Π Πα Π α αν ν νε ε επ π πι ι ισ σ στ τ τή ή ήμ μ μι ι ιο ο ο Α Α Αι ι ιγ γ γα α αί ί ίο ο ου υ υ
ΕΕπΕππιιιβββλλλέέέπππωωωννν κκκαααθθθηηηγγγηηητττήήήςςς:: : ΓΓεΓεερρράάάσσσιιιμμμοοοςςςΠΠαΠααυυυλλλοοογγγεεεωωωρρργγγάάάτττοοοςςς
ΕΕπΕππίίίκκκοοουυυρρροοοςςςΚΚαΚααθθθηηηγγγηηητττήήήςςςΠΠαΠααννν.. .ΑΑιΑιιγγγαααίίίοοουυυ
ΤΤμμήήμμα α ΠΠοολλιιττιισσμμιικκήήςς ΤΤεεχχννοολλοογγίίααςς κκααιι ΕΕππιικκοοιιννωωννίίααςς
ΕρΕργγαασσττήήρριιοο ΔΔιιααχχεείίρριισσηηςς ττηηςς ΠΠοολλιιττιισσμμιικκήήςς ΚΚλληηρροοννοομμιιάάςς
Πτυχιακή εργασία με θέμα:
Η Η Η Μ Μ Μ Α Α Α Σ Σ Σ Τ Τ Τ Ι Ι Ι Χ Χ Χ Α Α Α Τ Τ Τ Η Η Η Σ Σ Σ Χ Χ ΧΙ Ι ΙΟ Ο Ο Υ Υ Υ
ΥΥπΥπποοοβββλλλήήήθθθηηηκκκεεεααπαππόόό:: : ΚΚαΚααλλλοοούύύπππηηηΔΔέΔέέσσσππποοοιιινννααα
Μ
Μυυττιιλλήήννηη 0077//22001100
Ευχαριστίες
Αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω πρώτα από όλους, τον επιβλέποντα καθηγητή μου κύριο Γεράσιμο Παυλογεωργάτο, που σε όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της πτυχιακής εργασίας ήταν δίπλα μου με την πολύτιμη καθοδήγηση του.
Το διευθυντή της Ένωσης Μαστιχοκαλλιεργητών Χίου, τους μαστιχοκαλλιεργητές και τους φίλους μου, που με τις γνώσεις τους, μέσω της προφορικής επικοινωνίας και των συναντήσεων που είχα μαζί τους, με βοήθησαν δίνοντας μου πληροφορίες και υλικό ώστε να εμπλουτίσω την εν λόγω εργασία.
Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω πολύ την οικογένεια μου, που με στηρίζει πάντα και σε κάθε μου βήμα και επιλογή είναι δίπλα μου, δίνοντας μου κουράγιο και ψυχικό σθένος να προχωράω μπροστά…
Περίληψη
Η Χίος είναι ένα νησί του βορειοανατολικού Αιγαίου με έκταση 904 τετρ. χλμ.
Διοικητικά μαζί με τα νησιά Οινούσσες και Ψαρά αποτελεί το νομό Χίου, με πληθυσμό που φθάνει τους 53.106 κατοίκους (απογραφή 2001- ΕΣΥΕ 2010).
Ονομάζεται και «νησί της μαστίχας» γιατί στο νότιο τμήμα του νησιού, και πουθενά αλλού στον κόσμο, φυτρώνει ο σχίνος (Pistacia Lentiscus Chia), το δέντρο που παράγει το ρητίνη, πιο γνωστή ως μαστίχα. Σκοπός της συγκεκριμένης πτυχιακής εργασίας ήταν να μελετήσει τις ποικίλες ιδιότητες αυτού του φυσικού προϊόντος, να καταγράψει την παραγωγική διαδικασία του και να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο ως προϊόν επέδρασε τόσο στα πολιτιστικά χαρακτηριστικά όσο και στην κοινωνικό- οικονομική δομή των κατοίκων του νησιού.
Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα έχουν διερευνηθεί σε επιστημονικές μελέτες, οι φυσικές, χημικές, φαρμακευτικές και θεραπευτικές ιδιότητες της. Οι σύγχρονες χρήσεις του προϊόντος αυτού περιλαμβάνουν τη φαρμακευτική βιομηχανία, την κοσμετολογία, την επιστήμη των τροφίμων, τη μαγειρική, τη ζαχαροπλαστική, την ποτοποιία κ.α. Παρόλο που αρκετά σύγχρονα προϊόντα ανταγωνιστικά προς το φυσικό αυτό προϊόν, έχουν κυκλοφορήσει κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, η μαστίχα παραμένει στην αγορά παραγόμενη ακόμα από τους κατοίκους της Χίου, με τον παραδοσιακό τρόπο, ενώ έχουν αυξηθεί και οι σύγχρονες χρήσεις της στην παραγωγή αρκετών νέων προϊόντων.
Η μαστίχα έχει επηρεάσει σημαντικά εκτός από την οικονομική ανάπτυξη του νησιού της Χίου, την πολιτισμική και κοινωνική ζωή των τοπικών κοινωνιών. Έχει προκαλέσει ήθη, έθιμα, παραδόσεις ενώ έχει επηρεάσει σε πολλά επίπεδα την ζωή των κατοίκων της περιοχής όπου παράγεται.
Η διαδικασία παραγωγής της, που ξεκινά από το «δάκρυ» πάνω στο δέντρο έως ότου να φτάσει στην Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου και από εκεί στους τομείς που χρησιμοποιείται, είναι χρονοβόρα, επίπονη, και περνά από πολλά στάδια. Η όλη διαδικασία θα περιγραφτεί στην συνέχεια της πτυχιακής αναλυτικότερα βασιζόμενη και στις προφορικές μαρτυρίες των μαστιχοπαραγωγών της Χίου, οι οποίοι τις εμπλούτισαν με τις ιστορίες τους και τα πιστεύω τους.
Συνοψίζοντας, η πτυχιακή εργασία αυτή ασχολείται με την μελέτη ενός φυσικού προϊόντος, που:
η παραγωγή του σε παγκόσμιο επίπεδο γίνεται σε μία μόνο περιοχή του νησιού της Χίου,
συνεχίζει ακόμα και στις μέρες μας η παραγωγική διαδικασία να ακολουθεί παραδοσιακές μεθόδους,
παρόλο που ανταγωνιστικά προϊόντα προς την μαστίχα έχουν κάνει την εμφάνιση τους στην διεθνή αγορά, συνεχίζει την πορεία της και αυξάνει τις χρήσεις της σε νέα προϊόντα τα τελευταία χρόνια,
διαθέτει ιδιαίτερη γεύση και ποικίλες και σημαντικές ιδιότητες και τέλος,
όπως θα αναδειχθεί και στην συνέχεια έχει επηρεάσει σε επίπεδο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό τις τοπικές κοινωνίες μιας ολόκληρης περιοχής, διαμορφώνοντας ήθη, έθιμα και παραδόσεις.
Είναι γεγονός ότι στις σύγχρονες κοινωνίες η αναζήτηση και ανάδειξη φυσικών προϊόντων που οι ιδιότητες τους επιτρέπουν την αντικατάσταση των προϊόντων της χημικής κυρίως βιομηχανίας σε προϊόντα καθημερινής χρήσης, αποτελεί μία συνεχώς αυξανόμενη κοινωνική απαίτηση.
