Η Π α ρο χή Κ ο ινω ν ικ ή ς Φ ρο ντίδας Α πο Μ η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ
Τσιαδήμος Ευθύμιος
Α .Μ .2000005
Επιβλέπων Καθηγητής:
Μαυρέας Κωνσταντίνος
Σχολή Διοίκησης Οικονομίας
Τμήμα Διοίκησης Μονάδων Υγείας & Πρόνειας
ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2 0 0 6ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
σελ.
Περιεχόμ ενα
Εισαγωγή V *
3 5 Μέ ρ ο ςΑ. Θεσμοί Κοινωνικής Φροντίδας & Αλληλεγγύης 8
1. Κοινωνική φροντίδα και προστασία 8
1.1. Εννοιολογικές προσεγγίσεις 8
1.2. Βαθμίδες της κοινωνικής φροντίδας 9
1.3. Λειτουργίες της κοινωνικής προστασίας 9
1.4. Φορείς κοινωνικής φροντίδας και προστασίας 10
2. Το Κράτος Πρόνοιας 11
2.1. Εννοιολογική προσέγγιση 11
2.2. Μοντέλα κράτους πρόνοιας 12
2.3. Κρατικές κοινωνικές δαπάνες στο σύγχρονο κόσμο 13 2.4. Παράγοντες και προϋποθέσεις ανάπτυξης του κράτους
πρόνοιας 15
2.5. Κρίση του κράτους πρόνοιας και ανάδειξη του εθελοντισμού ως
φορέα παροχής κοινωνικής φροντίδας 18
3. «Εναλλακτικοί» φορείς κοινωνικής φροντίδας 24
3.1. Εθελοντισμός 24
3.1.1. Εννοιολογική προσέγγιση του εθελοντισμού 24
3.1.2. Ιστορική αναδρομή του εθελοντικού κινήματος 26
3.1.3. Ιδεολογικό πλαίσιο της εθελοντικής δράσης 28
3.2. Το κοινωνικό κεφάλαιο και η κοινωνία πολιτών 30
3.3. Εταιρική κοινωνική ευθύνη 32
Μέρος Β. ΜΗ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ 34
1. Διερεύνηση του όρου 34
2. Κατηγοριοποίηση 37
2.1. Κατηγοριοποίηση καθ' ύλη και κατά αντικείμενο 37
2.2. Μοντέλα οργάνωσης και λειτουργίας 39
2.3. Κατηγοριοποίηση κατά μέγεθος 39
2.4. Κατηγοριοποίηση κατά τόπο δράσης 40
2.5. Κατηγοριοποίηση κατά τρόπο δράσης 40
3. Στόχοι και στρατηγική των ΜΚΟ 41
3.1. Ορισμοί 41
3.2. Ευαισθητοποίηση του πολίτη 41
3.3. Αντιμετώπιση κοινωνικών αναγκών 42
3.4. Στρατηγική 42
4. Τρόποι οργάνωσης και λειτουργίας 43
4.1. Ιεραρχικά μοντέλα 43
4.2. Δομές λήψης αποφάσεων 43
3
45 45 46 46 48 48 49 50 50 50 51 51 51 52 53 55 55 55 57 59 59 60 61 63 67 67 69 75 77 82 Χρηματοδότηση
Πηγές χρηματοδότησης
Κατανομή χρηματοοικονομικών πόρων
Σχέση των ΜΚΟ με το κράτος και τους χρηματοδότες τους Ρόλος και προοπτική των ΜΚΟ
Κοινωνική οικονομία και ΜΚΟ ΜΚΟ και Ευρωπαϊκή Ένωση
Ο συμβουλευτικός ρόλος των ΜΚΟ
ΜΚΟ και υπεράσπιση της ατομικής ελευθερίας
Συμβολή των ΜΚΟ στην ανάπτυξη και στην απασχόληση ΜΚΟ και ουδετερότητα
Σύγκρουση με ισχυρά συμφέροντα
Συμβολή των ΜΚΟ στην επικοινωνία μεταξύ πολιτικών δυνάμεων, κρατικών οργανισμών και κοινωνίας
Συμβολή των ΜΚΟ στη δημιουργία ενός νέου προτύπου ανθρώπου και πολίτη
Κώδικας δεοντολογίας
Η Κοινωνική Πολίτικη στην Ελλαδα
Η ιστορική εξέλιξη των κοινωνικών θεσμών στην Ελλάδα Ιστορική αναδρομή
Το ελληνικό κράτος πρόνοιας
Η σύγχρονη μορφή της ελληνικής κοινωνικής πολιτικής Σύγχρονοι προβληματισμοί γύρω από τις «νέες τάσεις» στον τομέα της κοινωνικής πολιτικής
Αίτια ανάπτυξης των ΜΚΟ στην Ελλάδα
Μέτρα της πολιτείας για τον συντονισμό της δράσης των ΜΚΟ και τη θεσμοθέτηση του εθελοντισμού
Από την πρόνοια στην κοινωνική αλληλεγγύη: Μια νέα αντίληψη της παροχής κοινωνικής φροντίδας
Έρευνες και στατιστικά στοιχεία
Έρευνες σχετικά με τις ΜΚΟ και τον εθελοντισμό εν γένει
Έρευνες σχετικά με την εθελοντική δράση στον τομέα της κοινωνικής φροντίδας
Επίλογος Βιβλιογραφία
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
4
Εισ α γ ω γ ή
Κύριο μέλημα της κοινωνίας, από τις πρώτες κιόλας μορφές της ιστορικής της εξέλιξης, υπήρξε η διασφάλιση της αναπαραγωγής και της συνέχειάς της. Στα πλαίσια αυτά αναπτύχθηκαν -και θεσμοθετήθηκαν στις σύγχρονες κοινωνίες- η ιδέα της κοινωνικής προστασίας, της συλλογικής δηλαδή αντιμετώπισης των κοινωνικών κινδύνων, και η ιδέα της κοινωνικής φροντίδας, της παροχής δηλαδή βοήθειας και υποστήριξης σε άτομα και ομάδες, με σκοπό τη δημιουργία προϋποθέσεων ισότιμης συμμετοχής των ατόμων στην κοινωνική και οικονομική ζωή και την εξασφάλιση σε αυτά ενός αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης.
