1
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ & ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ
Διπλωματική Εργασία
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ Κ.
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
του
ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΤΟΜΠΟΥΛΙΔΗ
Επιβλέπων Καθηγητής Φώτιος Κιλιπίρης
Υποβλήθηκε ως απαιτούμενο για την απόκτηση του μεταπτυχιακού διπλώματος ειδίκευσης στη διοίκηση & οργάνωση εκπαιδευτικών μονάδων
Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2019
2 Η παρούσα Διπλωματική Εργασία καλύπτεται στο σύνολό της νομικά από δημόσια
άδεια πνευματικών δικαιωμάτων CreativeCommons:
Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή
Μπορείτε να:
• Μοιραστείτε: αντιγράψετε και αναδιανέμετε το παρόν υλικό με κάθε μέσο και τρόπο
• Προσαρμόστε: αναμείξτε, τροποποιήστε και δημιουργήστε πάνω στο παρόν υλικό Υπό τους ακόλουθους όρους:
• Αναφορά Δημιουργού: Θα πρέπει να καταχωρίσετε αναφορά στο δημιουργό, με σύνδεσμο της άδειας, και με αναφορά αν έχουν γίνει αλλαγές. Μπορείτε να το κάνετε αυτό με
οποιονδήποτε εύλογο τρόπο, αλλά όχι με τρόπο που να υπονοεί ότι ο δημιουργός αποδέχεται το έργο σας ή τη χρήση που εσείς κάνετε.
• Μη Εμπορική Χρήση: Δε μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το υλικό για εμπορικούς σκοπούς.
• Παρόμοια Διανομή: Αν αναμείξετε, τροποποιήσετε, ή δημιουργήσετε πάνω στο παρόν υλικό, πρέπει να διανείμετε τις δικές σας συνεισφορές υπό την ίδια άδεια CreativeCommonsόπως και το πρωτότυπο.
Αναλυτικές πληροφορίες νομικού κώδικα στην ηλεκτρονική διεύθυνση:
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/legalcode
3 Υπεύθυνη Δήλωση
Με ατομική μου ευθύνη και γνωρίζοντας τις κυρώσεις που προβλέπονται από τον Κανονισμό Σπουδών του Μεταπτυχιακού Προγράμματος στη Διοίκηση & Οργάνωση Εκπαιδευτικών Μονάδων του Αλεξάνδρειου ΤΕΙ Θεσσαλονίκης, δηλώνω υπεύθυνα ότι:
• Η παρούσα Διπλωματική Εργασία αποτελεί έργο αποκλειστικά δικής μου δημιουργίας, έρευνας, μελέτης και συγγραφής.
• Για τη συγγραφή της Διπλωματικής μου Εργασίας δεν χρησιμοποίησα ολόκληρο ή μέρος έργου άλλου δημιουργού ή τις ιδέες και αντιλήψεις άλλου δημιουργού χωρίς να γίνεται σαφής αναφορά στην πηγή προέλευσης (βιβλίο, άρθρο από επιστημονικό περιοδικό, ιστοσελίδα κλπ.).
Θεσσαλονίκη, Παρασκευή 6 Σεπτεμβρίου 2019 Ο Δηλών: Αθανάσιος Τομπουλίδης
4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η συγκεκριμένη εργασία επιχειρεί να μελετήσει την εμφάνιση του συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης στον εκπαιδευτικό κλάδο των καθηγητών φυσικής αγωγής και να διερευνήσει το ρόλο του φύλου, της ηλικίας και των οργανωσιακών παραγόντων στην εμφάνιση και τις συνέπειες του συνδρόμου αυτού. Η έρευνα αφορά τη συμμετοχή 123 εκπαιδευτικών που υπηρετούν σε δημόσια σχολεία της κεντρικής Μακεδονίας, ως μόνιμοι ή αναπληρωτές, και διενεργήθηκε κατά το διάστημα των μηνών Απριλίου-Ιουνίου 2019. Όλοι οι συμμετέχοντες συμπλήρωσαν ένα ερωτηματολόγιο, το οποίο τους εστάλη ηλεκτρονικά και βασίζεται σε δύο έγκριτα εργαλεία μέτρησης, που χρησιμοποιούνται κατά κόρον για τη διερεύνηση της επαγγελματικής εξουθένωσης διεθνώς και είναι το Ερωτηµατολόγιο Καταγραφής της Επαγγελµατικής Εξουθένωσης, Maslach Burnout Inventory (MBI) (Maslach
& Jackson, 1981; 1986) και το ερωτηματολόγιο Καταγραφής της Επαγγελματικής Ικανοποίησης (Employee Satisfaction Inventory, ESI) (Koustelios, 1991; Koustelios &
Bagiatis, 1997). ). Εκτός από τις ερωτήσεις που βασίστηκαν στα προαναφερθέντα ερωτηματολόγια, συμπεριελήφθησαν και πέντε ερωτήσεις, κατασκευασμένες από τον ερευνητή, που ελέγχθηκαν ως προς την αξιοπιστία και την εγκυρότητά τους.
Τα αποτελέσματα της έρευνας κατέδειξαν ότι, οι εκπαιδευτικοί φυσικής αγωγής βιώνουν χαμηλά επίπεδα εξουθένωσης και θεωρούν, κατά μέσο όρο, ως τον σημαντικότερο παράγοντα εμφάνισης επαγγελματικού άγχους και εξουθένωσης τις συνθήκες εργασίας (υλικοτεχνική υποδομή,κλειστό γυμναστήριο, καιρικές συνθήκες) καθώς και τα προσωπικά τους χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την ηλικία και το σωματικό τους βάρος αναφορικά με την απόδοσή τους.
Ακολούθως, έγινε συσχέτιση των τριών διαστάσεων του συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης με το φύλο, την ηλικία και τους οργανωσιακούς παράγοντες που συμβάλουν στην εμφάνισή του. Συμπερασματικά, φάνηκε ότι οι μεταβλητές του φύλου και της ηλικίας δε συσχετίζονται στατιστικά με την εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης. Αντίθετα οι παράγοντες της ασάφειας και σύγκρουσης ρόλου παρουσίασαν υψηλή θετική συσχέτιση με την διάσταση της αποπροσωποποίησης και η επαγγελματική ικανοποίηση εμφάνισε αρνητική συσχέτιση με την συναισθηματική εξάντληση.
Τέλος, προτείνονται τρόποι αντιµετώπισης, ώστε να προληφθούν φαινόµενα έντονης επαγγελµατικής εξουθένωσης και οι εκπαιδευτικοί φυσικής αγωγής να µπορέσουν να ασκήσουν πιο εποικοδοµητικά το πολύ σηµαντικό τους έργο.
5 ABSTRACT
Τhis assignment attempts to study the occurrence of the occupational burnout syndrome in the education sector of physical education teachers and to investigate the importance of gender, age, and organizational factors in the occurrence of this syndrome as well as its consequences. The survey concerns the participation of 123 teachers serving in public schools in central Macedonia as permanent or associate teachers, and was conducted during the months of April to June 2019.