Φωτ. 1 και 2: Το δάκρυ που στάζει από το μαστιχόδεντρο.1 (Πηγή: Υπ.
Αιγαίου, 1997; Αρχείο ΕΜΧ, Κουντουριάδης 2010).
Η πτυχιακή εργασία αποτελείται από επτά κεφάλαια.
Στο 1ο κεφάλαιο υπάρχει μία σύντομη περιγραφή του νησιού της Χίου και της σχέσης της με την μαστίχα.
Στο 2οκεφάλαιο αναφέρονται οι στόχοι της συγκεκριμένης πτυχιακής εργασίας και η μεθοδολογία έρευνας που ακολουθήθηκε για την υλοποίηση της.
Στο 3ο κεφάλαιο ακολουθεί η μελέτη του μαστιχοφόρου σχίνου, η περιγραφή των κατάλληλων συνθηκών καλλιέργειας και ανάπτυξης του και η αναφορά στις ασθένειες που μπορεί να το προσβάλουν.
Στο 4οκεφάλαιο παρουσιάζεται αναλυτικά η περιγραφή των σταδίων της παραγωγής της μαστίχας. Από τη στιγμή που «κρέμεται το δάκρυ» από το μαστιχόδεντρο, έως την κατάληξη του στην Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, για εμπορική χρήση.
Στο 5ο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι ιδιότητες της μαστίχας (φαρμακευτικές – θεραπευτικές, φυσικές και χημικές).
Στο 6ο κεφάλαιο μελετώνται οι επιδράσεις που είχε και έχει η καλλιέργεια των μαστιχοφόρων σχίνων και η παραγωγή της μαστίχας στις τοπικές κοινωνίες των μαστιχοχωρίων (πολιτισμικές, κοινωνικές, οικονομικές).
Στο 7ο κεφάλαιο παραθέτονται τα βασικά συμπεράσματα που εξάγονται από την μελέτη του προϊόντος αυτού και κατατίθενται οι προτάσεις για την περαιτέρω αξιοποίηση του.
Πε Π ερ ρι ιε εχ χό όμ με εν να α
1 Εισαγωγή: το νησί της Χίου και η μαστίχα ... 9
2 Περιγραφή ερευνητικών στόχων – μεθοδολογία έρευνας ... 12
3 Το μαστιχόδεντρο, η καλλιέργεια του και η παραγωγή της μαστίχας ... 13
3.1 Το μαστιχόδεντρο ... 13
3.1.1 Καλλιέργεια - παραγωγή ... 14
3.1.2 Ασθένειες του μαστιχοφώρου σχίνου ... 17
4 Η μαστίχα ... 19
4.1 Γιατί η μαστίχα παράγεται μόνο στην νότια Χίο ... 19
4.2 Περιγραφή της διαδικασίας της μαστιχοπαραγωγής ... 20
4.2.1 Εργασίες πριν το κέντημα ή κέντος ... 21
4.2.2 Πρώτο κέντημα ή ρήνιασμα ... 23
4.2.3 Πήξιμο... 26
4.2.4 Πρώτο μάζεμα ή πρώτο χέρι ... 27
4.2.5 Δεύτερο κέντημα ή κεντιά ... 30
4.2.6 Πήξιμο της μαστίχας ... 28
4.2.7 Δεύτερο μάζεμα ή μάζεμα της κεντιάς ... 28
4.2.8 Στάδιο καθαρίσματος ... 29
4.2.9 Στάδιο μετα - επεξεργασίας από ΕΜΧ ... 31
4.3 Είδη μαστίχας (μαστιχαριές) πριν την ίδρυση των συνεταιρισμών το 1939. 32 4.4 Εργαλεία παραγωγής και συλλογής μαστίχας... 33
5 Ιδιότητες και χρήσεις της μαστίχας ... 34
5.1 Φαρμακευτικές – θεραπευτικές ιδιότητες της μαστίχας ... 34
5.2 Φυσικές ιδιότητες της μαστίχας ... 38
5.3 Χημικές ιδιότητες της μαστίχας ... 38
5.4 Χρήσεις της μαστίχας ... 39
5.4.1 Στην βιομηχανική παραγωγή ... 39
5.4.2 Στη μαγειρική, τη ζαχαροπλαστική, την ποτοποιία ... 39
5.5 Προϊόντα μαστίχας ... 40
6 Οι επιδράσεις της μαστίχας στις τοπικές κοινωνίες των μαστιχοπαραγωγών ... 43
6.1 Πολιτισμικές προεκτάσεις της μαστίχας (ιστορία– μύθοι- ρητά) ... 43
6.2 Οι κοινωνικές προεκτάσεις της μαστίχας ... 50
6.3 Μουσείο Μαστίχας στη Χίο ... 54
7 Συμπεράσματα ... 59
8 Βιβλιογραφία – αναφορές ... 58
9 Δικτυογραφία ... 61
10 Πίνακας περιεχομένων φωτογραφιών ... 69
11 Παραρτήματα ... 68
11.1 Τα συστατικά του μαστιχελαίου ... 70 11.2- 11.5 Εκδηλώσεις για τη μαστίχα ανά τον κόσμο .. Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης.
11.6 Μαγειρεύοντας με μαστίχα… .. Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης.
11.7 Συνταγές με μαστίχα…. ... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης.
. . . «Με παστρεύουν, ομορφαίνω, με κεντούν, δάκρυα χύνω και γρόσα το πουγκί τους, ο κακόμοιρος γεμίζω» . . .
Φωτ. 3 : Το δάκρυ του μαστιχοφόρου Σχίνου (Πηγή: Αρχείο ΕΜΧ, Κουντουριάδης 2010).
1 Εισαγωγή: το νησί της Χίου και η μαστίχα
Η Χίος είναι νησί του βορειο-ανατολικού αιγαίου. Απέχει ελάχιστα από τις ακτές τις Μικράς Ασίας. Είναι το πέμπτο μεγαλύτερο σε έκταση νησί στην Ελλάδα με έκταση 904 τετρ. χλμ. Διοικητικά μαζί με τα νησιά Οινούσσες και Ψαρά αποτελεί το νομό Χίου, με πληθυσμό που φθάνει τους 53.817 κατοίκους (απογραφή 2001/ΕΣΥΕ 2010).
Ο νομός Χίου έχει 10 Δήμους (συμπεριλαμβανομένων των Οινουσών και των Ψαρών) που υποδιαιρούνται σε 60 Δημοτικά Διαμερίσματα. Πρωτεύουσα του νομού είναι η πόλη της Χίου, που λέγεται και Χώρα. Τα κύρια προϊόντα που παράγει και εξάγει είναι η μαστίχα, το λάδι, τα σύκα και το κρασί ενώ έχει διεθνή φήμη για το μέγεθος της ναυτιλίας της. Το έδαφος της Χίου είναι κατά το κύριο μέρος του ορεινό ενώ μόνο στα νότια και ανατολικά του νομού σχηματίζονται κάποιες πεδινές εκτάσεις. Στα βόρεια της Χίου βρίσκεται η οροσειρά Πεληναίο με ψηλότερη κορυφή τον Άγιο Ηλία (1.297 μ.).
Φωτ. 4: Χάρτης της Χίου (Πηγή: Google earth 2010).