Υπεύθυνοι για την υλοποίηση των αξιώσεων αυτών της κοινωνίας καθίστανται διάφοροι φορείς, που ενεργοποιούνται ανάλογα με τις εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες. Ιστορικά έχει παρατηρηθεί ότι σε περιόδους ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας, η κοινωνική αναπαραγωγή εξασφαλίζεται από τις κοινωνικές παροχές και από την ύπαρξη μιας ευρύτερης προνοιακής υποδομής, στα πλαίσια της οποίας η κοινωνική προστασία και φροντίδα παίρνουν τη μορφή δημόσιου αγαθού. Αντίθετα, σε περιόδους συρρίκνωσης του κράτους πρόνοιας ενεργοποιείται η ιδιωτική πρωτοβουλία και ο άτυπος ή ανεπίσημος τομέας παροχής κοινωνικής φροντίδας, όπως είναι η οικογένεια, τα συγγενικά και φιλικά δίκτυα, οι άτυπες και ανεπίσημες ενώσεις ή ομάδες προσώπων.
Οι σύγχρονες τάσεις υποδεικνύουν πως διανύουμε μια περίοδο συρρίκνωσης του κράτους πρόνοιας, γεγονός που οφείλεται στη διάρρηξη της μεταπολεμικής συναίνεσης του κοινωνικού φιλελευθερισμού και στην στροφή της κοινωνίας προς την αγορά.
Έτσι, έρχονται στην επιφάνεια κλασικά διλήμματα της κοινωνικής πολιτικής, όπως η ατομική ή συλλογική βάση αντιμετώπισης των προβλημάτων, το θεσμικό ή υπολειμματικό πρότυπο, η κάλυψη αναγκών μέσα από την κρατική παρέμβαση ή μέσω της λειτουργίας της ελεύθερης αγοράς κ.α. Τα διλήμματα αυτά χαρακτηρίζουν ένα ευρύ πεδίο αναδιάρθρωσης της σχέσης κράτους και ιδιωτικού τομέα, με στόχο τη δημιουργία πιο ευέλικτων σχημάτων, ικανών να ανταποκριθούν στις σημερινές συνθήκες ρευστότητας και στα νέα κοινωνικά προβλήματα. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην αποκέντρωση των υπηρεσιών, την ανάπτυξη της κοινωνικής έρευνας και τον εκσυγχρονισμό της διοίκησης, με στόχο την αποφυγή σπατάλης και την παράλληλη προώθηση της ενεργού συμμετοχής των πολιτών, στο σχεδίασμά και την υλοποίηση προγραμμάτων.
Αυτός ο προνοιακός πλουραλισμός χαρακτηρίζεται από έντονο ενδιαφέρον για την κοινωνική φροντίδα που παρέχεται στα πλαίσια της τοπικής κοινότητας, για την αναβίωση ή ενδυνάμωση των θεσμών εθελοντικής προσφοράς και των ιδιωτικών μη κερδοσκοπικών πρωτοβουλιών, καθώς και για την καλλιέργεια μορφών αυτοβοήθειας, αλληλεγγύης και συνοχής μέσα στον κοινωνικό ιστό.
Η παρούσα πτυχιακή εργασία φιλοδοξεί να εξερευνήσει το πολυδιάστατο τοπίο μέσα στο οποίο ασκείται η κοινωνική πολιτική των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών, εντοπίζοντας τα στοιχεία που το συνθέτουν, μελετώντας τις νέες κοινωνικές δυνάμεις που το διαμορφώνουν σε διεθνές, αλλά και τοπικό επίπεδο, στην αυγή του 21ου αιώνα. Προς αυτήν την κατεύθυνση, η συγκεκριμένη έρευνα θέτει τους ακόλουθους στόχους:
5
Αρχικά, στοχεύει να προσεγγίσει την έννοια του κράτους πρόνοιας, διερευνώντας το ιστορικο-κοινωνικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο αυτό δημιουργήθηκε, και εξετάζοντας τις απόψεις που κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί υπέρ και κατά του θεσμού, με σκοπό να αποσαφηνίσει τα αίτια κρίσης του κράτους πρόνοιας στη σύγχρονη εποχή, που αποτελούν παράλληλα και αίτια της ανάδειξης των λοιπών φορέων παροχής κοινωνικής φροντίδας.
Στη συνέχεια, η εργασία θα εξετάσει τις «εναλλακτικές» προοπτικές που προβάλλουν στο σύγχρονο κοινωνικό σκηνικό, δίνοντας έμφαση στο πολύπλευρο φαινόμενο του εθελοντισμού, ως βασικής κινητήριας δύναμης του μηχανισμού των άτυπων δικτύων κοινωνικής φροντίδας και των οργανώσεων που κινούνται εκτός του ελέγχου του κράτους. Η ιστορική μελέτη της εξέλιξης της έννοιας του εθελοντισμού και ο προσδιορισμός της σχέσης του αφενός με το παραδοσιακό κράτος πρόνοιας, αφετέρου με τη σύγχρονη ιδεολογία, στο κέντρο της οποίας βρίσκεται η κοινωνία πολιτών, στοχεύουν στον εντοπισμό των δομικών στοιχείων του σύγχρονου εθελοντικού κινήματος, που τείνει να καταλάβει έναν πολυσήμαντο ρόλο στον τομέα της κοινωνικής φροντίδας.
Ειδικότερος στόχος μας τίθεται η διερεύνηση των χαρακτηριστικών και κατ’ επέκταση των δυνατοτήτων του επονομαζόμενου «Τρίτου Τομέα» ή τομέα της κοινωνικής οικονομίας, ενώ το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην περίπτωση των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΜΚΟ), ως έκφρασης του σύγχρονου εθελοντικού κινήματος και ως φορέα παροχής υπηρεσιών κοινωνικής φροντίδας, ο οποίος σύμφωνα με την τρέχουσα πλουραλιστική αντίληψη καλείται να συνεργαστεί με το κράτος στο σχεδίασμά και την υλοποίηση προγραμμάτων κοινωνικής πολιτικής. Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια, κρίνεται σκόπιμη η παρουσίαση των βασικών χαρακτηριστικών και των θεμελιωδών στοιχείων οργάνωσης και λειτουργίας των ΜΚΟ (τομείς δραστηριότητας, οργανωτικά μοντέλα, στόχοι και στρατηγική, δομές λήψης αποφάσεων, χρηματοδότηση, έργο των ΜΚΟ), μέσω της οποίας σκιαγραφείται ο ρόλος και η προοπτική τους στις νεοκαπιταλιστικές κοινωνίες του 21ου αιώνα.