All participants completed a questionnaire, which was sent to them by e mail and was based on two respected reading tools, most commonly used to investigate occupational burnout internationally. These are the Maslach Burnout Inventory (MBI) , 1981; 1986) and the Employee Satisfaction Inventory, ESI (Koustelios, 1991; Koustelios & Bagiatis, 1997).
In addition to the questions based on the aforementioned questionnaires, five more questions were included by the researcher that were tested for their reliability and validity.
The results of the study showed that physical education teachers experience low levels of burnout and on average, they consider that the most important factor in the appearance of occupational stress and exhaustion is working conditions (logistics, indoor gym, weather conditions) in addition to their individual characteristics, related to their age and body weight in terms of performance..
Subsequently, the tree dimensions of occypational burnout syndrome were correlated with gender, age, and organizational factors that contributed to its appearance. In conclusion, gender and age variarbles were not statistically correlated whith the occurrence of occupational burnout. On the contrary, the factors of ambiguity and role conflict were highly positively correlated with the dimension of depersonalization, and job satisfaction was negatively correlated whith emotional exhaustion.
Finally, ways are taken to prevent severe occupational burnout and physical education teachers to be able to perform their most important work more constructively.
6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ... 11
Α. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ... 15
Κεφάλαιο 1ο: Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης εκπαιδευτικών φυσικής αγωγής και παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνισή του... 15
1.1. Αποσαφήνιση των όρων “ψυχική και σωματική εξουθένωση”. ... 15
1.2. Η επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών φυσικής αγωγής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. ... 20
1.2.1. Ο πολυδιάστατος ρόλος του εκπαιδευτικού στη σύγχρονη εποχή. ... 20
1.2.2 Η ψυχική και σωματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών φυσικής αγωγής ... 22
1.3. Παράγοντες εξουθένωσης σε επαγγελματικό επίπεδο ... 25
1.3.1. Επαγγελματικό στρες και συνέπειες ... 25
Επαγγελματικό στρες ... 25
1.3.2. Διαπροσωπικές σχέσεις στον χώρο εργασίας. ... 29
1.3.3. Εργασιακές συνθήκες ... 31
1.3.4 Παράγοντες συναλλαγής ... 33
1.3.5 Οικονομική Κρίση ... 35
Κεφάλαιο 2: Οι συνέπειες της εξουθένωσης στους εκπαιδευτικούς και στο έργο τους – τρόποι πρόληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου ... 37
2.1. Συνέπειες στους εκπαιδευτικούς και στο έργο τους ... 37
2.2. Μέτρα πρόληψης ... 40
2.3. Τρόποι αντιμετώπισης ... 43
Κεφάλαιο 3ο: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ... 47
3.1 ∆είγµα... 47
3.2 Όργανα µέτρησης ... 47
3.3 ∆ιαδικασία ... 49
3.4 Στατιστική ανάλυση ... 50
Β. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ... 51
Κεφάλαιο 4ο: Αποτελέσματα της έρευνας ... 51
4.1 Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών ... 51
4.2. Περιγραφικά στατιστικά και παραγοντική ανάλυση των τριών διαστάσεων για την εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών φυσικής αγωγής. ... 53
7 4.3. Περιγραφικά στατιστικά και παραγοντική ανάλυση των κυρίαρχων παραγόντων για
την εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών φυσικής αγωγής. ... 64
4.4. Συσχετίσεις φύλου και ηλικίας με τα αποτελέσματα της έρευνας ... 73
4.4.1 Συσχέτιση του φύλου με τις διαστάσεις εμφάνισης της επαγγελματικής εξουθένωσης ... 73
4.4.2. Συσχέτιση της ηλικίας με τις διαστάσεις εμφάνισης της επαγγελματικής εξουθένωσης ... 77
4.4.3. Συσχέτιση των οργανωσιακών μεταβλητών με τις διαστάσεις εμφάνισης της επαγγελματικής εξουθένωσης ... 83
2. Κεφάλαιο 5ο: Συμπεράσματα ... 86
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ... 97
ΔΙΕΘΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ... 101
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ... 107
8 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ
Πίνακας 1. Φύλο εκπαιδευτικών ... 51
Πίνακας 2. Ηλικία εκπαιδευτικών ... 51
Πίνακας 3. Χρόνια υπηρεσίας ως εκπαιδευτικοί στην Δημόσια Εκπαίδευση ... 52
Πίνακας 4. Οικογενειακή κατάσταση εκπαιδευτικών ... 52
Πίνακας 5. Επίπεδο σπουδών ... 52
Πίνακας 6. Μέση τιμή – Τυπική απόκλιση – Δείκτης Cronbach- Βαθμός συσχέτισης και φορτίσεις των μεταβλητών της διάστασης της συναισθηματικής εξάντλησης ... 55
Πίνακας 7. Περιγραφική ποσοστιαία στατιστιστική ανάλυση της συναισθηματικής εξάντλησης σε σχέση με το φύλο. ... 56
Πίνακας 8. Περιγραφική ποσοστιαία στατιστιστική ανάλυση της συναισθηματικής εξάντλησης σε σχέση με την ηλικία. ... 57
Πίνακας 9. Μέση τιμή – Τυπική απόκλιση – Δείκτης Cronbach- Βαθμός συσχέτισης και φορτίσεις -των μεταβλητών της διάστασης της Αποπροσωποποίησης ... 58
Πίνακας 10. Περιγραφική ποσοστιαία στατιστιστική ανάλυση της αποπροσωποποίησης σε σχέση με το φύλο. ... 59
Πίνακας 11. Περιγραφική ποσοστιαία στατιστιστική ανάλυση της αποπροσωποποίησης σε σχέση με την ηλικία. ... 60
Πίνακας 12. Μέση τιμή – Τυπική απόκλιση – Δείκτης Cronbach- Βαθμός συσχέτισης και φορτίσεις -των μεταβλητών της διάστασης της Προσωπικής Επίτευξης ... 61
Πίνακας 13. Περιγραφική ποσοστιαία στατιστιστική ανάλυση της προσωπικής επίτευξης σε σχέση με το φύλο. ... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Πίνακας 14. Περιγραφική ποσοστιαία στατιστιστική ανάλυση της προσωπικής επίτευξης σε σχέση με την ηλικία ... 63
Πίνακας 15. Μέση τιμή – Τυπική απόκλιση – Δείκτης Cronbach- Βαθμός συσχέτισης μεταβλητών του παράγοντα της σαφήνειας ρόλου ... 65
Πίνακας 16. Μέση τιμή – Τυπική απόκλιση – Δείκτης Cronbach- Βαθμός συσχέτισης μεταβλητών του παράγοντα της σύγκρουσης ρόλου ... 66
9 Πίνακας 17. Μέση τιμή – Τυπική απόκλιση – Δείκτης Cronbach- Βαθμός συσχέτισης