Ιστορικά η Χίος θεωρείται ότι υπήρξε πατρίδα του Ομήρου και του Κοραή ενώ αποτελούσε κατά την αρχαιότητα, το βασικό διαμετακομιστικό κέντρο για όλη τη Μεσόγειο και κυρίως για τα πλοία που κατέβαιναν από την Μαύρη Θάλασσα, την Οδησσό και τα Δαρδανέλια. Οι κάτοικοι της Χίου υπήρξαν κυρίως ναυτικοί, γεγονός που θεωρείται ότι συνέβαλε σημαντικά στο άνοιγμα της διορατικότητας και στην καλλιέργεια της επιχειρηματικότητας, με αποτέλεσμα σήμερα σημαντικό μέρος της ελληνικής ναυτιλίας να ανήκει σε στόλους εφοπλιστών με καταγωγή από το νησί αυτό.
Η Χίος είναι ένα νησί με συχνές εναλλαγές τοπίων, έντονο ανάγλυφο και ιστορικές καταβολές. Η περιοχή του Κάμπου βρίσκεται στο νότιο τμήμα του νησιού σε μικρή απόσταση από την χώρα της Χίου και λόγω του ήπιου κλίματος της και των καλών γεωμορφολογικών της χαρακτηριστικών στην περιοχή ευδοκιμούν πολλά είδη εσπεριδοειδών και άλλων καλλιεργειών. Το άρωμα των καλλιεργειών αυτών κατά την διάρκεια της ανθοφορίας τους έδωσε το προσωνύμιο «Μυροβόλος» στην Χίο. Το πιο χαρακτηριστικό φυτό για τη Χίο είναι ο μαστιχοφόρος σχίνος, (Pistacia Lentiscus Chia), που αναπτύσσεται μόνο στο νότιο τμήμα της Χίου, στα Μαστιχοχώρια. Έξι εκατομμύρια χρόνια αριθμεί το απολίθωμα φύλλου σχίνου, που βρέθηκε στη Χίο (Σαββίδης, 2000). Η Μαστίχα είναι εκείνη ως χαρακτηριστική καλλιέργεια της περιοχής έδωσε το όνομα της στον ομώνυμο Δήμο Μαστιχοχωρίων που απαρτίζεται από εννέα Δημοτικά Διαμερίσματα και 22 οικισμούς.
Φωτ. 5: Άνθος σχίνου. (Πηγή: Αρχείο ΕΜΧ, Κουντουριάδης 2010).
Η νότια πλευρά του νησιού χαρακτηρίζεται από τις φυτοκοινωνίες της μαστίχας που εκτείνονται σε όλο περίπου το εύρος του. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από το πεδινό του εδάφους της και από τα ήπια κλιματολογικά χαρακτηριστικά.
Στα βόρεια του νησιού, το τοπίο αλλάζει. Το κομμάτι αυτό της Χίου έχει έντονο ορεινό ανάγλυφο και έντονη βλάστηση. Στο βορειότερο άκρο, και σε υψηλό υψόμετρο, βρίσκεται η «Ιαματική πηγή των Αγιασμάτων».
Η Χίος αποτελεί σήμερα, έναν υπό ανάπτυξη τουριστικό προορισμό. Αποτελεί ένα από τα νησιά του Αιγαίου που μέχρι σήμερα εμφάνιζε υστέρηση στην τουριστική του ανάπτυξη κύρια λόγω της ενασχόλησης των κατοίκων της με άλλους τομείς της οικονομίας όπως το εμπόριο, η ναυτιλία, η μαστίχα κλπ. Επιπλέον λόγω του ότι η Χίος υπήρξε διαμετακομιστικό κέντρο των πλοίων από και προς τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και του Εύξεινου Πόντου είχε προσανατολίσει την οικονομία της σε άλλους τομείς πλέον του τουρισμού. Το γεγονός αυτό διαχρονικά θα μπορούσε να αποτελέσει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα για την ανάπτυξη του τουρισμού στο νησί μια που μπορεί να θεωρηθεί «παρθένος» προορισμός. Στην περιοχή υπάρχει σειρά τουριστικών πόρων που παραμένουν ανεκμετάλλευτοι όπως τα μεσαιωνικά χωριά, το ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον, η Νέα Μονή Χίου, οι τουλίπες που αποτελούν ενδημικό είδος της περιοχής και βέβαια τα Μαστιχοχώρια και η όλη διαδικασία παραγωγής της μαστίχας.
2 Περιγραφή ερευνητικών στόχων – μεθοδολογία έρευνας
Ο κύριος στόχος της πτυχιακής εργασίας αυτής, ήταν η μελέτη του φυσικού προϊόντος της μαστίχας και η διερεύνηση των επιδράσεων που αυτό είχε σε όλους τους τομείς, (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό), στις τοπικές κοινωνίες που συνεχίζουν να ασχολούνται με την παραγωγή του.
Στα πλαίσια αυτά, έπρεπε να συλλεχθούν, να ταξινομηθούν και να παρουσιαστούν τα διαθέσιμα στοιχεία τόσο για την μαστίχα ως προϊόν όσο και για τις σημαντικές επιπτώσεις που είχε αυτό το προϊόν στις τοπικές κοινωνίες. Τα στάδια που ακολουθήθηκαν για την ολοκλήρωση της είναι τα ακόλουθα:
1. Βιβλιογραφική έρευνα σε διάφορες βιβλιοθήκες της Μυτιλήνης και της Χίου.
2. Έρευνα σε ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων με την διαθέσιμη επιστημονική βιβλιογραφία για το υπό διερεύνηση θέμα αλλά και έρευνα σε διάφορες μηχανές αναζήτησης στο διαδίκτυο με ποικίλους συνδυασμούς λέξεων – κλειδιών.
3. Στην συνέχεια η μελέτη επεκτάθηκε και στα ιστορικά αρχεία που φυλάσσονται τόσο σε συνεταιρισμούς όσο και από ανθρώπους που ενδιαφέρονται για την πολιτισμική κληρονομιά της Χίου ενώ
4. τέλος ένας από τους στόχους τη πτυχιακής αυτής ήταν και η άμεση επαφή με τους ανθρώπους που επί τόσα χρόνια παράγουν το φυσικό αυτό προϊόν. Στα πλαίσια αυτά προγραμματίστηκε και υπήρξε προσωπική επικοινωνία με αρκετούς μαστιχοκαλλιεργητές, οι οποίοι με τις γνώσεις, τις εμπειρίες και την αγάπη που έχουν για την δουλειά τους, προσέφεραν σημαντικά στοιχεία που βοήθησαν στην περαιτέρω τεκμηρίωση των στοιχείων που παρουσιάζονται στην συνέχεια.
3 Το μαστιχόδεντρο, η καλλιέργεια του και η παραγωγή της μαστίχας
3.1 Το μαστιχόδεντρο
Η μαστίχα προέρχεται από το σχίνο το Μαστιχοφόρο (Pistacia Lentiscus Chia), ή όπως είναι κοινά γνωστό, το Μαστιχόδεντρο. Το Μαστιχόδεντρο είναι θάμνος αειθαλής με ύψος 2-3 μέτρα και φύλλωμα βαθυπράσινο. Ο ρυθμός με το οποίο αναπτύσσεται ένα μαστιχόδεντρο είναι χαμηλός και η πλήρης ανάπτυξη επέρχεται στα 40 έως 50 χρόνια. Η παραγωγή μαστίχας αρχίζει από τον πέμπτο ή έκτο χρόνο οπότε και παράγονται περίπου 20-40 gr. Σε ηλικία 13-16 χρονών αρχίζει να αποδίδει κανονικά (πάνω από 360 gr)ενώ το μέγιστο της απόδοσης (360 έως 1.000 γραμμάρια) εμφανίζεται από το 32ο ή το 50ο έτος της ηλικίας. Ο κύκλος ζωής του δέντρου είναι 100 χρόνια αλλά από το 70ό αρχίζει η παρακμή του. Υπάρχουν αναφορές για μαστιχόδεντρα των οποίων η ηλικία έχει εκτιμηθεί στα 200 έτη (Μπελλές 2006).