Τέλος, η εργασία αυτή σκοπεύει να μελετήσει την ανάπτυξη της κοινωνικής φροντίδας, προστασίας και πρόνοιας στα πλαίσια της ελληνικής κοινωνίας, επισημαίνοντας τους ιδιαίτερους παράγοντες που καθορίζουν χρονικά και ποιοτικά την εμφάνιση και την ανάπτυξη τόσο του κράτους πρόνοιας, όσο και των φορέων που μέχρι πρότινος βρίσκονταν στον αντίποδα αυτού, δηλαδή την ιδιωτική πρωτοβουλία και την εθελοντική δράση. Μέσα σ’
αυτά τα πλαίσια, θα εξεταστεί ο τρόπος με τον οποίον το ελληνικό κράτος και οι πολίτες του προσλαμβάνουν τον σύγχρονο προβληματισμό του δυτικού κόσμου γύρω από το ζήτημα της κοινωνικής αλληλεγγύης, προκειμένου να προσδιοριστεί η δυναμική της συγκεκριμένης κοινωνίας να υιοθετήσει νέες λύσεις και εναλλακτικές πολιτικές για την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων.
Η πτυχιακή εργασία στηρίζεται σε δευτερογενές υλικό, που έχει αντληθεί από διάφορες πηγές, όπως σύγχρονες κοινωνικές μελέτες, ιστορικές αναφορές, δημοσιεύματα στον ημερήσιο τύπο και στο Διαδίκτυο κ.λπ.
Η έρευνα αποτελείται από τρία μέρη. Στο πρώτο εξετάζονται οι θεσμοί κοινωνικής φροντίδας και αλληλεγγύης, μέσα από τη διαχρονικότητα και τη συγχρονικότητά τους. Συγκεκριμένα, η μελέτη περιστρέφεται γύρω από τις έννοιες της κοινωνικής φροντίδας, της κοινωνικής προστασίας και της αντιμετώπισης των κοινωνικών κινδύνων, ενώ παρουσιάζονται αναλυτικά ο θεσμός του κράτους πρόνοιας και οι «εναλλακτικοί» φορείς κοινωνικής
6
φροντίδας, όπως η εθελοντική δράση, οι κοινοτικοί θεσμοί της κοινωνίας πολιτών, οι μη κυβερνητικές οργανώσεις, η κοινωνική εταιρική ευθύνη κ.λπ.
Στο δεύτερο μέρος γίνεται μια λεπτομερής παρουσίαση των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων ως του κατεξοχήν «εναλλακτικού» φορέα που προβάλλει στο σύγχρονο πεδίο της κοινωνικής δραστηριοποίησης.
Συγκεκριμένα, μελετώνται οι διάφορες κατηγορίες ΜΚΟ, οι στόχοι και η στρατηγική τους, οι τρόποι οργάνωσης και λειτουργίας, η χρηματοδότηση, ο ρόλος και η προοπτική και τέλος ο κώδικας δεοντολογίας.
Στο τρίτο μέρος, τέλος, η έρευνα εντοπίζεται στον ελληνικό χώρο.
Εξετάζονται διαχρονικά οι φορείς παροχής κοινωνικής φροντίδας, κυρίως αυτοί του κοινωνικού κράτους και του εθελοντικού θεσμού και διερευνάται η πορεία της Ελλάδας προς την εναρμόνιση της με τις πολιτικές κοινωνικής αλληλεγγύης των χωρών του σύγχρονου δυτικού κόσμου και τον παράλληλο συντονισμό της δράσης των ΜΚΟ και τη θεσμοθέτηση του εθελοντισμού. Ακόμα, παρατίθενται έρευνες και στατιστικά στοιχεία, που προσπαθούν να αποτυπώσουν το σύγχρονο ελληνικό τοπίο, έτσι όπως αυτό διαμορφώνεται από τη δράση των ΜΚΟ και των εθελοντικών πρωτοβουλιών στον τομέα της κοινωνικής φροντίδας, αλλά και να σφηγμομετρήσουν τον παλμό της ελληνικής κοινωνίας σε σχέση με τον εθελοντισμό.
7
Μέρος A.
Θ ε σ μ ο ί Κο ιν ω ν ικ ή ς Φρ ο ν τ ί δ α ς & Αλ λ η λ ε γ γ ύ η ς
1. Κοινω νική φ ροντίδα και π ροστασία 1.1. Εννοιολογικές προσεγγίσεις
Ως «κοινωνική φροντίδα» ορίζεται «η υποστήριξη που παρέχεται σε άτομα ή ομάδες μέσω προγραμμάτων πρόληψης και αποκατάστασης, η οποία αποσκοπεί να δημιουργήσει προϋποθέσεις ισότιμης συμμετοχής των ατόμων στην κοινωνική και οικονομική ζωή και να τους εξασφαλίσει ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης»1.
Παραπλήσια είναι και η έννοια της κοινωνικής προστασίας. Με τον όρο
«κοινωνική προστασία» εννοούμε «όλες τις παρεμβάσεις ιδιωτικών ή δημοσίων φορέων που έχουν σκοπό να ελαφρύνουν τα νοικοκυριά και τους ιδιώτες από το βάρος που συνεπάγεται η αντιμετώπιση ενός καθορισμένου συνόλου κινδύνων ή καταστάσεων ανάγκης, υπό τον όρο ότι δεν υπάρχει μία ταυτόχρονη αντιπαροχή από το δικαιούχο ή κάποια ατομική ρύθμιση»2.
Η έννοια της κοινωνικής προστασίας αναπτύσσεται σε συνάρτηση με την έννοια του κοινωνικού κινδύνου. Ο κοινωνικός κίνδυνος είναι αυτός ο οποίος μπορεί να πλήξει ένα συγκεκριμένο άτομο μία δεδομένη χρονική στιγμή, αλλά οι συνέπειές του διαχέονται σε ολόκληρη την κοινωνία. Για παράδειγμα η περίπτωση της ανεργίας. Ο εν λόγω κοινωνικός κίνδυνος πλήττει ένα συγκεκριμένο άτομο, εκείνον που μένει άνεργος, αλλά οι επιπτώσεις του αφορούν όλη την κοινωνία, αφού λ.χ. μειώνεται το εθνικό εισόδημα και αυξάνονται οι κοινωνικές δαπάνες.