μεταβλητών του παράγοντα της αυτονομίας ... 68 Πίνακας 18. Μέση τιμή – Τυπική απόκλιση – Δείκτης Cronbach- Βαθμός συσχέτισης
μεταβλητών του παράγοντα «συνθήκες εργασίας» ... 69 Πίνακας 19. Μέση τιμή – Τυπική απόκλιση – Δείκτης Cronbach- Βαθμός συσχέτισης
μεταβλητών της διάστασης του Μισθού του παράγοντα «επαγγελματική ικανοποίηση». ... 70 Πίνακας 20. Μέση τιμή – Τυπική απόκλιση – Δείκτης Cronbach- Βαθμός συσχέτισης
μεταβλητών της διάστασης της υπηρεσίας, του παράγοντα «επαγγελματική ικανοποίηση». . 71 Πίνακας 21. Μέση τιμή – Τυπική απόκλιση – Δείκτης Cronbach- Βαθμός συσχέτισης
μεταβλητών της διάστασης της οργάνωσης και των προσωπικών χαρακτηριστικών, του παράγοντα «επαγγελματική ικανοποίηση». ... 72 Πίνακας 22α. Συσχέτιση της διάστασης της συναισθηματικής εξάντλησης με την εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης με βάση το φύλο. ... 73 Πίνακας 22β. Συσχέτιση της διάστασης της συναισθηματικής εξάντλησης με την εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης με βάση το φύλο. ... 74 Πίνακας 23α. Συσχέτιση της διάστασης της αποπροσωποποίησης με την εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης με βάση το φύλο. ... 74 Πίνακας 23β. Συσχέτιση της διάστασης της αποπροσωποποίησης με την εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης με βάση το φύλο. ... 75 Πίνακας 24α. Συσχέτιση της διάστασης της προσωπικής επίτευξης με την εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης με βάση το φύλο. ... 76 Πίνακας 24β. Συσχέτιση της διάστασης της προσωπικής επίτευξης με την εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης με βάση το φύλο. ... 76 Διάγραμμα 1. Συσχέτιση της ηλικίας με την συναισθηματική εξάντληση. ... 77 Πίνακας 25. Test of Homogeneity of Variances της ηλικίας σε σχέση με την διάσταση της συναισθηματικής εξάντλησης. ... 78 Πίνακας 26. Τεστ One – Way Anova της ηλικίας με την συναισθηματική εξάντληση. ... 78 Πίνακας 27. Τεστ πολλαπλών συγκρίσεων της ηλικίας με την συναισθηματική εξάντληση. . 79 Διάγραμμα 2. Συσχέτιση της ηλικίας με την αποπροσωποποίηση. ... 79
10 Πίνακας 28. Test of Homogeneity of Variances της ηλικίας σε σχέση με την διάσταση της αποπροσωποποίησης. ... 80 Πίνακας 29. Τεστ One – Way Anova της ηλικίας με την συναισθηματική εξάντληση. ... 80 Πίνακας 30. Τεστ πολλαπλών συγκρίσεων της ηλικίας με την συναισθηματική εξάντληση. . 81 Διάγραμμα 3. Συσχέτιση της ηλικίας με την προσωπική επίτευξη. ... 82 Πίνακας 31. Test of Homogeneity of Variances της ηλικίας σε σχέση με την διάσταση της προσωπικής επίτευξης. ... 82 Πίνακας 32. Τεστ One – Way Anova της ηλικίας με την προσωπική επίτευξη. ... 83 Πίνακας 33. Τεστ πολλαπλών συγκρίσεων της ηλικίας με την προσωπική επίτευξη. ... 83 Πίνακας 34. Συσχέτιση της διάστασης της συναισθηματικής εξάντλησης με τους παράγοντες εμφάνισης επαγγελματικής εξουθένωσης. ... 84 Πίνακας 35. Συσχέτιση της διάστασης της αποπροσωποίησης με τους παράγοντες εμφάνισης επαγγελματικής εξουθένωσης. ... 85 Πίνακας 36. Συσχέτιση της διάστασης της προσωπικής επίτευξης με τους παράγοντες
εμφάνισης επαγγελματικής εξουθένωσης. ... 85
11
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Σε κάθε εποχή, οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των κοινωνιών αντανακλώνται στους διαφορετικούς τύπους εκπαίδευσης που εφαρμόζονται.
Αυτό συμβαίνει, γιατί η κάθε κοινωνία φροντίζει μέσα από την εκπαίδευση να διαμορφώσει εκείνον τον τύπο πολίτη που θα ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της και θα πληροί τις προϋποθέσεις για την όσο το δυνατόν ομαλότερη προσαρμογή του στις απαιτήσεις αυτές.
Συνεπώς, όταν οι οικονομικοκοινωνικοί και πολιτισμικοί όροι αλλάζουν, διαφοροποιείται αντίστοιχα και η παρεχόμενη εκπαίδευση (Kantzara, 2000).
Στην ιστορία της ανθρωπότητας, τέτοιου είδους αλλαγές, παρατηρούμε πάρα πολλές φορές, άλλες με μικρή απήχηση και άλλες με τεράστια. Στην προσπάθειά τους οι ιστορικοί να αποδώσουν τις πολύ μεγάλες επιδράσεις τους στην κοινωνία, τις χαρακτήρισαν ως
«επαναστάσεις». Η πιο μεγάλη επανάστση έλαβε χώρα τον 18ο αιώνα, ξεκινώντας από την Αγγλία και επηρέασε με την πάροδο του χρόνου, σχεδόν σε παγκόσμια κλίμακα, τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές δομές. Η εκπαίδευση δεν ήταν δυνατόν να μην επηρεαστεί από τις κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές, καθώς και από την εμφάνιση νέων ιδεολογικών ρευμάτων και μετατράπηκε σε βάθος μερικών δεκαετιών για πρώτη φορά σε δημόσιο αγαθό με προσανατολισμό την δημιουργία εργατών. (Ireh, 2016)
Πιο συγκεκριμένα, μετά τα μέσα του 20ου αιώνα και αφού είχαν μεσολαβήσει δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, στην Ευρώπη εμφανίζεται ήδη από τη δεκαετία του ΄60 οικονομική κρίση, η οποία θα κορυφωθεί στην επόμενη δεκαετία, του ΄70, απαιτώντας κοινωνικές αλλαγές, προκειμένου να αντιμετωπιστεί και να ξεπεραστεί. Σε αυτήν ακριβώς τη δεκαετία, αρχίζουν να λαμβάνουν χώρα όλες εκείνες οι αλλαγές που οδήγησαν τελικά στη διαμόρφωση της σύγχρονης κοινωνίας. Αυτή τη δεκαετία εμφανίζεται δικαιολογημένα και ο όρος
«επαγγελματική εξουθένωση», ο οποίος απασχολεί όλο και περισσότερο ψυχολόγους, κοινωνιολόγους και ειδικούς σε θέµατα διοίκησης και οργάνωσης.Οι σχέσεις που το άτομο αναπτύσσει μέσα στο επαγγελματικό του περιβάλλον καθώς και η φύση της εργασίας του, με τα ενδεχόμενα προβλήματα που αντιμετωπίζει σε αυτή, επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τόσο την καθημερινότητα και την ποιότητα της ζωής του όσο και τη συνεισφορά του γενικότερα στην οικονομία και την παραγωγή Στην εποχή αυτή του νεοφιλελευθερισμού, και της απελευθέρωσης των αγορών, ως πρακτική για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης, αρχίζει να διαμορφώνεται μια νέα εργασιακή κουλτούρα σε όλους τους τομείς. Η κουλτούρα αυτή μιμείται τις πρακτικές του μάρκετινγκ, ενισχύοντας τον ανταγωνισμό, προωθώντας τους όρους της υψηλής απόδοσης και του απολογισμού, της εξειδίκευσης και της επαγγελματικής
12 ανέλιξης και υιοθετώντας ισχυρούς μηχανισμούς ελέγχου και αξιολόγησης των εργαζομένων (Smelser, 2013).