Η απόδοση του σχίνου σε μαστίχα εξαρτάται κύρια, (Μπελλές 2006; Παγίδας 1946):
Από την ηλικία και του δέντρου Τον τρόπο που αναπτύσσεται Τον τρόπο που καλλιεργείται
Τις ασθένειες από τις οποίες τύχει να προσβληθεί Τις καιρικές συνθήκες
Το σκάψιμο και τη λίπανση του Την ποικιλία του σχίνου
Το σωστό τρόπο με τον οποίο γίνεται το γίντεται το κέντημα (το πλήγωμα δέντρου)
Φωτ. 6 και 7 : Ο μαστιχοφόρος σχίνος . (Πηγή: Chiosnet 2010; Αρχείο ΕΜΧ, Κουντουριάδης 2010).
3.1.1 Καλλιέργεια - παραγωγή
Οι σχίνοι υπάρχουν σε όλο το νησί αλλά και γενικότερα σε όλη την λεκάνη της Μεσογείου, όμως η μαστίχα καρποφορεί μόνο στο νότιο τμήμα της Χίου, στα Μαστιχοχώρια. Η οικογένεια που ανήκουν και οι σχίνοι αποτελούν κύριο στοιχείο της μακκίας βλάστησης των παραμεσόγειων χωρών, αλλά μόνο στην Χίο, το συγκεκριμένο είδος σε συνάρτηση με τα γεωγραφικά, γεωλογικά, γεωμορφολογικά και κλιματολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής μπορεί να αποδώσει την μαστίχα αυτής της μορφής (Σαββίδης, 2000).
Τα Μαστιχοχώρια είναι ένα από τα εσωτερικότερα τμήματα της Χίου, ο τόπος που έγινε γνωστός για το προϊόν που παράγει. Σήμερα τα χωριά που παράγουν μαστίχα είναι 24. Αυτά είναι τα εξής : Αγ.Γεώργιος, Αρμόλια, Βαβύλοι, Βέσσα, Βουνό, Ελάτα, Έξω Διδύμα, Θολοποτάμι, Θυμιανά, Καλαμωτή, Καλλιμασιά, Καταρράκτης, Κοινή, Λιθί, Μέσα Διδύμα, Μεστά, Μυρμήγκι, Νένητα, Νεχώρι, Ολύμποι, Παγίδα, Πατρικά, Πυργί και Φλάτσια. Καμία έρευνα δεν μπόρεσε ποτέ να αποδείξει με επιστημονική ακρίβεια τον λόγο για τον οποίο η μαστίχα αν και ως είδος συναντάται και σε άλλες περιοχές της μεσογείου δεν ευδοκιμεί αλλού. Υπάρχει μάλιστα η εκδοχή ότι το όνομα Χίος είναι φοινικικής προέλευσης και σημαίνει «μαστίχα» (Γιαλούρης, 1997).
Φωτ. 8: Το Νότιο τμήμα Χίου, με τα μαστιχοχώρια. (Πηγή: Gummastic 2010).
Ο σχίνος είναι φυτό ανθεκτικό, ευπαθές όμως στην παγωνιά που μπορεί να σκάσει τις φλέβες του κορμού του, όπως και στην κακότεχνη εκμετάλλευσή του, που μπορεί να στερέψει την πολύτιμη ρητίνη από τον εξωτερικό φλοιό του (Βίος Στυλιανός, 1938). Σε θερμοκρασία κάτω από 0οC τα μαστιχόδεντρα καταστρέφονται. Ο αρσενικός σχίνος δίνει καλύτερη ποιότητα μαστίχας από τον θηλυκό και έτσι μόνο αυτός καλλιεργείται στα Μαστιχοχώρια (Παγίδας 1946; Λέφας 1997). Αξίζει να αναφερθεί ότι τον Ιανουάριο του 1850 η θερμοκρασία κατέβηκε απότομα στους -5
οC, με αποτέλεσμα τη μεγάλη καταστροφή σε όλη τη δενδρώδη καλλιέργεια της Χίου, ιδιαίτερα στα σχινόδεντρα (Βλάχος 2009).
Υπάρχουν πολλές παραλλαγές του αρσενικού σχίνου με διάφορα ονόματα, ανάλογα με τον τόπο καλλιέργειας τους.
Οι κύριες παραλλαγές είναι: 1) Μαυρόσχοινος ή Λαγκαδιώτης 2) Βότομος 3) Βιγλιώτης ή Μαρουλιώτης 4) Κρεμεντίνος 5) Λίβανος (Μπελλές, 2006).
Φωτ. 9: Άνθος μαστιχοφόρου σχίνου. (Πηγή: Αρχεία «Άνεμος», Μπενέτος-Γαλάτουλας 2010).
Οι σχίνοι ευδοκιμούν σε παραλίες και ευάερες τοποθεσίες σε εδάφη ξηρά, ασβεστολιθικά, με μέτρια γονιμότητα. Σε εδάφη όμως γόνιμα χωρίς πολλή υγρασία η διάρκεια ζωής και η απόδοση σε μαστίχα είναι μεγαλύτερη. Νέες φυτείες προέρχονται από κλαδιά παλιών δένδρων (μοσχεύματα) και οι παλιές ανανεώνονται με καταβολάδες ή παραφυάδες.
Η επιστημονική ονομασία του σχίνου που παράγει τη μαστίχα είναι Pistacia lentiscus Chia. Ανήκει στην οικογένεια Anacardiaceae, στην οποία ανήκουν και πολλούς από τους σκίνους και θάμνους που συναντάμε στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Για χρονικό διάστημα μερικών αιώνων υπήρξε προσπάθεια καλλιέργειας της μαστίχας σε περιοχές όπως το σημερινό Κουρδιστάν, στην Αίγυπτο, στη Σιένα της Ιταλίας και στη Κύπρο. Η μαστίχα όμως από αυτές τις παραγωγές είτε ήταν κατώτερης ποιότητας είτε προερχόταν από διαφορετικό είδος δέντρου είτε οι καλλιέργειες ήταν αποσπασματικές. Γι' αυτό θεωρείται αποκλειστικά χιώτικο προϊόν.
(Σαββίδης 2000; Τζινάκης, 1936).
Η μαστιχοκαλλιέργεια στη Χίο απασχολεί 4.500 αγροτικές οικογένειες. Κάθε φυτεία αποτελείται από μερικές δεκάδες δέντρα, φυτεμένα σε σειρές. Οι κόμες των δέντρων ακουμπούν μεταξύ τους αν και διατίθεται αρκετή απόσταση μεταξύ των κορμών. Πιθανόν η απευθείας επίδραση των ηλιακών ακτίνων στον κορμό και η θέρμανση του να επιδρούν στην ποσότητα του εκκρινόμενου προϊόντος. Στις ορεινές περιοχές, όπου το έδαφος έχει κάποια σχετική κλίση συναντώνται και καλλιέργειες κατά βαθμίδες (Ρέππα 2010).