Ο κοινωνικός κίνδυνος έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά:
α) δεν είναι εκ των προτέρων γνωστή η στιγμή της έλευσής του και
β) αφορά όχι το συγκεκριμένο άτομο που υφίσταται τον κίνδυνο, αλλά ολόκληρη την κοινωνία.
Οι βασικοί κοινωνικοί κίνδυνοι, όπως ορίζονται στα πλαίσια της Eurostat, και οι οποίοι μπορούν να δικαιολογήσουν την ύπαρξη κοινωνικής προστασίας είναι αυτοί που σχετίζονται με την ασθένεια και την υγειονομική περίθαλψη, την αναπηρία, το γήρας, τους «επιζώντες», την οικογένεια, την ανεργία, τη στέγη, τον κοινωνικό αποκλεισμό.
Η αντιμετώπιση του κοινωνικού κινδύνου δεν μπορεί να γίνει ατομικά, αλλά συλλογικά. Ακόμη και στην περίπτωση των ιδιωτικών ασφαλιστικών εταιρειών, ο κίνδυνος της υγείας ή του γήρατος αντιμετωπίζεται συνολικά και όχι ατομικά. Σε καμία περίπτωση η ασφαλιστική εταιρεία δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την αποκατάσταση της υγείας ενός ατόμου στηριζόμενη αποκλειστικά και μόνο στα χρήματα που το άτομο αυτό της έχει καταβάλλει.
Ως εκ τούτου η έννοια της κοινωνικής προστασίας παραπέμπει όχι τόσο στο δημόσιο χαρακτήρα του συστήματος κοινωνικής προστασίας -εφόσον υπάρχει και ο ιδιωτικός χαρακτήρας του εν λόγω συστήματος-, αλλά στο συγκεκριμένο τρόπο αντιμετώπισης του κοινωνικού κινδύνου, ο οποίος είναι συλλογικός.
1 ΕΣΥΕ, Κοινωνική Προστασία στην Ελλάδα. Ααπάνες και Έσοδα, 1990-8, Αθήνα 2000, σελ. 11 2 ο.π.
8
1.2. Βαθμίδες της κοινωνικής φροντίδας
Η κοινωνική φροντίδα διακρίνεται, ανάλογα με το είδος των υπηρεσιών που προσφέρει σε τρεις βαθμίδες:
• Πρωτοβάθμια Κοινωνική Φροντίδα: Η πρωτοβάθμια κοινωνική φροντίδα έχει ως αντικείμενο την παροχή υπηρεσιών ανοιχτής φροντίδας και αποσκοπεί στην πρόληψη των αναγκών και στον έγκαιρο εντοπισμό προβλημάτων κοινωνικο-οικονομικού αποκλεισμού.
• Δευτεροβάθμια Κοινωνική Φροντίδα: Η δευτεροβάθμια κοινωνική φροντίδα έχει ως αντικείμενο την παροχή υπηρεσιών φιλοξενίας ή κλειστής φροντίδας και αποσκοπεί στη θεραπεία και αποκατάσταση σωματικής, πνευματικής, ψυχικής νόσου ή αναπηρίας, ως και στην πρόληψη και αποκατάσταση των συνεπειών κοινωνικοοικονομικού αποκλεισμού.
• Τριτοβάθμια Κοινωνική Φροντίδα: Έχει ως αντικείμενο την παροχή υπηρεσιών ανοιχτής και κλειστής κοινωνικής φροντίδας που απαιτεί υψηλή εξειδίκευση ή τεχνολογία.
1.3. Λειτουργίες της κοινωνικής προστασίας
Οι λειτουργίες των συστημάτων κοινωνικής προστασίας απέναντι στους κοινωνικούς κινδύνους που προαναφέρθηκαν, είναι συνήθως οι ακόλουθες :
• Όσον αφορά την ασθένεια και την υγειονομική περίθαλψη, το σύστημα κοινωνικής προστασίας καλύπτει την απώλεια εισοδήματος (παροχές σε χρήμα) και την υγειονομική περίθαλψη.
• Όσον αφορά την αναπηρία, το σύστημα κοινωνικής προστασίας καλύπτει παροχές οι οποίες εξασφαλίζουν εισόδημα, αγαθά και υπηρεσίες σε άτομα με ειδικές ανάγκες και χορηγούν τις διάφορες υπηρεσίες αποκατάστασης.
• Όσον αφορά το γήρας, το σύστημα κοινωνικής προστασίας καλύπτει παροχές, οι οποίες διασφαλίζουν εισόδημα στους ασφαλισμένους και χορηγούν αγαθά και υπηρεσίες στους ηλικιωμένους, όταν αυτό απαιτείται από την προσωπική ή κοινωνική τους κατάσταση.
• Όσον αφορά τους επιζώντες, το σύστημα κοινωνικής προστασίας περιλαμβάνει παροχές που διασφαλίζουν εισόδημα σε άτομα που δεν έχουν δικαίωμα συνταξιοδότησης, αλλά έχουν χάσει το σύζυγο ή κάποιο άλλο συγγενή από τον οποίο εξαρτώνταν οικονομικά. Επίσης, αποζημιώνει τους επιζώντες για έξοδα κηδείας και χορηγεί σ’ ορισμένους από αυτούς αγαθά και υπηρεσίες.
• Όσον αφορά την οικογένεια, το σύστημα κοινωνικής προστασίας περιλαμβάνει παροχές οι οποίες χορηγούν οικονομική υποστήριξη ή βοήθεια σε νοικοκυριά και επίσης χορηγούν κοινωνικές υπηρεσίες που προορίζονται ειδικά για την προστασία της οικογένειας και των τέκνων.
• Όσον αφορά την ανεργία, το σύστημα κοινωνικής προστασίας περιλαμβάνει παροχές οι οποίες συμπληρώνουν εν μέρει το εισόδημα που χάθηκε, συνεισφέρουν στις δαπάνες επιμόρφωσης / κατάρτισης των ατόμων, βοηθούν τους ανέργους στην αντιμετώπιση, στην αλλαγή του τόπου διαμονής τους για αν βρουν εργασία και στη χορήγηση των κατάλληλων αγαθών και υπηρεσιών.
