαθύτατα από ποικίλους εξωτερικούς παράγοντες.
Καθώς η ανθρώπινη φύσηχαρακτηρίζεται κατεξοχήν από την ανάγκη της για επαφή και επικοινωνία, το πεδίο της μάθησης και της εκπαίδευσης δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Η κοινωνική επαφή, το αίσθημα του ανήκειν σε ένα ευρύτερο σύνολο, η διάδρασηκαιηεπικοινωνίααποτελούντιςθεμέλιεςλίθουςτηςαποτελεσματικήςμάθησης, σύμφωνα με τηνεποικοδομιστικήθεωρία (Vygotsky, οπ.αναφ.στις Richardson & Swan, 2003) αλλά και τηνπιο πρόσφατη θεωρία της διασυνδεδεμένης μάθησης (Connectivism) (Siemens, 2014).
Σύμφωνα με την τελευταία, ο Siemens (2014) υποστηρίζει πως στην εποχή της τεχνολογίας και της πληροφορίας, η μάθηση δεν επιτυγχάνεται πια σε αποκλειστικά ατομικό επίπεδο, αλλά αντίθετα χτίζεται μέσα από την επικοινωνία, τη διάδραση, την αλληλεξάρτησηκαι τη συνεργασίατου ατόμου μεάλλα άτομακαι πηγές πληροφόρησης, σχετικές ομάδες εργασίας, κοινότητες πρακτικής (Brindley, Walti, & Blaschke, 2009) ή/και κοινότητες αναζήτησης (Μαυροειδής, Γκιόσος & Κουτσούμπα, 2014). Θέτει ως αρχέςτηςδιασυνδεδεμένηςμάθησηςτηνκριτικήσκέψηπουαπαιτείταιαπότονσύγχρονο άνθρωπογιατηλήψημιαςαπόφασης,τηνεπιλογήπεδίουεκπαίδευσης,τηνανεύρεσητων σχετικών πληροφοριών, τηδιατήρηση κοινωνικών διασυνδέσεων με απώτερο σκοπό την άντληση γνώσεων και πληροφοριών και την αντίληψη τηςδιαθεματικότητας μεταξύ των γνωστικών πεδίων. Επισημαίνει, δε, το γεγονός πως η διάρκεια ζωής μιας πληροφορίας στην εποχή μας είναιπολύ σύντομη,ενώη απόκτηση γνώσης και, γενικότερα, η μάθηση πραγματοποιείταιδιαβίου,τόσομετυπικάόσοκαιμεάτυπαμέσα.
Από τα παραπάνω συνεπάγεται πως, σύμφωνα με τους βασικούς άξονες του επιστημονικού πεδίου της εκπαίδευσης ενηλίκων (διαφορετικές αντιλήψεις και αξίες, προσωπική διεργασία εισερχομένων πληροφοριών, ξεχωριστό προσωπικό μαθησιακό προφίλ, ανάγκη για κοινωνική επαφή, διάδραση, επικοινωνία και συνεργασία, καθώς και για το αίσθημα του ανήκειν), η έννοια της κοινωνικής παρουσίας φαίνεται να σχετίζεται άμεσα με την παρεχόμενη εκπαίδευση από τα συμβατικά Τριτοβάθμια Ιδρύματα. Πολύ, δε, περισσότερο από τα Ιδρύματα που παρέχουν εξ αποστάσεως σπουδές, όπου το αίσθημα απομόνωσης των φοιτητών είναι εξ ορισμού εντονότερο. Οι άξονες αυτοί συνδέονται άμεσα με την παρούσα εργασία καθώς αποτελούν σημαντικό κριτήριο αναζήτησης των παραγόντων που επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά την αύξηση του αισθήματος κοινωνικής παρουσίας των φοιτητών κατά τη χρήση εξ αποστάσεως ομαδοσυνεργατικών δραστηριοτήτων στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση.
2.1.3 Ησημασίατηςεπικοινωνίαςστηνεκπαίδευσηενηλίκων
Η αποτελεσματική επικοινωνία αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την πραγματοποίηση εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, ενώ τα δύο αυτά στοιχεία, όταν ακολουθούν ακριβή και μελετημένο σχεδιασμό, καταλήγουν στα επιθυμητά μαθησιακά αποτελέσματα (Chen & Caropreso, 2004∙ Conrad, 2005). Ακόμα και σε περιβάλλοντα εξ
αποστάσεως σπουδών, σύγχρονης και ασύγχρονης επικοινωνίας, προκύπτει από έρευνες πως οι σπουδαστές μαθαίνουν καλύτερα και εμπλέκονται περισσότερο με τη μαθησιακή διαδικασία όταν βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και εργάζονται προς έναν κοινό στόχο.