Ο πολλαπλασιασμός του σχίνου γίνεται με κλαδιά με εμφανείς οφθαλμούς. Μεγάλα κλαδιά κόβονται και φυτεύονται στην οριστική τους θέση σε βάθος 30-45 εκατοστά με κάποια σχετική κλίση κατά το τέλος του φθινοπώρου. Τα μοσχεύματα επισημαίνονται από την προηγούμενη χρονιά και φυτεύονται κατά τους μήνες Φεβρουάριο και Μάρτιο. Η φύτευση γίνεται γραμμικά και να απέχει κάθε κλαδί περίπου 4 μέτρα για να διευκολύνεται το όργωμα και το σκάψιμο.
Το κλάδεμα του δέντρου ξεκινά από το 3ο έτος της ηλικίας του. Κάθε χρόνο επιβάλλεται ένα μικρό κλάδεμα δέντρων, καθάρισμα από τα ξερά κλαδιά, ώστε να ευνοείται ο αερισμός και η καλύτερη εκμετάλλευση της ηλιακής ακτινοβολίας.
Επίσης διευκολύνονται το σκάψιμο και λίπανση.(Βλάχος 2010)
Μετά από κάθε κλάδεμα το κομμένο μέρος του δέντρου πρέπει να απαλείφεται με στεγανωτική ουσία (κατράμι) για να μην δημιουργούνται εστίες αρρώστιας. (Ρέππα 2009; Κριτάκης 2010).
Ο μαστιχοφόρος σχίνος όπως έχει αναφερθεί και παραπάνω, έχει ελάχιστες εδαφικές απαιτήσεις και ευδοκιμεί σε άγονα, πετρώδη και φτωχά εδάφη. Το έδαφος των Μαστιχοχωρίων είναι λοφώδες και λίγο πετρώδες, ιδανικό για να ευδοκιμήσει ο μαστιχοφόρος σχίνος.
Τα αζωτούχα λιπάσματα, προάγει σημαντικά την ανάπτυξη και την απόδοσή του. Το νιτρικό κάλιο ή ασβεστούχος νιτρική αμμωνία παρέχουν ικανοποιητικά αποτελέσματα στα κοκκινοχώματα. (Ρέππα 2010). Η λίπανση γίνεται κάθε χρόνο το χειμώνα. Μια εναλλακτική μορφή λίπανσης είναι η φυσική λίπανση. Σπέρνονται δηλαδή στη φυτεία σπόροι από ψυχανθή, κατά προτίμηση κουκιά, το μήνα Οκτώβριο.
Όταν τα ψυχανθή ανθίσουν επακολουθεί όργωμα και διακόπτεται έτσι η καλλιέργεια τους. Μια καλλιέργεια ψυχανθών (κουκιά) εμπλουτίζει το χωράφι με άζωτο, στοιχείο ζωτικό για την ανάπτυξη των μαστιχόδεντρων. Έτσι όταν διακόπτεται η καλλιέργεια τους το άζωτο δεσμεύεται και παραμένει στο χωράφι για το δέντρο που το έχει απόλυτη ανάγκη. Ο παραδοσιακός αυτός τρόπος λίπανσης του εδάφους και της καλλιέργειας του σχίνου με άζωτο μπορεί να οδηγήσει στην θεώρηση της καλλιέργειας ως βιολογικής μιας που αποφεύγεται η χρήση χημικών ουσιών. Η μέθοδος αυτή αποτελεί μια παραδοσιακή αντίληψη των κατοίκων για την λίπανση των καλλιεργειών τους χωρίς την χρήση επιβλαβών ουσιών που επιδρούν αρνητικά τόσο στο έδαφος όσο και στους υδροφόρους της περιοχής και μπορεί να θεωρηθεί αναπόσπαστο τμήμα της αγροτικής κουλτούρας της περιοχής που παράλληλα συμβάλει και την οικιακή οικονομία των αγροτικών οικογενειών αφού με τον τρόπο αυτό διασφαλίζουν την ύπαρξη ψυχανθών για την διατροφή και το διαιτολόγιο τους.
Χρειάζεται διαφορετική αντιμετώπιση ο μαστιχοφόρος σχίνος όταν είναι μικρό το φυτό και όταν μεγαλώσει. Τα νέα φυτά μετά το φύτεμα έχουν ανάγκη από νερό, σε αντίθεση με τα μεγάλα μαστιχόδεντρα. Το καλοκαίρι της πρώτης χρονιάς επιβάλλονται έως τέσσερα ποτίσματα ανάλογα με τις συνθήκες. Το πότισμα κατά το καλοκαίρι της δεύτερης και της τρίτης χρονιάς μετά το φύτεμα εγγυάται μεγαλύτερα ποσοστά επιτυχίας (Μπελλές 2006; Βλάχος 2009).
Τα μεγάλα μαστιχόδεντρα δεν έχουν ανάγκη να ποτίζονται συχνά, γιατί είναι αρκετά ανθεκτικά στην ξηρασία. Η πολύ υψηλή υγρασία “ταλαιπωρεί” το μεγάλο μαστιχόδεντρο και μπορεί να το καταστρέψει. Επιπλέον, υποβαθμίζεται η ποιότητα της μαστίχας ενώ αυξάνεται ο κίνδυνος μολύνσεων. Το δέντρο με το εκτεταμένο επιφανειακό ριζικό του σύστημα εκμεταλλεύεται πλήρως τις μικρής διάρκειας βροχές Έχει παρατηρηθεί όμως ότι και στην πολύ μεγάλη ξηρασία, όπως την περίοδο 1939- 1940, η παραγωγή της μαστίχας μειώθηκε. Είναι ιδιαίτερες οι συνθήκες που ευδοκιμεί το είδος του σχίνου αυτού και γι' αυτό θεωρείται ότι στην περιοχή της νότιας Χίου υπάρχουν οι πιο κατάλληλες συνθήκες που επέτρεψαν την καλλιέργεια
Φωτ. 10-12: Μαστιχοφόροι Σχίνοι. (Πηγή: Αρχείο ΕΜΧ, Κουντουριάδης 2010).
3.1.2 Ασθένειες του μαστιχοφόρου σχίνου
Οι κυριότερες ασθένειες του μαστιχοφόρου σχίνου περιγράφονται στην συνέχεια (Βλάχος 2009; Ρέππα 2009; Σαββίδης 2000; 8 1936; Μπελλές 2006).
Ο μαστιχοφόρος σχίνος δεν απειλείται από πολλές ασθένειες και έτσι δεν εφαρμόζεται κανένα συστηματικό πρόγραμμα για την καταπολέμησή τους. Η σπουδαιότερη είναι ένα είδος μύκητα (ίσκα) του γένους Polyporus. Ο συγκεκριμένος μύκητας ανήκει στην τάξη των Polyporales της κλάσης των Βασιδιομυκητών.
Πολλαπλασιάζεται με σπόρια και προκαλεί ζημιές στους βλαστούς και τις ρίζες.
Αρχικά παρασιτεί στο φλοιό του δέντρου και αργότερα απλώνει τις υφές του εσωτερικότερα διαβρώνοντας τη δομή του κορμού καθ’ όσον τρέφεται με την κυτταρίνη των κυτταρικών τοιχωμάτων. Η αυξημένη υγρασία και η μεγάλη ηλικία του δέντρου ευνοούν την ανάπτυξη του μύκητα.