9
• Όσον αφορά τη στέγη, το σύστημα κοινωνικής προστασίας περιλαμβάνει παρεμβάσεις του Δημοσίου που αποσκοπούν να στηρίξουν νοικοκυριά που έχουν στεγαστικά προβλήματα.
• Όσον αφορά τον κοινωνικό αποκλεισμό, το σύστημα κοινωνικής προστασίας αναλαμβάνει δράσεις απέναντι στους κοινωνικά αποκλεισμένους.
1.4. Φορείς κοινωνικής φροντίδας και προστασίας
Σύμφωνα με τον Π. Σταθόπουλο3, οι φορείς που δραστηριοποιούνται στον τομέα της παροχής υπηρεσιών κοινωνικής προστασίας μπορούν να κατανεμηθούν στις εξής κατηγορίες:
• 1η Κατηγορία. Περιλαμβάνει τον Δημόσιο Τομέα, τις Κρατικές Υπηρεσίες, τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Α’ και Β’
Βαθμού) και τα Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου (Ν.Π.Δ.Δ).
• 2η Κατηγορία. Περιλαμβάνει τις κερδοσκοπικές επιχειρήσεις, τον τομέα της Αγοράς εν γένει.
• 3η Κατηγορία. Περιλαμβάνει τον ιδιωτικό μη κερδοσκοπικό τομέα, τις εθελοντικές οργανώσεις, την Εκκλησία και τα Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου (Ν.Π.Ι.Δ).
• 4η Κατηγορία. Περιλαμβάνει τους φορείς αυτοβοήθειας και τα άτυπα δίκτυα φροντίδας.
Το Ευρωπαϊκό Σύστημα Ολοκληρωμένων Στατιστικών Κοινωνικής Προστασίας (European System of Integrated Social Protection Statistics - ESSPROS) θεωρεί κομβικό σημείο της κοινωνικής προστασίας τον αποτελεσματικό σχεδίασμά συστημάτων και προγραμμάτων.
Ως πρόγραμμα κοινωνικής προστασίας ορίζεται «ένα ανεξάρτητο σύνολο κανόνων που υποστηρίζεται από μία ή περισσότερες μονάδες και διέπει τη χορήγηση των κοινωνικών παροχών και τη χρηματοδότησή τους»4. Στην Ελλάδα λ.χ. διακρίνονται έντεκα τέτοια συστήματα :
• Τα Ταμεία Κοινωνικής Ασφάλισης
• Η κοινωνική ασφάλιση των δημοσίων υπαλλήλων
• Η προστασία της απασχόλησης
• Η στεγαστική προστασία των μισθωτών
• Το Εθνικό Σύστημα Υγείας και λοιπά συστήματα υγείας
• Οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης
• Οι επαγγελματικές συλλογικές συντάξεις
• Οι υποχρεωτικές παροχές εργοδοτών προς υπαλλήλους
• Οι λοιπές κυβερνητικές δράσεις κοινωνικής προστασίας
• Τα ημι-αυτόνομα ιδρύματα πρόνοιας
• Η Εκκλησία και οι μη κυβερνητικές οργανώσεις
3 Σταθόττουλος Π., Κοινωνική πρόνοια: Μια γενική θεώρηση, Εκδόσεις Έλλην, Αθήνα 1999, σελ.
4204. _ __
10
2. Το Κ ράτος Πρόνοιας 2.1. Εννοιολογική προσέγγιση
Το κράτος πρόνοιας εμφανίζεται στις οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες, όπως η Γερμανία η η Μεγάλη Βρετανία, στα τέλη του 19ου αιώνα και αναπτύσσεται σταδιακά, συνεχίζοντας την πορεία του κατά τη διάρκεια του 20ου. Εξαιτίας της διευρυμένης παρέμβασής του στον κοινωνικό τομέα, διαφοροποιείται από τις παλαιότερες μορφές κράτους, αλλά και από τους φορείς «ανακούφισης της ένδειας», που είχαν ενεργοποιηθεί σε προηγούμενα χρόνια.
Ο ορισμός του κράτους πρόνοιας δεν είναι συγκεκριμένος και διαφέρει όχι μόνο από ερευνητή σε ερευνητή, αλλά και από χώρα σε χώρα. Σε κάθε περίπτωση χρησιμοποιείται ένας διαφορετικός όρος για να περιγράφει τις συγκεκριμένες δραστηριότητες του κράτους την εν λόγω περίοδο, ο οποίος αντικατοπτρίζει τις ιδιαίτερες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες κάθε χώρας. Ο αγγλικός όρος «κράτος ευημερίας» (Welfare State) θεωρείται δημιούργημα του Αρχιεπισκόπου William ΤθίπρΙθ και χρησιμοποιήθηκε αρχικά κατά τη διάρκεια του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, για να αντιπαραβάλλει την εν καιρώ πολέμου Μεγάλη Βρετανία με το "πολεμικό κράτος" (Warfare State) της ναζιστικής Γερμανίας®. Σύμφωνα με τη Στασινοπούλου6, ο όρος welfare State εκφράζει περισσότερο την ηθική διάσταση αυτού, αφού εμπεριέχει την υπόθεση ότι στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες είναι εφικτή η ευημερία όλων των πολιτών, για την επίτευξη της οποίας η κοινωνική λειτουργία του κράτους παίζει τον κεντρικό ρόλο. Ο γερμανικός όρος «κοινωνικό κράτος» (Sozialstaat) υποδηλώνει επίσης ιστορικά καθορισμένη μορφή του αστικού κράτους και ιδεολογικό πρότυπο, ενώ στα γαλλικά, ο όρος «κράτος πρόνοιας» (État- providence) διατυπώθηκε αρχικά ως ειρωνικό σχόλιο, που χρησιμοποιήθηκε από τους αντιπάλους των πολιτικών του κράτους πρόνοιας κατά τη διάρκεια της δεύτερης αυτοκρατορίας (1854-1870).