Η επαγγελματική εξουθένωση, ως ψυχολογικός όρος, εμφανίστηκε για πρώτη φορά από τον Bradley (1969) με σκοπό να περιγράψει ένα φαινόµενο που σχετίζονταν µε τα επεγγέλματα παροχής βοήθειας. Αυτός όμως που ανάδειξε το σύνδρομο και αναφέρθηκε πρώτος σε συμπτώματα όπως απογοήτευση, φυσική κόπωση και συναισθηματική εξάντληση που παρουσιάζονταν στους εργαζόμενους των οποίων η εργασία σχετίζονταν με απαιτητικούς πελάτες και ασθενείς ήταν ο ψυχίατρος Freudenberger (1974). Είναι αυτός που επέλεξε τη λέξη burnout για να χαρακτηρίσει και να περιγράψει το φαινόμενο και τα αποτελέσµατα της µακρόχρονης χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών.
Το όνοµα που είναι άρρηκτα συνδεδεµένο µε τη διερεύνηση του όρου της επαγγελµατικής εξουθένωσης, είναι της Maslach (1976) η οποία έδωσε τον περιεκτικότερο ίσως ορισμό για την επαγγελματική εξουθένωση, ως την απώλεια ενδιαφέροντος, συμπάθειας και σεβασμού προς τους ανθρώπους µε τους οποίους κάποιος συναναστρέφεται στον εργασιακό του χώρο.
Η ίδια ως κοινωνική ψυχολόγος,αφού µελέτησε τα συναισθήµατα και το στρες στον επαγγελματικό χώρο και µετά από πολλές συνεντεύξεις ατόµων που ασκούσαν ανθρωπιστικά επαγγέλµατα, κατέληξε σε κάποια σταθερά χαρακτηριστικά και διαστάσεις της επαγγελµατικής εξουθένωσης : α) τη συναισθηµατική εξάντληση (emotional exhaustion), που αναφέρεται στο αίσθηµα ψυχικής κόπωσης β) την αποπροσωποποίηση (depersonalization), που αναφέρεται στην ανάπτυξη ουδέτερων ή ακόµη και αρνητικών αισθηµάτων και γ) τη µειωµένη προσωπική επίτευξη (loss of personal accomplishment), που αναφέρεται στο µειωµένο επιθυµητό και επιδιωκόµενο αίσθηµα ικανοποίησης του επαγγελµατία από την εργασία του.
Το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης συνδέεται άμεσα με το επάγγελμα του εκπαιδευτικού, λόγω της σύνθετης και ιδιόμορφης φύσης του επαγγέλματος αυτού. Στην προσπάθειά του ο εκπαιδευτικός να διαχειριστεί την κόπωση που νιώθει και το στρες που τον καταβάλλει, απομακρύνεται συναισθηματικά και γνωστικά από το αντικείμενό του ως άμυνα για να διαφυλάξει τα ενεργειακά του αποθέματα καθώς κινδυνεύει τόσο η υγεία του, όσο και η ίδια η διδακτική πράξη (Steinhardt, Smith-Jaggars, Faulk & Gloria, 2011).
Η επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών διερευνάται συστηματικά τόσο στο διεθνή όσο και στον ελλαδικό χώρο. Η πρωτοτυπία της έρευνας έγκειται στο γεγονός ότι περιορίζεται αποκλειστικά στον κλάδο των εκπαιδευτικών φυσικής αγωγής, που η ηλικία και το φύλο σε συνάρτηση και με άλλους παράγοντες διαδραματίζουν ιδαίτερο ρόλο στην
13 εμφάνιση του συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης. Το ζήτημα της επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών, που υπηρετούν σε δημόσια σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης της Κ. Μακεδονίας, κρίθηκε άξιο μελέτης και διερεύνησης, διότι αφορά άμεσα τον ερευνητή, που ως εργαζόμενος εκπαιδευτικός φυσικής αγωγής, έχει τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Επιπλέον, η σοβαρότητα και η σημαντικότητα του θέματος έγκειται στο γεγονός της ισχυρής αλληλεπίδρασης κοινωνίας και εκπαίδευσης, όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω. Επομένως, ένα ποιοτικότερο εκπαιδευτικό σύστημα με ψυχικά και σωματικά υγιείς εκπαιδευτικούς, είναι περισσότερο πιθανό να διαμορφώσει ψυχικά και σωματικά υγιείς πολίτες και συνεκδοχικά, μια πιο υγιή κοινωνία, με λιγότερα χαρακτηριστικά παθογένειας και νοσηρότητας (Αντωνίου & Ντάλλα, 2010).
Η εργασία αυτή δομείται ουσιαστικά σε δύο μέρη. Το πρώτο, λειτουργεί ως θεωρητικό πλαίσιο και προσεγγίζει θεωρητικά το ζήτημα της επαγγελματικήε εξουθένωσης των εκπαιδευτικών φυσικής αγωγής της δευτεροβάθμιας δημόσιας εκπαίδευσης στην Κ.Μακεδονίαα, μέσα από τη σχετική βιβλιογραφική ανασκόπηση. Το δεύτερο είναι το κομμάτι της έρευνας και της ανάλυσης των αποτελεσμάτων που προέκυψαν από αυτήν.