Το μαστιχόδεντρο προσβάλλεται επίσης από διάφορα «κοκκοειδή» της ψείρας (Coccidae), αλλά η προσβολή είναι πολύ περιορισμένη. Η εξάπλωσή τους γίνεται με τον αέρα και η εγκατάστασή τους στο φυτό εξαρτάται εκτός των άλλων και από τους ανταγωνιστές τους. Η καλή κατάσταση του σχίνου εξασφαλίζει την αυτοάμυνά του κατά της κοκκοειδούς ψείρας. Στο σημείο που θα προσβληθεί το φυτικό όργανο δημιουργείται μία κιτρινωπή κηλίδα εξαιτίας της απομύζησης του χυμού που προκαλεί ο συγκεκριμένος οργανισμός. Τα φύλλα και οι νεαροί βλαστοί παραμορφώνονται ενώ η εξωτερική εμφάνιση εξαιτίας των εκκρίσεων κολλωδών ουσιών από αυτά τα έντομα είναι δυσάρεστη. Σε εντονότερη προσβολή εξασθενεί και παρακμάζει το δέντρο. Τα μυρμήγκια προστατεύουν τα έντομα αυτά γιατί τρέφονται από τις κολλώδεις εκκρίσεις τους. Επομένως, κατά την καταπολέμηση των
κοκκοειδών της ψείρας πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και η παρουσία των μυρμηγκιών τα οποία θα πρέπει να καταπολεμούνται ταυτόχρονα.
Μια ακόμα προσβολή στο δέντρο γίνεται από την «κάμβη», κάμπια της λιπαρίδος Liraris dispar (Liparidae). Αυτή τρώει τα νεαρά φύλλα, η προσβολή της είναι μικρή και έχει να παρουσιαστεί πολλά χρόνια. Η ανάπτυξη της γίνεται τον Ιούλιο και Αύγουστο αλλά δεν έχουν αναφερθεί σοβαρά προβλήματα και επομένως δεν συνιστάται η χημική καταπολέμηση της.
Ο μαστιχοφόρος σχίνος απειλείται και από ένα είδος μύκητα, που ονομάζεται Eutyra Armeniaca που προκαλεί την ολική ξήρανση του δέντρου. Μετά την προσβολή επιβάλλεται εκρίζωση των δέντρων, κάψιμο των ξύλων και απολύμανση του λάκκου.
Τέλος κάποια ακόμα παράσιτα που προσβάλλουν το δέντρο είναι ένα είδος αφίδας, η Aploneura lentisci (Homoptera: Aphideae) που παρασιτεί αποκλειστικά στο είδος Pistacia lentiscus και πρόσφατα προσδιορίστηκαν το ημίπτερο Agonoscena cistiputon της οικογένειας Psyllidae και το παράσιτο κολεόπτερο Sinoxylon sexdentatum της οικογένειας Bostrichidae. Αυτά παρασιτούν στα φύλλα και απομυζούν τον κυτταρικό χυμό. Το αποτέλεσμα είναι το κιτρίνισμα και η πτώση των φύλλων που αποδυναμώνουν το δέντρο.
4 Η μαστίχα
4.1 Γιατί η μαστίχα παράγεται μόνο στην νότια Χίο
Κατά καιρούς σειρά μελετών έχει ασχοληθεί με το γεγονός της παραγωγής της μαστίχας αποκλειστικά από μία περιοχή του νησιού της Χίου. Με βάση τις μελέτες αυτές οι κύριοι παράγοντες είναι:
- Το μικροκλίμα της νότιας Χίου, ήπιο το χειμώνα και πολύ ξηρό το καλοκαίρι.
- Η σύσταση του εδάφους της συγκεκριμένης περιοχής της Χίου.
- Ο ευγονισμός. Οι μαστιχοκαλλιεργητές εκμεταλλεύονταν και πολλαπλασίαζαν τα δέντρα που παρήγαγαν περισσότερη ρητίνη, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα βελτιωμένο είδος σχίνου, πολύ πλούσιου σε παραγωγή μαστίχας.
- Η ορθή διαχείριση των αρχαίων Χιωτών που συστηματοποίησαν και καθετοποίησαν την παραγωγή της μαστίχας.
Προσπάθειες για την καλλιέργεια των μαστιχοφόρων σχίνων σε άλλα μέρη της Ελλάδας έχουν υπάρξει κατά καιρούς, έχουν όμως όλες εγκαταλειφτεί. Ενδεικτικά αναφέρονται οι προσπάθειες που έγιναν στα νησιά της Αμοργού και της Αντιτιπάρου οι οποίες εγκαταλείφτηκαν, όπως επίσης και οι προσπάθειες που έγιναν στα νησιά της Ρόδου και της Λέσβου (Κοκολάκη 2009; Κουντουριάδης 2009).
Έχει αναφέρεται ότι το δέντρο βρέθηκε σε ιδιωτικό κήπο στη Λεμεσό της Κύπρου που παράγει μαστίχα. Παρόλα αυτά έχει ερευνηθεί ότι από το δέντρο αυτό στη συγκεκριμένη περιοχή, αξιοποιούνται μόνο ο κορμός, τα κλαδιά και οι ρίζες, ως καύσιμη ύλη.
Στο νησί της Χίου η καλλιέργεια είναι δυνατή μόνο στο νότιο τμήμα του το οποίο είναι ιδιαίτερα ξηρό και θερμό. Το τμήμα αυτό οριοθετείται από τη βόρεια πλευρά από μια συγκεκριμένη γραμμή που ενώνει τα χωριά Λιθί, Αγ. Γεώργιος Συκούσης και Καλλιμασιά.
4.2 Περιγραφή της διαδικασίας της μαστιχοπαραγωγής
Η μαστιχοπαραγωγή δηλαδή η καλλιέργεια των μαστιχόδεντρων, η συλλογή και η επεξεργασία της μαστίχας καλύπτει χρονικά όλες τις εποχές του χρόνου και συνδυάζεται με άλλες παραδοσιακές καλλιέργειες και κυρίως εκείνη της ελιάς.
Αποτελεί μια οικογενειακή απασχόληση, κατά την οποία αξιοποιείται η υπάρχουσα οικογενειακή εργατική δύναμη. Από τα πρώτα χρόνια της ζωής του σχίνου, (όταν είναι φυντάνι), οι παραγωγοί καθαρίζουν με διάφορα εργαλεία κάτω από κάθε δένδρο μια περιοχή κυκλική και ισοπεδώνουν το χώρο στον οποίο θα πέσει το μαστίχι (Παγίδας 1946; Παπασταμάτης 2009).
Στην ουσία τον Δεκέμβριο ξεκινά η λίπανση των σχίνων που συμπληρώνει τη φυσική λίπανση από τα ξερά φύλλα του ίδιου δέντρου.
Μέσα του Γενάρη και όλο το Φλεβάρη κλαδεύονται τα χαμηλά κλαδιά για να σχηματιστούν δίοδοι για τη διέλευση του αέρα και το στέγνωμα της ρητίνης.
Τον Μάρτιο και Απρίλιο γίνεται σκάψιμο του εδάφους για την ανανέωση του και την απομάκρυνση τυχόν ζιζανίων. Για το τελευταίο μπορεί να γίνει χρήση και ζιζανιοκτόνων περιμετρικά του χώρου του δέντρου.