Σύμφωνα με τον Ματθαίου", ο όρος κράτος πρόνοιας έχει κυρίως κοινωνικοπολιτικό περιεχόμενο και αναφέρεται, κατά περιγραφικό τρόπο, στη σύγχρονη μορφή του καπιταλιστικού κράτους που δρά, μέσω της παροχικής κοινωνικής διοίκησης, προς στην κατεύθυνση της άμβλυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων και της συστηματικής κάλυψης κοινωνικών κινδύνων και αναγκών των πολιτών. Ο Τ.Η. Marshall8 προσδιορίζει το κράτος πρόνοιας ως έναν
«χαρακτηριστικό συνδυασμό της δημοκρατίας, της ευημερίας και του καπιταλισμού».
3 Megginson W. L., Netter J. Μ., From State To Market: A Survey Of Empirical Studies On Privatization, Journal of Economic Literature, Vol. 29, June 2001, σελ. 333.
6 Στασινοπούλου, Ο., Κράτος πρόνοιας, Gutenberg, Αθήνα 1992, σελ. 57.
7 Χλέτσος Μ., Οικονομική ανάλυση της κοινωνικής προστασίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Ιωάννινα 2003, σελ. 15.
8 Wikipedia, The Free Encyclopedia, Λήμμα: Welfare State [http://en.wikipedia.org/wiki/Welfare_
state]
11
2.2. Μοντέλα κράτους πρόνοιας
Η πρώτη προσπάθεια διερεύνησης και καταγραφής της κατάταξης των κρατών προνοίας με βάση τα χαρακτηριστικά τους έγινε από τον Titmuss το 19749. O Titmuss χρησιμοποιώντας ως κριτήριο κατάταξης των διαφορετικών κρατών προνοίας το ρόλο του κράτους σε σχέση με τις πολιτικές πρόνοιας που παρέχονται από το κράτος διέκρινε τρία μοντέλα κοινωνικής πολιτικής:
α) Το Υπολειμματικό Μοντέλο (Residual). Κύριο χαρακτηριστικό του είναι ότι οι κοινωνικές ανάγκες καλύπτονται κατά κύριο λόγο από το κράτος και την οικογένεια. Το κράτος πρόνοιας στην περίπτωση αυτή προσπαθεί να προσφέρει ένα ελάχιστο επίπεδο παροχών και επειδή αυτό δεν αρκεί στην πλήρη ικανοποίηση των αναγκών, ο ρόλος της οικογένειας αλλά και της αγοράς είναι σημαντικός στην περαιτέρω κάλυψη των κοινωνικών αναγκών. Οι ΗΠΑ παρουσιάζουν ένα τέτοιο μοντέλο κράτους πρόνοιας
β) Το Βιομηχανικό Μοντέλο. Σύμφωνα με αυτό, η κάλυψη των αναγκών από το κράτος γίνεται στη βάση της εργασίας. Το μοντέλο συναντάται κατά κάποιο τρόπο στη Μεγάλη Βρετανία.
γ) Το Θεσμικό-Αναδιανεμητικό Μοντέλο. Το μοντέλο απαντά στις Σκανδιναβικές χώρες. Κύριο χαρακτηριστικό του κράτους πρόνοιας στις χώρες αυτές είναι η καθολική κάλυψη των κοινωνικών αναγκών του πληθυσμού.
Μία άλλη τυπολογία έχει προταθεί από τον Espring-Anderesen10. Ο συγκεκριμένος ερευνητής χρησιμοποιεί τον όρο «προνοιακό καθεστώς» αντί του όρου κράτος πρόνοιας. Βασικό κριτήριο για την τυπολογία του είναι ο τρόπος με τον οποίο η κρατική δραστηριότητα διαπλέκεται με το ρόλο της αγοράς και της οικογένειας στην κάλυψη των αναγκών. Διέκρινε τρεις τύπους προνοιακών καθεστώτων:
α) Τα φιλελεύθερα καθεστώτα. Ο ρόλος του κράτους στην περίπτωση αυτή είναι να παρέχει βοήθεια προς αυτούς που δεν μπορούν να καλύψουν επαρκώς τις κοινωνικές τους ανάγκες μέσα από την αγορά. Χώρες οι οποίες παρουσιάζουν αυτά τα χαρακτηριστικά του κράτους πρόνοιας είναι οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Αυστραλία.
β) Τα συντηρητικά καθεστώτα. Οι χώρες οι οποίες ανήκουν στο μοντέλο αυτό είναι οι χώρες στις οποίες ο κορπορατισμός αναπτύχθηκε σημαντικά. Ο ρόλος του κράτους στην περίπτωση αυτή είναι η κάλυψη των κοινωνικών αναγκών με κριτήριο την κοινωνική τάξη και την κοινωνική θέση.
Κράτη στα οποία επικράτησε αυτό το μοντέλο ήταν μεταξύ άλλων η Αυστρία, η Γαλλία, η Γερμανία και η Ιταλία.
γ) Τα «κοινωνικο-δημοκρατικά» καθεστώτα. Ο ρόλος του κράτους στην περίπτωση αυτή είναι η καθολική κάλυψη των κοινωνικών αναγκών όχι μόνο προς τις ασθενέστερες οικονομικές τάξεις αλλά και ως προς τις μεσαία στρώματα. Ενα άλλο χαρακτηριστικό του κράτους πρόνοιας στα πλαίσια αυτού του μοντέλου είναι και η δυνατότητα εξατομίκευσης των παροχών στα επιθυμητά από τους πολίτες επίπεδα. Το μοντέλο αυτό συναντάται κυρίως στα Σκανδιναβικά κράτη.
9 Χλέτσος Μ., Οικονομική ανάλυση της κοινωνικής προστασίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Ιωάννινα 2003, σελ. 22.
10 Στασινοπούλου Ο., Ζητήματα σύγχρονης κοινωνικής πολιτικής. Από το κράτος πρόνοιας στο νέο προνοιακό πλουραλισμό, Gutenberg, Αθήνα 1096, σελ 62-64.