Παρ’ όλο που οι τρόποι επικοινωνίας και επαφής διαφέρουν από αυτούς της δια ζώσης συμβατικήςεκπαίδευσης,το αίσθημακοινωνικής παρουσίας πουαναπτύσσεται μέσααπό συγκεκριμένες τεχνικές και ηλεκτρονικά εργαλεία ενισχύει τα κίνητρά τους, την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμησή τους (Richardson & Swan, 2003∙ Tait, 2003∙
Conrad, 2005∙Reio, Jr & Crim, 2006∙ Rahman, Yayaha, & Halim, 2014).
Αρχικά, η επαφή και η επικοινωνία με τον διδάσκοντα αποτελούν σημαντικότατους παράγοντες προς την εξάλειψη του αισθήματος απομόνωσης των ενήλικων σπουδαστών.
Οι σπουδαστές ενός εξ αποστάσεως προγράμματος σπουδών περιμένουν να υποστηριχθούν σε επίπεδο γνωστικό (ακαδημαϊκό υλικό και περιεχόμενο), συναισθηματικό (επικοινωνία, ενθάρρυνση, ανάπτυξη δεσμών) και συστημικό (πραγματοποίηση σπουδών μέσα σε συγκεκριμένο πλαίσιο κανόνων και χρονοδιαγραμμάτων ενός Πανεπιστημιακού Ιδρύματος) (Tait, 2003). Ο υποστηρικτικός, ενθαρρυντικός και συμβουλευτικός ρόλος του επιβλέποντα καθηγητή καθοδηγεί και ενισχύει την προσπάθεια του σπουδαστή. Παράλληλα, η επαφή, ο διάλογος, η ανταλλαγή απόψεων, η διάδραση και η συνεργασία μεταξύ των σπουδαστών συμβάλλουν σημαντικά στην κατάκτηση και επεξεργασία περισσότερων πληροφοριών και την οικοδόμηση της νέας γνώσης, απομακρύνοντας συγχρόνως το ενδεχόμενο να αισθανθεί κανείς μοναχικά κατά τη μαθησιακή διαδικασία (Reio, Jr & Crim, 2006∙ Κόκκος, 2008α).
Σε παρόμοια, περίπου, συμπεράσματα είχαν οδηγηθεί νωρίτερα οι Coomey & Stephenson (2001), όταν αναφέρθηκαν στα χαρακτηριστικά της ενήλικης μάθησης σε διαδικτυακά περιβάλλοντα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Τα προσωπικά κίνητρα, η συνεργασία, η αυτόνομη μάθηση και η συνεπακόλουθη ανάπτυξη ανάλογων δεξιοτήτων, η στενή εμπλοκή με το μαθησιακό περιεχόμενο και το εκπαιδευτικό υλικό παρουσιάζονται ως τα οφέλη μιας τέτοιας εκπαιδευτικής διαδικασίας, τα οποία, όμως, είναι πιθανό να παρεμποδιστούν από προβλήματα τεχνικής φύσεως, ελλιπή επαφή με τον καθηγητή και συνεπακόλουθο αίσθημα απομόνωσης. Κατέληξαν να προτείνουν τέσσερα βασικά στοιχείαταοποίαθαπρέπειναλαμβάνουνυπόψηόσοισχεδιάζουνανάλογαπρογράμματα σπουδών.Αυτάείναι:
1. ο διάλογος (τεχνολογικά υποστηριζόμενος σε μορφή email, σύγχρονων και ασύγχρονων συζητήσεων, πινάκων ανακοινώσεων, ομαδικών forums),
2. ηεμπλοκή(μετημορφήτηςενεργούςενασχόλησης,παρακίνησηςκαισυνεργασίας, αλλά με το αρνητικό χαρακτηριστικό του μη επαρκούς διαθέσιμου χρόνου από την πλευράτουενήλικασπουδαστή),
3. η υποστήριξη (η οποία αναδύεται ως άκρως απαραίτητη να υπάρχει τόσο από το ίδρυμα καιτονκαθηγητή,όσοκαιαπό τουςσυμφοιτητές.Όταν,δε,παρέχεταισεικανό βαθμό,δημιουργείεξαιρετικάισχυρέςομάδεςεργασίας),
4. ο έλεγχος (στοιχείο που αναφέρεται στην ανάγκη του ενήλικα σπουδαστή να ελέγξειτοπεριεχόμενοτωνσπουδώντουκαιτοντρόποεργασίας,ενώεπίσηςανασύρει εκ νέουτην αδυναμία του ναελέγξει τηνεπάρκεια του διαθέσιμου για μελέτη χρόνου του).