Την άνοιξη ολοκληρώνονται οι εργασίες της περιποίησης του φυτού. Το καλοκαίρι αποτελεί την εποχή παραγωγής και συλλογής της ρητίνης της μαστίχας που ξεκινά με την προετοιμασία του εδάφους τον Ιούνιο.
Η μαστίχα κυλάει σαν δάκρυ από τον κορμό του σχίνου (ή πυξάρι όπως λέγεται), από σημεία που προηγουμένως έχουν χαραχτεί με αιχμηρά αντικείμενα (κεντητήρια).
Οι χωρικοί ονομάζουν την εργασία της χάραξης «κέντημα» και «κέντος». Οι εργασίες για την παραγωγή της μαστίχας αρχίζουν από τα μέσα Ιουνίου και τελειώνουν Σεπτέμβριο με Οκτώβριο. Κάθε δέντρο κεντιέται γύρω στις 25 φορές και το μάζεμα της μαστίχας γίνεται σε δύο στάδια και μάλιστα κούκουδο - κούκουδο.
(Ρέππα 2009 ; Κυκιλλή 2010).
Φωτ. 13,14 : Ο μαστιχοφόρος σχίνος και το δάκρυ του. (Πηγή: Chiosnet 2010; Βlogspot 2010)
Είναι αξιοσημείωτο ότι το κάθε δέντρο, θέλει διαφορετικό πλησίασμα για να το
«κεντήσεις», διαφορετικό τρόπο να το καθαρίσεις και να το μαζέψεις. Μέσα από αυτήν την ιεροτελεστία, λοιπόν, «δένεσαι» με ιδιαίτερο τρόπο με το καθένα.
(Κωστάκης, 2009).
Στην συνέχεια θα αναφερθούν αναλυτικά τα στάδια της διαδικασίας της μαστιχοπαραγωγής, (Κοκολάκη - ΕΜΧ, 1984).
Φωτ. 15 :Συγκομιδή Μαστίχας (Ξυλογραφία του Emile Bayrd, 1877 – Αρχείο: Βιβλιοθήκη Χίου «Κοραής»), (Πηγή: Μπελλές, 2006).
4.2.1 Εργασίες πριν το κέντημα ή κέντος
Μια σειρά από εργασίες αναφέρονται πριν το κέντος της μαστίχας.
4.2.1.1 Ξύσιμο του εδάφους
Το πρώτο στάδιο (τέλη Ιουνίου ή αρχές Ιουλίου ανάλογα με τον καιρό), είναι η ισοπέδωση και ο καθαρισμός της περιοχής γύρω από τον κορμό του δέντρου, της περιοχής δηλαδή που θα πέσει η μαστίχα. Αρχικά ο σχίνος «ξύνεται» (με ειδικά διαμορφωμένα εργαλεία -ξυστριά, φτυάρια ή μυστριά) γύρω από τον κορμό και στη συνέχεια απομακρύνονται το «ξύσμα», από την περιοχή κάτω από το δένδρο, τα ζιζάνια, τα φύλλα και τα περιττά χώματα (Γλαδά 2010 ; Κριτάκη 2009).
4.2.1.2 Σκούπισμα του χώρου
Μετά το καθάρισμα ακολουθεί το «φροκάλημα» το σκούπισμα της ίδιας περιοχής με κοινές σκούπες ή πρόχειρες «φροκαλιές» φτιαγμένες από θυμάρι και αγριόσπαρτο ή χλωρά κλαδιά και φύλλα του σχίνου. Γενικά «ετοιμάζεται» το έδαφος και τοποθετείται κοπριά (που λειτουργεί σαν βιολογικό οργανικό λίπασμα για το έδαφος).
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν πολλοί μαστιχοπαραγωγοί: «Δε φτάνει μόνο το
ξεχορτάριασμα και το καθάρισμα, ο χώρος κάτω από το δέντρο πρέπει να είναι πεντακάθαρος και λείος» (Κοκολάκη 2009 ; Βλάχος 2009).
4.2.1.3 Ασπροχωμάτισμα
Αφού καθαριστεί η περιοχή, απλώνεται πάνω της το ασπρόχωμα (σκόνη καθαρού ανθρακικού ασβεστίου), ουσία που δεν επηρεάζει τη χημική σύσταση της μαστίχας και που διευκολύνει το μάζεμα και το καθάρισμά της. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται
«ασπροχωμάτισμα» ή «αμούδισμα», όπου γίνεται κάλυψη του καθαρισμένου εδάφους με λευκό, ψιλοκοσκινισμένο χώμα που μαζεύεται από κοντινές περιοχές και το καθιστά πια έτοιμο να δεχτεί τα δάκρυα της μαστίχας, τη ρητίνη (Παπασταμάτης 2009 ; Κριτάκη 2009).
Φωτ. 16,17: Ασπροχωμάτισμα μαστιχόδεντρου. (Πηγή: : Αρχείο ΕΜΧ, Κουντουριάδης 2010)
Στην ουσία πάνω στο χώμα αυτό θα πέσει το μαστίχι, και το ασπροχωμάτισμα βοηθάει τη μαστίχα να μπορεί να στεγνώνει ευκολότερα και να καθαρίζεται καλύτερα. Επίσης να αποκτά κάποια στιλπνότητα και να καθιστά ευκολότερη τη συλλογή της από το έδαφος (δεν κολλά στη γη). Σε περίπτωση που το χώμα δεν είναι ασπρόχωμα η Μαστίχα σκουραίνει και χάνει την ποιότητα και την εμπορική της αξία.
Συλλέγεται δυσκολότερα, γιατί κολλάει περισσότερο στο μη ασπροχωματισμένο έδαφος. Η Μαστίχα αυτή αποκαλείται «μαυρομάστιχο». (Κοκολάκη 2009 ; Κριτάκης 2010; Παπαδημητράκης 1983).
Φωτ. 18-24: Ασπροχωμάτισμα του μαστιχόδεντρου. (Πηγή: Αρχείο ΕΜΧ, Κουντουριάδης 2010).
4.2.2 Πρώτο κέντημα ή ρήνιασμα
Το «κέντημα», είναι μια τέχνη που παραμένει σχεδόν απαράλλακτη αιώνες.
Φωτ. 25,26: Χάραγμα στον κορμό του μαστιχόδεντρου -κέντημα (Πηγή:
Αρχείο ΕΜΧ, Κουντουριάδης 2010).
Η μαστίχα προέρχεται από τον τραυματισμό του φλοιού του δέντρου με ειδικά εργαλεία. Με κυρίαρχο, το «κεντητήρι», ένα μικρό αιχμηρό και αυλακωτό στην άκρη σιδερένιο εργαλείο. (Γλαδά 2010 ; Ρέππα 2009)
Φωτ. 27,28: Χάραγμα στον κορμό του μαστιχόδεντρου με κεντητήρι - κέντημα (Πηγή: Αρχεία «Άνεμος», Μπενέτος - Γαλάτουλας 2010.)
Φωτ. 29,30 : Χάραγμα στον κορμό του μαστιχόδεντρου με κεντητήρι - κέντημα (Πηγή: Αρχείο ΕΜΧ, Κουντουριάδης 2010).