12
Επειδή οι προτεινόμενες τυπολογίες αναφέρονται κατά κύριο λόγο στα κράτη της Βόρειας Ευρώπης, ο Ferrera11 προτείνει ένα τέταρτο μοντέλο το οποίο αναφέρεται κυρίως στις χώρες της Νότιας Ευρώπης. Το κράτος πρόνοιας στις χώρες αυτές δεν έχει τον ίδιο βαθμό ανάπτυξης, σ’ ότι αφορά την κοινωνική προστασία, όπως στις Βόρειες χώρες. Αυτό είναι απόρροια του συγκεκριμένου μοντέλου ανάπτυξης στις χώρες αυτές και του τρόπου με τον οποίο το κράτος διαπλέκεται με την οικογένεια αλλά και με την αγορά. Κατά κανόνα το σύστημα κοινωνικής προστασίας χαρακτηρίζεται από την ανισότητα σε επίπεδο παροχών και από την αναποτελεσματικότητα της επαρκούς κάλυψης και των κοινωνικών αναγκών. Σύμφωνα με τον Ferrera το «νότιο μοντέλο»
περιλαμβάνει στοιχεία και από το μοντέλο του Bismarc12 (ιδιαίτερα σ’ ότι αφορά τον τομέα της κοινωνικής ασφάλισης και κοινωνικής προστασίας) και στοιχεία από το μοντέλο του Beveridge13 (σ’ ότι αφορά τον τομέα της υγείας). Η Ελλάδα ανήκει σε αυτό το τελευταίο μοντέλο.
2.3. Κρατικές κοινωνικές δαπάνες στο σύγχρονο κόσμο
Η παροχή κοινωνικής πρόνοιας από το κράτος στο σύγχρονο κόσμο τείνει να είναι περισσότερο προωθημένη στις χώρες με τις ισχυρότερες και πιο αναπτυγμένες οικονομίες. Οι φτωχές χώρες, αντιθέτως, τείνουν να έχουν περιορισμένες κοινωνικές υπηρεσίες.
Ανάμεσα ωστόσο στα κράτη με ανεπτυγμένη οικονομία υπάρχει σε μικρό μόνο βαθμό συσχετισμός μεταξύ της οικονομικής επίδοσης και των δαπανών κοινωνικής πρόνοιας. Πέραν μεμονωμένων εξαιρέσεων, αυτό που ισχύει, όπως αποδεικνύεται από τα στατιστικά στοιχεία του παρακάτω πίνακα [βλ. Πιν. 1], είναι ότι τα υψηλότερα επίπεδα κοινωνικών δαπανών στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν συνδέονται με τον χαμηλότερο πλούτο, τη χαμηλότερη παραγωγικότητα ή την υψηλότερη ανεργία, ούτε όμως με τον υψηλότερο πλούτο, την υψηλότερη παραγωγικότητα ή τη χαμηλότερη ανεργία. Επιπλέον, η αναζήτηση πολιτικών ελεύθερης αγοράς δεν οδηγεί ούτε στην εγγυημένη ευημερία ούτε στην κοινωνική κατάρρευση. Ο πίνακας δείχνει ότι οι χώρες με τις πιο περιορισμένες κοινωνικές δαπάνες, όπως η Αυστραλία, ο Καναδάς και η Ιαπωνία, δεν βρίσκονται σε καλύτερη ή χειρότερη οικονομική κατάσταση από τις χώρες με τις υψηλότερες κοινωνικές δαπάνες, όπως το Βέλγιο, η Γερμανία και η Δανία.
11 Hort S. Ε. Ο., The Geography of Comparative Welfare State Research. A Comment, Global Social Policy, Vol. 5, No 1, April 2005, σελ 14.
12 βλ. A’ 2.4. Παράγοντες και προϋποθέσεις ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας, σελ.14.
13 William Beveridge (1879 - 1963): Θεωρείται ιδρυτής του βρετανικού κράτους πρόνοιας. Κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης των Φιλελεύθερων (1906-1914) κλήθηκε ως σύμβουλος του David Lloyd George στο θέμα των συντάξεων και της εθνικής ασφάλισης. Κατά τη διάρκεια του Β’
Παγκοσμίου πολέμου, του ανατέθηκε η σύνταξη έκθεσης για τους τρόπους ανοικοδόμησης της Αγγλίας μετά τον πόλεμο. Ο Beveridge δημοσίευσε την έκθεσή του το 1942 προτείνοντας ότι θα έπρεπε να καταπολεμήθούν τα πέντε «γιγαντιαία κακά» της Ανάγκης, της Ασθένειας, της Άγνοιας, της Εξαθλίωσης και της Αδράνειας. Όταν το 1945 ο Clement Attlee και το Εργατικό Κόμμα νίκησαν το Συντηρητικό Κόμμα του Winston Churchill στις Γενικές Εκλογές, ο Attlee ανήγγειλε ότι θα εισήγε το κράτος πρόνοιας που περιγράφεται στην έκθεση του Beveridge του 1942. Αυτό περιλάμβανε την καθιέρωση μιας Εθνικής Υγειονομικής Υπηρεσίας το 1948, με ελεύθερη ιατρική περίθαλψη για όλους, και την εισαγωγή ενός εθνικού συστήματος παροχών κοινωνικής ασφάλισης και "διά βίου” προστασίας του πληθυσμού. [BBC History:
http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/bevendge_william.shtml]
13
Πίνακας 1:
Κοινωνικές Δαπανες και Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊον (ΑΕΠ) Κρατών - μελώντου
Οργανισμούγιατην Οικονομική Συνεργασία & Ανάπτυξη (ΟΟΣΑ) Κατα το 2001
Κράτος Κοινωνικές δαπάνες ως ποσοστό % του ΑΕΠ
Κατά κεφαλήν ΑΕΠ σε δολλάρια ($)
Δανία 29.2 29000
Σουηδία 28.9 24180
Γ αλλία 28.5 23990
Γερμανία 27.4 25350
Βέλγιο 27.2 25520
Ελβετία 26.4 28100
Αυστρία 26.0 26730
Φινλανδία 24.8 24430
Ολλανδία 24.3 35184
Ιταλία 24.4 24670
Ελλάδα 24.3 17440
Νορβηγία 23.9 29620
Πολωνία 23.0 9450
Ηνωμένο Βασίλειο 21.8 24160
Πορτογαλία 21.1 18150
Λουξεμβούργο 20.8 53780
Τσεχία 20.1 14720
Ουγγαρία 20.1 12340
Ισλανδία 19.8 29990
Ισπανία 19.6 20150
Νέα Ζηλανδία 18.5 19160
Αυστραλία 18.0 25370
Σλοβενία 17.9 11960
Καναδάς 17.8 27130
Ιαπωνία 16.9 25130
Η.Π.Α. 14.8 34320
Ιρλανδία 13.8 32410
Μεξικό 11.8 8430
Νότιος Κορέα 6.1 15090
Πηγή: OECD Factbook 2006 On Line - Economic, Environmental and Social Statistics [http://dx.doi.Org/10.1787/858664373233]
14
2.4. Παράγοντες και προϋποθέσεις ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας
Το πρώτο κράτος πρόνοιας θεωρείται γενικά πως είναι η Γερμανία του 19ου αιώνα, η οποία κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Kaiser Wilhelm II και της διοίκησης του καγκελαρίου Otto Von Bismarck εφάρμοσε μια καινοτόμο πολιτική κοινωνικών παροχών. Την εποχή εκείνη, οι συντηρητικότερες κοινωνικές δυνάμεις, υπό την απειλή του μαρξισμού, είχαν ενεργοποιηθεί προς την κατεύθυνση της ανανέωσης, προκειμένου να εξασφαλίσουν την υπερίσχυση και την επιβίωσή τους. Η «Γερμανική Ιστορική Σχολή» απέρριπτε τον ριζοσπαστικό σοσιαλισμό και υποστήριζε τον αποκαλούμενο «κρατικό σοσιαλισμό». Σύμφωνα με τον Gustav Von Schmoller του Πανεπιστημίου του Βερολίνου, που υπήρξε κύριο μέλος της Σχολής, «ο κρατικός σοσιαλισμός πρότεινε την αποκατάσταση μιας φιλικής σχέσης μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και την αφαίρεση ή την τροποποίηση της αδικίας, με την εισαγωγή μιας κοινωνικής νομοθεσίας που προωθεί την πρόοδο και εγγυάται την ηθική και υλική ανύψωση των χαμηλότερων και μέσων στρωμάτων»14.