Στο πρώτο κεφάλαιο του θεωρητικού μέρους, αποσαφηνίζονται οι όροι του εργασιακού στρες και της επαγγελματικής εξουθένωσης, καθώς αποκαλύπτεται και η σχέση μεταξύ τους. Γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστούν επαρκώς οι παράγοντες που σχετίζονται με την εμφάνισή τους στον κλάδο των εκπαιδευτικών
Στο δεύτερο κεφάλαιο του ίδιου μέρους, αναλύονται οι συνέπειες του φαινομένου στους εκπαιδευτικούς και στο εκπαιδευτικό τους έργο, ενώ στη συνέχεια, αναφέρονται οι τρόποι πρόληψης και αντιμετώπισής του, πάντοτε σύμφωνα με ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία.
Ιδιαίτερη αναφορά στη μεθοδολογία της εν λόγω έρευνας γίνεται στο τρίτο κεφάλαιο του ερευνητικού μέρους της εργασίας. Στο κεφάλαιο αυτό, περιγράφεται αναλυτικά ο πληθυσμός-στόχος και το δείγμα που χρησιμοποιήθηκε. Επιπλέον, περιλαμβάνονται η ανάλυση των στόχων και η παρουσίαση των διαδικασιών και επιμέρους φάσεων της έρευνας.
Ακολούθως, στο παρόν κεφάλαιο, γίνεται λεπτομερής παρουσίαση του επιλεγμένου ερευνητικού εργαλείου, δηλαδή του ερωτηματολογίου και του μέσου συλλογής των δεδομένων της έρευνας. Τέλος, στο ίδιο κεφάλαιο περιλαμβάνονται στοιχεία που αφορούν την αξιοπιστία και την εγκυρότητα, τους περιορισμούς της έρευνας, καθώς και τη μέθοδο ανάλυσης των ερευνητικών δεδομένων.
Τα αποτελέσματα της έρευνας και η συζήτηση σχετικά με αυτά, παρουσιάζονται στο τέταρτο και πέμπτο κεφάλαιο αντιστοίχως. Η εργασία αυτή, ουσιαστικά, ολοκληρώνεται με
14 τη γενικότερη κριτική αποτίμηση και αξιολόγηση των ευρημάτων, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις επιπτώσεις τους στη σύγχρονη εκπαιδευτική πραγματικότητα, αλλά και σε προτάσεις για ενδεχόμενες ερευνητικές δραστηριότητες στο μέλλον.
Τέλος, στο παράρτημα που ακολουθεί βρίσκεται το ερωτηματολόγιο από το οποίο προέκυψαν οι ερωτήσεις του ερευνητικού εργαλείου της παρούσας έρευνας
Σκοπός της έρευνας – Ερευνητικά ερωτήματα
Η αναγκαιότητα της συγκεκριμένης μελέτης έγκειται αρχικά στο γεγονός ότι οι συνέπειες του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης στους εκπαιδευτικούς είναι ιδιαιτέρως σοβαρές και αφορούν τόσο την προσωπικότητα, όσο και το έργο τους. Σύμφωνα με τους Σπυρομήτρο και Ιορδανίδη (2017), επειδή το επάγγελμα του εκπαιδευτικού χαρακτηρίζεται ως λειτούργημα, λόγω της προσφοράς του στην κοινωνία και της συσχέτισής του με την εκπαίδευση και την αγωγή ανήλικων ατόμων, κρίνεται ως απολύτως αναγκαία η εξέταση και η πρόληψη φαινομένων που μπορεί να έχουν πολύ αρνητικές επιπτώσεις, αρχικά στους εκπαιδευτικούς και τα παιδιά και κατ' επέκταση στην ίδια την κοινωνία . Σκοπός λοιπόν της παρούσας έρευνας είναι να διερευνήσει τις απόψεις των εκπαιδευτικών φυσικής αγωγής αναφορικά με την επαγγελματική τους εξουθένωση και να απαντήσει στα παρακάτω ερευνητικά ερωτήματα: α) Ποιός ο βαθμός επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών φυσικής αγωγής στο χώρο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Κ. Μακεδονία, β) Ποιά η επίδραση των οργανωσιακών μεταβλητών (ασάφεια ρόλου, σύγκρουση ρόλου, αυτονομία και ικανοποίηση των εκπαιδευτικών από τις εργασιακές τους συνθήκες) στην εμφάνιση συμπτωμάτων εξουθένωσης στον εργασιακό τους χώρο και γ) Ποιός ο ρόλος της σχέσης της επαγγελματικής εξουθένωσης με το φύλο και την ηλικία των εκπαιδευτικών φυσικής αγωγής.
Περιορισμοί της έρευνας
Η προτεινόμενη έρευνα θα μελετήσει τον ρόλο το φύλου και της ηλικίας στην επαγγελματική εξουθένωση των εργαζομένων σε ένα συγκεκριμένο χώρο εργασίας, αυτό της εκπαίδευσης. Η έρευνα αυτή θα αφορά τους καθηγητές φυσικής αγωγής έναντι των υπόλοιπων εκπαιδευτικών διαφόρων ειδικοτήτων που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στον χώρο της εκπαίδευσης. Τα αποτελέσματα της έρευνας δε μπορούν να γενικευτούν στους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων (αν και είναι πιθανόν να έχουν πολλά κοινά στοιχεία), ούτε και σε άλλες ειδικότητες. Άλλωστε, η φύση της εργασίας του κλάδου των εκπαιδευτικών φυσικής αγωγής είναι ιδιαίτερη και πολύ δύσκολα μπορεί να συγκριθεί με τις υπόλοιπες ειδικότητες.
15 Τα ερωτηματολόγια διανεμήθηκαν ηλεκτρονικά, σε καθηγητές φυσικής αγωγής στους οποίους υπήρχε εύκολη πρόσβαση. Το δείγμα της παρούσας έρευνας αποτέλεσαν καθηγητές φυσικής αγωγής από πέντε νομούς της χώρας (Θεσσαλονίκης, Πιερίας, Πέλλας, Κιλκίς, Ημαθίας). Σύμφωνα με τα στατιστικά κριτήρια το δείγμα δεν είναι απόλυτα αντιπροσωπευτικό του πληθυσμού και συνεπώς, τα συμπεράσματα δεν μπορούν να γενικευτούν στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας. Από την άλλη όμως, δεν παύει να αποτελεί μια διαδικασία της οποίας το δείγμα είναι επαρκές για τη συγκεκριμένη έρευνα.
Περιορισμό επίσης, αποτελεί ο εθελοντικός χαρακτήρας της έρευνας, καθώς οι ερωτηθέντες, οι οποίοι κλήθηκαν να συμπληρώσουν στο σπίτι τους τα ερωτηματολόγια, για να έχουν περιβάλλον ηρεμίας, θα έπρεπε να απαντήσουν με ειλικρίνεια στις ερωτήσεις. Το παραπάνω γεγονός δεν προσφέρει στον ερευνητή τη βεβαιότητα ότι τηρήθηκε η προυπόθεση της ειλικρίνειας.