Όλα ταπροαναφερθέντα στοιχείααναμφίβολα,οδηγούνσε μετάβασητων εκπαιδευτικών συστημάτων σε πιο μαθητο-κεντρικές προσεγγίσεις (Coomey & Stephenson, 2001) και αποτελούν πρόκληση για τη δημιουργία τεχνολογικών εργαλείων και προγραμμάτων σπουδών που θα λαμβάνουν υπόψη τους τις παραπάνω διαπιστώσεις, ελλείψεις και ανάγκες (Tu & McIsaac, 2002∙ Sofos, A., Kostas, A., Paraschou, V., 2009∙ Rahman, Yayaha, & Halim, 2014∙ Σοφός, Α., Κώστας, Α., & Παράσχου, Β., 2015).
Από όλα τα παραπάνω μπορεί να εξαχθεί το συμπέρασμα πως η επικοινωνία, η αλληλεπίδραση, η ανταλλαγή απόψεων και η υποστήριξη ανάμεσα στα μέλη μιας ομάδας παίζουν σπουδαίο ρόλο στην αύξηση του αισθήματος κοινωνικής παρουσίας στους φοιτητές που συμμετέχουν σε εξ αποστάσεως ομαδοσυνεργατικές εργασίες στα Τριτοβάθμια Εκπαιδευτικά Ιδρύματα. Επομένως, στην προσπάθεια μας να εντοπίσουμε τα μέσα, τα εργαλεία, τις τεχνικές και τις δυνατότητες εκείνες που συμβάλλουν στην αύξηση του αισθήματος κοινωνικής παρουσίας για τους σκοπούς της παρούσας έρευνας, είναι απαραίτητο να λάβουμε υπόψη ως κριτήριο τη σημασία της αποτελεσματικής και υποστηρικτικής επικοινωνίας ανάμεσα στους φοιτητές και τον καθηγητή τους, αλλά και ανάμεσα στα μέλη μιας ομάδας φοιτητών.
2.2 Ομαδοσυνεργατικές εργασίες και εξ αποστάσεως εκπαίδευση
Η αύξηση αισθήματος κοινωνικής παρουσίας σε εξ αποστάσεως προγράμματα σπουδών φαίνεται να συνδέεται άμεσα με τα μαθησιακά αποτελέσματα και το αίσθημα ικανοποίησης που καταγράφεται από τους φοιτητές. Αποτελεί, επομένως,έναν από τους βασικότερους παράγοντες για τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών από τα τριτοβάθμια πανεπιστημιακά ιδρύματα προς τους φοιτητές τους (Swan et al., 2000∙
Conrad, 2005∙ Reio, Jr. & Crim, 2006∙ Johnson, Johnson, & Smith, 2013). Εάν η πραγματοποίηση ομαδοσυνεργατικών εργασιών και δραστηριοτήτων συμβάλλει θετικάή αρνητικά στην αύξηση αισθήματος κοινωνικής παρουσίας πρόκειται να διερευνηθεί στη συνέχειατηςπαρούσαςεργασίας.
2.2.1. Διασαφήνισητουόρου
Με τον όρο «ομαδοσυνεργατικότητα», «συνεργατική μάθηση» και «ομαδοσυνεργατική δραστηριότητα» (Αντωνίου, Μπακρατσάς, & Τσιάτσος, 2011) [στην ξένη βιβλιογραφία απαντάται ο όρος “peer collaboration” (Poellhuber, Chomienne, & Karsenti, 2008),
“collaborative work” (Hanewald, 2013) “cooperative learning” (Kupezynski, Mundy, Goswami, & Meling, 2012) και, κυρίως, “collaborative learning” (Allan & Lawless, 2003∙
Poellhuber, Chomienne, & Karsenti, 2008· Blaschke, Brindley, & Walti, 2009· Carr- Chellman, & Ke, 2006· Lee, 2009· Avgerinou, 2008· Capdeferro & Romero, 2012∙
Johnson, D., Johnson, R. & Smith, 2013)] εννοούμε την εφαρμογή εργασιών, δραστηριοτήτων και εκπαιδευτικών σχεδίων σε μικρές ομάδες με σκοπό τη συνεργασία και τη βελτιστοποίηση της ατομικής και ομαδικής μάθησης. Με τον όρο
«ομαδοσυνεργατικήδραστηριότητα»απότην άλλη (Αντωνίουκ.συν., 2011∙ Dillenbourg, 1999) αναφερόμαστε στημετάδοση και διάχυση πληροφοριών και γνώσεων ανάμεσα σε μιαομάδασπουδαστώνπουεργάζεταιμεκοινόμαθησιακόστόχοήπροςτηνεπίλυσηενός κοινού προβλήματος. Πρόκειται για ενεργητική μαθησιακή διαδικασία, η οποία έγκειται στην διάδραση και τον διάλογο ανάμεσα στα μέλη της ομάδας (Blaschke, Brindley, &
Walti, 2009∙ Conrad, 2005∙ Reio, Jr. & Crim, 2006∙ Swan, 2003), διαφοροποιείται, δε, πλήρως από την «ανταγωνιστική» ή «ατομική» μάθηση (Johnson, Johnson, & Smith, 2013).