Στις αρχές Ιουλίου λοιπόν, γίνεται το πρώτο χάραγμα «το ρήνιασμα» του σχίνου με λίγες αραιές κεντιές χαμηλά στον κορμό (κέντημα). Είναι μια διαδικασία που επαναλαμβάνεται μια ως τρεις φορές τη βδομάδα με περισσότερες και πιο πυκνές κεντιές. Οι τομές στο κορμό του δέντρου είναι κάθετες ή επιμήκεις, έχουν βάθος 4-5 χιλιοστά και το μήκος τους είναι 10-15 χιλιοστά. Ο αριθμός των τομών είναι ανάλογος με την ηλικία και την ανάπτυξη του δέντρου.
Οι παραγωγοί κάνουν στον κορμό του δένδρου τομές από τις οποίες αρχίζει να στάζει το μαστίχι που είναι στην πραγματικότητα ο χυμός του δένδρου. Ξεκινάνε από το κάτω μέρος του κορμού και επαναλαμβάνουν τη διαδικασία (το πλήγωμα «κέντημα») 5-6 φορές ανά μια φορά την εβδομάδα (10-12 κεντήματα) ανεβαίνοντας προς το πάνω μέρος του σχίνου. Οι κάθετες τομές προτιμούνται γιατί επουλώνονται ευκολότερα. Το κέντημα γίνεται τις πρωινές ώρες. Κάθε 6-8 ημέρες επαναλαμβάνεται το χάραγμα με περισσότερες και πιο πυκνές κεντιές (Κωστάκης 2009 ; Ρέππα 2009).
Φωτ. 31-39 : Χάραγμα στον κορμό του σχίνου με κεντητήρι - κέντημα (Πηγή: Gummastic 2010 ; Αρχεία «Άνεμος», Μπενέτος - Γαλάτουλας 2010;).
4.2.3 Πήξιμο
Μετά το πρώτο κέντημα πρέπει να περάσει περίπου μισός μήνας για να πήξει η μαστίχα. Όταν οι καιρικές συνθήκες είναι ευνοϊκές, έχει βοριά και όχι ζέστη τότε πήζει πιο εύκολα
Αξίζει να σημειωθεί ότι απ’ το κέντημα και μετά ξεκινά η πραγματική παραγωγή Μαστίχας.
4.2.4 Πρώτο μάζεμα ή πρώτο χέρι
Το πρώτο μάζεμα συμβαίνει μεταξύ του δεύτερου μισό του Αυγούστου και στις αρχές του Σεπτέμβρη. Μισό μήνα μετά το κέντημα, που η μαστίχα έχει αφεθεί για στέγνωμα δύο εβδομάδες περίπου, οι παραγωγοί αρχίζουν το μάζεμα της. Μόλις λοιπόν πήξει το ρετσίνι που αρχίζει να τρέχει, το μάζεμα γίνεται πολύ νωρίς το πρωί γιατί μόλις ζεστάνει η μέρα η μαστίχα μαλακώνει και τότε γίνεται ένας βώλος. Με ειδικό εργαλείο, το «τιμητήρι», οι μαστιχοπαραγωγοί μαζεύουν τα μεγάλα κομμάτια, που είναι στο έδαφος, και έπειτα μαζεύουν «τα δάκρυα» που κρέμονται από τον κορμό και τα κλαδιά του δέντρου (δάκρυα) ή κάτω από το χώμα.
Πρώτα λοιπόν συλλέγεται η χοντρή μαστίχα που έπεσε και έπειτα η μαστίχα που έχει πήξει στον κορμό του δέντρου. (Ρέππα 2009). Η μαστίχα που συλλέγεται από τον συλλέκτη με το τιμητήρι τοποθετείται αρχικά στο «καυκί», ένα ρηχό πλεκτό πανεράκι από εδώ μεταφέρεται σε μεγαλύτερο, το «μαλαθούνι» ή «κασόνι» - όπου σε αυτό ρίχνουν μαζί και άφθονο ασπρόχωμα για να μην κολλήσει. Η υπόλοιπη μαστίχα στο έδαφος συλλέγεται με σκούπες ή με τα χέρια. Χαρακτηριστικό είναι ότι σκουπίζουν το έδαφος. Η αποθήκευση γίνεται σε ξύλινα κιβώτια και σε δροσερούς χώρους (Μπελλές 2006).
Φωτ. 40-42 : Μάζεμα της μαστίχας που έχει πήξει. Ξύσιμο της μαστίχας με μυστρί. (Πηγή: Αρχεία «Άνεμος», Μπενέτος - Γαλάτουλας 2010).
4.2.5 Δεύτερο κέντημα ή κεντιά
Το δεύτερο κέντημα διαρκεί περίπου μισό μήνα, γίνεται με την ίδια διαδικασία με το πρώτο. Το δέντρο κεντιέται περίπου 10 φορές
4.2.6 Πήξιμο της μαστίχας
Μετά το δεύτερο κέντημα, αφήνεται η μαστίχα μισό μήνα περίπου για να πήξει και να μπορούν οι μαστιχοκαλλιεργητές να την μαζέψουν.
4.2.7 Δεύτερο μάζεμα ή μάζεμα της κεντιάς
Μετά από λίγες μέρες αρχίζει το δεύτερο και τελικό μάζεμα (γίνεται μετά τις 15 Σεπτεμβρίου). Λέγεται και "γλείψιμο". Γίνεται ακριβώς όπως το πρώτο, με μόνη διαφορά ότι αυτή τη φορά –την τελευταία- ο ‘‘μαζευτής’’ φροντίζει να μαζέψει προσεκτικά κάθε ίχνος μαστίχας από τον κορμό και τα κλαδιά του δέντρου που έχουν κεντηθεί. Τότε μαζεύουν το ψιλό μαστίχι, συλλέγονται όλα πλέον τα δάκρυα από τον κορμό και το έδαφος. Ένα μέρος από το ψιλό μαστίχι βρίσκεται κολλημένο πάνω στον κορμό και τα κλαδιά του σχίνου και αυτό είτε το μαζεύουν μια σταγόνα ή το ρίχνουν στο έδαφος και κατόπιν με μια σκούπα σκουπίζουν - μαζεύουν το μαστίχι μαζί με χώματα και "φύκια" (φύλλα του σχίνου). Το φθινόπωρο και το χειμώνα συλλέγουν το μαστίχι που απέμεινε περιστασιακά. (Κριτάκης, 2010)
Το μάζεμα πρέπει να ολοκληρώνεται πριν από τα πρωτοβρόχια, γιατί η βροχή θαμπώνει & μαυρίζει την μαστίχα, ενώ η νεροποντή μπορεί να το παρασύρει μακριά, εξανεμίζοντας τις ελπίδες και τους κόπους όλου του χρόνου. Το μάζεμα της κεντιάς έχει πανηγυρικό χαρακτήρα και συνοδεύεται με ομαδική έξοδο του χωριού. Συνήθως τελειώνει γύρω στις 15 Οκτωβρίου κάθε έτους. Κατά την εποχή της συλλογής ολόκληρες οικογένειες κι ιδιαίτερα οι γυναίκες είναι επί ποδός. Ταυτόχρονα, είναι και μια ευκαιρία για κοινωνικές αλλά και ειδυλλιακές συναντήσεις, οι τελευταίες υπό τα πυκνά φυλλώματα των μαστιχόδεντρων (Κριτάκης, 2010 ; Ρέππα 2009).