Η έρευνα αυτή υπόκειται σε ορισμένους περιορισμούς οι οποίοι πιθανόν να προέρχονται από τη μέθοδο συλλογής δεδομένων που χρησιμοποιήθηκε, τα ερωτηματολόγια αυτό-αναφοράς. Η χρήση ποσοτικών μεθόδων πιθανόν να στερεί την έρευνα από την εις βάθος μελέτη του φαινομένου και μελλοντικά θα πρέπει να συμπληρωθεί με ποιοτικές μεθόδους ή να συνδυαστεί η χρήση ποιοτικών και ποσοτικών μεθόδων έρευνας
Α. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Κεφάλαιο 1ο: Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης
εκπαιδευτικών φυσικής αγωγής και παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνισή του.
1.1. Αποσαφήνιση των όρων “ψυχική και σωματική εξουθένωση”.
Κατά καιρούς έχουν δοθεί διάφοροι ορισμοί στην έννοια «επαγγελματική εξουθένωση» κι έχει δημοσιευθεί πληθώρα διατριβών, άρθρων και βιβλίων που καταδεικνύουν τη μεγάλη σημασία και πολυπλοκότητα του όρου. Συγκεκριμένα, στη διεθνή βιβλιογραφία ο όρος επαγγελματική εξουθένωση αποδίδεται στην Αγγλική γλώσσα ως
«professional burnout», «job burnout» ή «burnout syndrome» που σημαίνει «αναλώνομαι προοδευτικά εκ των έσω μέχρι του σημείου της απανθράκωσης» (Ηλία, 2018).
Ο όρος «ψυχική και σωματική εξουθένωση» στον εργασιακό χώρο αποτέλεσε αντικείμενο απόδοσης προσοχής τη δεκαετία του 1970 ως κοινωνικό πρόβλημα με ιδιαίτερα ξεχωριστό ερευνητικό ενδιαφέρον. Η χρήση του όρου επαγγελματική εξουθένωση (Bournout)
16 ήρθε να αντικαταστήσει την ψυχική και σωματική εξουθένωση το 1974 από τον ψυχίατρο Freudenberger, o οποίος μελέτησε τις επαγγελματικές δραστηριότητες και κατέγραψε τα συμπτώματα στον χώρο της υγείας και συγκεκριμένα σε ψυχιατρικές κλινικές, σε εθελοντές και σε κλινικές απεξάρτησης από τα ναρκωτικά. Από τις μελέτες αυτές διαπιστώθηκε η σωματική και ψυχική εξάντληση των επαγγελματιών που προσέφεραν κοινωνική εργασία (Μπαντούνα, 2018).
Ο Freudenberger (1974) κατέγραψε την επαγγελματική εξουθένωση ως ένα ψυχοσωματικό σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από τρεις κύριες συνιστώσες: α) τη συναισθηματική εξάντληση, β) τα αισθήματα αποπροσωποποίησης και γ) τη μειωμένη αποτελεσματικότητα στον επαγγελματικό τομέα σε συνδυασμό με τη νοητική κόπωση.
Χαρακτήρισε τους εργαζόμενους ως τον «αφοσιωμένο εργαζόμενο» (dedicated), ο οποίος ασχολείται με υπερβολικές υποχρεώσεις στη δουλειά του, τον «υπερ-δεσμευμένο εργαζόμενο» (overcommitted), του οποίου η ζωή είναι ταγμένη στην εργασία του που χωρίς αυτήν δεν υπάρχει ικανοποίηση, και τον «αυταρχικό εργαζόμενο» (authoritarian), ο οποίος πιστεύει ότι κανείς άλλος δεν είναι τόσο αποτελεσματικός στην εργασία του όσο αυτός. Στην πορεία, σε νεότερη μελέτη του, όρισε το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης ως την κατάσταση ψυχικής και σωματικής κόπωσης που απορρέει από τη διάψευση των προσδοκιών σε σχέση με την αναμενόμενη ανταμοιβή (Freudenberger, 1980).
Έκτοτε, το ζήτημα μελετήθηκε σε βάθος από αρκετούς μελετητές και αναπτύχθηκαν διάφορα θεωρητικά μοντέλα που επιχειρούν να περιγράψουν το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης σε όλες του τις διαστάσεις, από τα γενεσιουργά αίτια ως τα συμπτώματά του, αλλά και τους τρόπους πρόληψης ή αντιμετώπισής του. Επιπλέον, αποδείχτηκε ότι η επαγγελματική εξουθένωση δεν αφορούσε μόνο τις ΗΠΑ ή αποκλειστικά τους εργαζόμενους στον κλάδο της υγείας, αλλά είχε κάνει έντονη την παρουσία της και σε άλλους επαγγελματικούς κλάδους σε δυτικού τύπου κοινωνίες, καθώς και στην μεταπολεμική Ιαπωνία (Αμαραντίδου, 2010).
Στις αρχές της δεκαετίας του ´70, στην Ιαπωνία, κάνει την εμφάνισή του ένας νέος όρος, ο “Karoshi”, προκειμένου να περιγράψει τις δραματικές συνέπειες της σωματικής και ψυχικής εξάντλησης από την εργασία, που μάλιστα είχαν οδηγήσει σε θάνατο έναν 29χρονο Ιάπωνα το 1969, ο οποίος εργαζόταν στα γραφεία μιας μεγάλης ιαπωνικής εφημερίδας.
Περίπου στα τέλη της δεκαετίας του ´80, τα εθνικά ΜΜΕ και η κυβέρνηση της χώρας αναγκάζονται να δώσουν την απαιτούμενη βαρύτητα στο θέμα, δεδομένου ότι οι θάνατοι νεαρών στελεχών επιχειρήσεων αυξάνονταν διαρκώς, χωρίς να έχει βρεθεί ότι τα άτομα αυτά έπασχαν από κάποια άλλη προηγούμενη νόσο. Ο όρος “Karoshi”, σύμφωνα με το Συμβούλιο
17 για τα Θύματα του Karoshi, σημαίνει τη “μοιραία κατάσταση κατά την οποία ο βιολογικός ρυθμός ενός ανθρώπου καταρρέει, εξαιτίας της υπερβολικής κόπωσης και ο μηχανισμός του οργανισμού, που διασφαλίζει τη συντήρηση στη ζωή, καταστρέφεται” (Asgari, Pickar &
Garay, 2016).
H Pines (1981) διατείνεται ότι η επαγγελματική εξουθένωση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανάγκη αναγνώρισης του ατόμου στον εργασιακό του χώρο με την οποία η ζωή του αποκτάει νόημα και αξία. Αν αποτύχει, τότε έχει περισσότερες πιθανότητες να βιώσει επαγγελματική εξουθένωση. Επίσης, θεωρεί ότι οι άνθρωποι που αφοσιώνονται και επενδύουν στην εργασία τους, έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν το σύνδρομο.
Από όλους τους ορισμούς ο πιο αποδεκτός, ίσως, είναι αυτός που διατυπώθηκε από την Maslach (1982) κατά την οποία ως «επαγγελματική εξουθένωση» ορίζεται η απώλεια ενδιαφέροντος και θετικών συναισθημάτων, καθώς και η παντελής έλλειψη εργασιακής ικανοποίησης και απόδοσης των εργαζομένων στον χώρο εργασίας τους.
Σύμφωνα με τους Maslach και Jackson (1986) την επαγγελματική εξουθένωση συνθέτουν τρεις παράγοντες:
❖ Η ψυχική κόπωση του εργαζόμενου, η οποία απορρέει από τη συναισθηματική του εξάντληση και αφορά συναισθήματα που προέρχονται από τη συναισθηματική υπερέκθεσή του σε μια κατάσταση.
❖ Η αποπροσωποποίηση, που εκδηλώνεται με την απομάκρυνση του ατόμου από τους πελάτες του και με την ανάπτυξη απρόσωπων σχέσεων μαζί τους.
Πρόκειται για εξαιρετικά αποστασιοποιημένη αντιμετώπιση εκ μέρους του επαγγελματία απέναντι στους αποδέκτες των υπηρεσιών.
❖ Η έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων, που εκδηλώνεται με την μείωση της απόδοσής του και την παραίτησή του από κάθε προσπάθεια αποτελεσματικού χειρισμού και επίλυσης των προβλημάτων των πελατών του.
Οι παράγοντες που αναφέρονται στην εμφάνιση του συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης αφορούν στη δυναμική αλληλεπίδραση του ατόμου με το εργασιακό του περιβάλλον. Η επαγγελματική εξουθένωση αποτελεί ατομικό βίωμα, το οποίο αναφέρεται και συσχετίζεται αποκλειστικά με το εργασιακό περιβάλλον. Για τον λόγο αυτό, η έρευνα γύρω από το σύνδρομο έχει κυρίως επικεντρωθεί στους εργασιακούς-περιβαλλοντικούς παράγοντες, συσχετιζόμενους με την εμφάνισή του ( Κρούπης, 2012 ).
Σύμφωνα με τη Maslach (1993), αν και οι τρεις προαναφερθείσες διαστάσεις μπορούν να συνυπάρχουν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, παρατηρείται ως επί το
18 πλείστον μια διαδοχική εξέλιξη αυτών με τη συναισθηματική εξάντληση να προηγείται, να έπεται το αίσθημα της αποπροσωποποίησης και να ακολουθεί στο τέλος η αίσθηση της μειωμένης προσωπικής επίτευξης. Η συναισθηματική εξάντληση (emotional exhaustion) αποτελεί το πρώτο στάδιο της επαγγελματικής εξουθένωσης. Στο στάδιο αυτό οι εργαζόμενοι αισθάνονται ότι διαψεύδονται οι προσδοκίες τους για την εργασία τους και θεωρούν ότι οι απαιτήσεις του επαγγέλματός τους ή οι απαιτήσεις που έχουν από τον εαυτό τους για το επάγγελμα, τους καταβάλλει, καθώς νιώθουν να εξαντλούνται τα ψυχικά τους αποθέματα.
Τέλος, νιώθουν ότι δεν είναι τόσο υπεύθυνοι ή αποδοτικοί στην εργασία τους. Η αποπροσωποποίηση (depersonalization) θεωρείται συνέπεια της συναισθηματικής εξάντλησης και σύμφωνα με τον Κάντα (1996), μηχανισμός άμυνας απέναντι σε αυτή. Τα άτομα διακατέχονται από ουδέτερα έως και αρνητικά συναισθήματα απέναντι στους αποδέκτες των υπηρεσιών τους. Στην περίπτωση των εκπαιδευτικών η αποπροσωποποίηση εκφράζεται με έλλειψη ευαισθησίας, αντιπαιδαγωγική συμπεριφορά και αρνητική στάση απέναντι στους μαθητές. Το αίσθημα της μειωμένης προσωπικής επίτευξης (loss of personal accomplishment) θεωρείται συνέχεια του προηγούμενου σταδίου. Όσο αυξάνεται η αποπροσωποποίηση τόσο τα άτομα απογοητεύονται από τα επιτεύγματα στην εργασία τους και έχουν μειωμένη αυτοεκτίμηση, με αποτέλεσμα να αισθάνονται αποτυχημένα.
Στην πρώτη μεγάλη ανασκόπησή τους οι Perlman και Hartman (1982), μελέτησαν περισσότερους από 48 ορισμούς αναφορικά με την επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών. Συνθέτοντας αυτούς τους ορισμούς κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι: η επαγγελματική εξουθένωση εμφανίζεται, όταν το συναισθηματικό στρες γίνει χρόνιο ως αντίδραση άμυνας του οργανισμού με την παρακάτω μορφή : α) συναισθηματική και φυσική εξάντληση, β) μειωμένη εργασιακή παραγωγικότητα και γ) υπεραποπροσωποποίηση.
Οι Maslach και Schaufeli (1993) ισχυρίζονται ότι όλοι οι επιμέρους ορισμοί που κατά καιρούς δόθηκαν, χαρακτηρίζονται για τα πέντε κοινά τους στοιχεία: Πρώτον, ότι υπάρχει μία υπεροχή στα συμπτώματα της συναισθηματικής εξάντλησης, κόπωσης και κατάθλιψης.
Δεύτερον, ότι η έμφαση δίνεται στα πνευματικά και συμπεριφορικά συμπτώματα παρά στα φυσικά. Τρίτον, τα συμπτώματα της επαγγελματικής εξουθένωσης σχετίζονται πάντα με τη δουλειά. Τέταρτον, τα συμπτώματα αφορούν φυσιολογικά άτομα χωρίς ιστορικό ψυχοπαθολογικών προβλημάτων και πέμπτον, ότι παρουσιάζεται μειωμένη αποτελεσματικότητα και απόδοση στην εργασία λόγω των αρνητικών στάσεων και συμπεριφορών.
H Yuliia Skoryk (2013), αναφερόμενη στο θεωρητικό μοντέλο των Edelwich &
Brodsky, παρουσιάζει την πορεία ως την επαγγελματική εξάντληση μέσα από τέσσερα
19 στάδια/φάσεις που περνά ο εργαζόμενος κατά τη διάρκεια της καριέρας του. Αρχικά, ισχυρίζονται, υφίσταται το στάδιο του ενθουσιασμού, που στην πραγματικότητα βιώνει κάποιος στην αρχή της επαγγελματικής του πορείας, όταν κατακλύζεται από θετική διάθεση και ενθουσιασμό για όσα αναμένει ότι θα πετύχει να προσφέρει στους άλλους. Όταν όμως αργότερα αντιληφθεί ότι η πραγματικότητα, ελάχιστα ή καθόλου δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του, αρχίζει να αμφισβητεί και αδρανοποιείται. Αυτό είναι και το δεύτερο στάδιο.
Το στάδιο της απογοήτευσης και της ματαίωσης που ακολουθεί είναι ίσως το πιο κρίσιμο·
στο σημείο αυτό, θα πρέπει είτε να επαναπροσδιορίσει τους αρχικούς στόχους του, είτε να στραφεί σε άλλη επαγγελματική επιλογή, αν έχει τη δυνατότητα. Σε περίπτωση που δε συμβεί κάτι από τα προαναφερθέντα, καταλήγει στην εξουθένωση.
Το πιο πρόσφατο όμως θεωρητικό μοντέλο που σχετίζεται με την επαγγελματική εξουθένωση και μάλιστα αφορά και επαγγέλματα που δεν είναι κοινωνικοανθρωποκεντρικά, είναι αυτό της Κοπεγχάγης (2005). Οι δημιουργοί του βρήκαν ανεπαρκή τα προηγούμενα και κυρίως αυτό της Maslach, το οποίο θεώρησαν εξαιρετικά περιορισμένο. Το μοντέλο της Κοπεγχάγης και το αντίστοιχο ερωτηματολόγιο, εξετάζουν την εξουθένωση σε τρία επίπεδα:
α) της προσωπικής κούρασης, β) της επαγγελματικής κόπωσης και γ) της κόπωσης που προέρχεται από την επικοινωνία με άλλους. Αξίζει να σημειωθεί ότι έχει χρησιμοποιηθεί με επιτυχία για τη μέτρηση της επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών διαφόρων χωρών, μεταξύ των οποίων και της Ελλάδας.
Όπως γίνεται αντιληπτό μέχρι αυτό το σημείο, οι πρώτες προσπάθειες αποσαφήνισης του όρου και κατ’ επέκταση οι πρώτες μελέτες αφορούσαν τον επαγγελματικό χώρο της υγείας. Αργότερα, οι μελετητές έστρεψαν την προσοχή τους και σε άλλα επαγγέλματα (Μοντέλο της Κοπεγχάγης, 2005). Πραγματικά, το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης σχετίζεται κυρίως με επαγγέλματα, μέσω των οποίων προσφέρονται υπηρεσίες σε ανθρώπους που τις έχουν ανάγκη και αναπτύσσεται στενή σχέση μεταξύ του παρόχου και του δέκτη των υπηρεσιών αυτών.
Είναι φανερό, λοιπόν, πως το άτομο στο πλαίσιο του εργασιακού του περιβάλλοντος, πρώτα βιώνει αρνητικά συναισθήματα, στη συνέχεια επηρεάζεται η στάση του και οι σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους, χάνει το ενδιαφέρον του γι’ αυτούς και, τελικά, οδηγείται σε παραίτηση από κάθε είδους προσπάθεια υιοθέτησης κινήτρων και προσδοκιών για επαγγελματική ικανοποίηση. Αξίζει να σημειωθεί ότι η τρίτη αυτή διάσταση είναι, ίσως, και η πιο σημαντική, καθώς πρόκειται για μια κατάσταση δύσκολα αναστρέψιμη.
Παρ’ όλες τις διαφοροποιήσεις που εμφανίζονται και που μερικές φορές αναλώνονται περισσότερο σε φιλοσοφικά ζητήματα και όχι σε ερευνητικά θέματα ουσίας, γεγονός
20 αποτελεί ότι το Σύνδρομο Επαγγελματικής Εξουθένωσης είναι ένα δυναμικό φαινόμενο, που απαιτεί χρόνια έκθεση του εργαζόμενου σε οργανωτικές, ατομικές και κοινωνικές μεταβλητές πρόκλησης στρες, με συγκεκριμένες συνέπειες που αφορούν σε φυσικό - σωματικό, συναισθηματικό και οργανωτικό επίπεδο (Γεωργίου, 2012).
1.2. Η επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών φυσικής αγωγής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.
1.2.1. Ο πολυδιάστατος ρόλος του εκπαιδευτικού στη σύγχρονη εποχή.
Σύμφωνα με τον Ντούσκα (2007), για να γίνει αναφορά στον ρόλο του εκπαιδευτικού στο σύγχρονο σχολείο, απαραίτητο είναι να αποσαφηνίσουμε την έννοια του «ρόλου». Με την έννοια «ρόλος» εννοούμε το άθροισμα των προσδοκιών της αναμενόμενης συμπεριφοράς ενός ατόμου το οποίο κατέχει μια θέση μέσα σε μια ομάδα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο εκπαιδευτικός αποτελεί μέλος του σχολείου, ενός δηλαδή οργανωμένου κοινωνικού συνόλου στο οποίο καλείται να διαδραματίσει έναν ανάλογο ρόλο με συγκεκριμένες υποχρεώσεις και απαιτήσεις. Αντιλαμβάνεται, λοιπόν, κανείς πως στην σύγχρονη εποχή της ύστερης νεωτερικότητας η παγκοσμιοποίηση επιφέρει ραγδαίες αλλαγές στην οικονομική, τεχνολογική, πολιτική, πολιτιστική και κοινωνική πραγματικότητα, οι οποίες δεν αφήνουν ανεπηρέαστο τον χώρο της εκπαίδευσης, και κατά συνέπεια, το ρόλο του ανθρώπινου κεφαλαίου της, των εκπαιδευτικών.
Οι σύγχρονες και ραγδαίες μεταρρυθμιστικές τάσεις της παγκοσμιοποίησης επιφέρουν μια νέα εκπαιδευτική πραγματικότητα, καθώς προσδίδουν στην εκπαίδευση ρόλο συνεισφοράς στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας και καλούν τον εκπαιδευτικό σε έναν νέο αμφίρροπο και αντιφατικό ρόλο σημαντικό, όμως, στην εκπαιδευτική διαδικασία , καθώς είναι εκείνος που υλοποιεί τις όποιες κυβερνητικές αποφάσεις, που αφορούν στην αλλαγή του εκπαιδευτικού συστήματος και τις περισσότερες φορές λαμβάνονται ερήμην του. Συνεπώς, ο σύγχρονος εκπαιδευτικός οφείλει να παρακολουθεί διαρκώς τις οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και επιστημονικές εξελίξεις, να αποκτά συνεχώς νέες γνώσεις και δεξιότητες, προκειμένου να είναι σε θέση να ανταποκριθεί σε μια διδασκαλία ενδιαφέρουσα και ελκυστική που να συμβαδίζει με τους όρους της εποχής (Μοδίτη, 2016).
Ο εκπαιδευτικός στη σύγχρονη εποχή αποτελεί το κυρίαρχο πρόσωπο που αναλαμβάνει τη διαχείριση της οµάδας των µαθητών, ακόµη κι αν οι µαθητές προβαίνουν στην ανάληψη πρωτοβουλιών που αναδεικνύουν την αυτονοµίας τους. Ανέκαθεν όμως το