Ο κρατικός σοσιαλισμός, όπως εφαρμόστηκε από τον Bismarck, στόχευε να σώσει την κατεστημένη τάξη πραγμάτων από την επαναστατική αναταραχή και την κοινωνική αποσύνθεση, υιοθετώντας ένα μεγάλο μέρος της κριτικής των σοσιαλιστών ενάντια στην οικονομία της αγοράς, την εκμετάλλευση των εργαζομένων από τους εργοδότες, την ατομικιστική συμπεριφορά που αποτυγχάνει να εξυπηρετήσει τη γενική ευημερία, την ένδεια των πολλών σε αντίθεση με την πληθώρα των υλικών αγαθών που απολάμβαναν οι λίγοι.
Αρχίζοντας από το 1880, η αυτοκρατορική Γερμανία εκτέλεσε ως κύρια κυβερνητικά προγράμματα ό,τι καλούμε σήμερα «κράτος πρόνοιας», δηλ.
ασφαλιστικά μέτρα για τους ανέργους, συντάξεις γήρατος, ασφάλεια υγείας, αποζημίωση των εργαζομένων, υγιεινή εργασιακών χώρων και κανονισμούς ασφαλείας κ.α. Έτσι, με την εισαγωγή μιας σειράς πολιτικών παρεμβατισμού και κοινωνικής πρόνοιας κατάφερε να βελτιώσει την οικονομική κατάσταση των μαζών, διατηρώντας παράλληλα την παραδοσιακή κοινωνική οργάνωση.
Διερευνώντας γενικότερα τους παράγοντες που επηρέασαν και προσδιόρισαν την ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας καθώς και τη μορφή που αυτό έλαβε στην κάθε χώρα, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι αυτοί είναι οικονομικοί, κοινωνικοί, πολιτικοί και πολιτισμικοί, χωρίς όμως να είναι πάντοτε εφικτός από μεθοδολογικής απόψεως ο διαχωρισμός της ανάλυσής τους.
Ο Μ. Χλέτσος10 επισημαίνει ότι οι περισσότερες θεωρίες αναφέρονται στο κράτος πρόνοιας με οικονομικούς όρους, θεωρώντας ότι η οικονομική του φύση είναι αυτόνομη και κυρίαρχη, σε σχέση με την πολιτική ή την κοινωνική του φύση. Αυτό οφείλεται κυρίως στη συγκρότηση της οικονομικής επιστήμης, ως τη μονή ικανή να ερμηνεύσει και να αναλύσει την καπιταλιστική κοινωνία.
Έτσι, πολλοί μελετητές συνδέουν την ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας με την εφαρμογή του τεϋλορικού-φορντικού μοντέλου παραγωγής και το κεϋνσιανό κράτος.
Είναι γεγονός ότι με την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης οι ανάγκες της παραγωγής οδήγησαν σε μια νέα αντίληψη για τη διαχείριση του
14 Ebeling R. Μ., National Health Insurance and the Welfare State, Part 1, January 1999.
[http://www.fff.org/freedom/0194b.asp]
5 Χλέτσος Μ., Οικονομική ανάλυση της κοινωνικής προστασίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Ιωάννινα 2003, σελ.18.
15
χρόνου. Ο χρόνος αποκτά αξία στο βαθμό που παράγει εμπορεύματα. Στις αρχές του 20ου αιώνα οι Taylor16 και Ford17 έθεσαν τα θεμέλια της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας. Όπως λέει ο Gramsci18, «πρόκειται για το μεγαλύτερο ιστορικό εγχείρημα του κεφαλαίου, την απαλλοτρίωση της γνώσης που κατείχαν οι τεχνίτες, για να ελεγχθεί έτσι ο ρυθμός της δουλειάς τους και να οργανωθεί η εργασία στη βάση της οικονομίας του χρόνου». Η τεχνική γνώση του εργάτη - τεχνίτη κατακερματίζεται σε απλές και στοιχειώδεις κινήσεις, έτσι ώστε η συλλογική εργασία να εκλαμβάνεται ως σύνολο ειδικών χρονομετρημένων καθηκόντων. Στόχος του τεϋλορικού μοντέλου ήταν ο πλήρης εξορθολογισμός της ανθρώπινης εργασίας, έτσι ώστε όλη η διαδικασία της παραγωγής να περάσει κάτω από τον εργοδοτικό έλεγχο και να μεγεθυνθεί η παραγωγικότητα.
Στη συνέχεια ο Ford επέκτεινε και τελειοποίησε αυτή τη σύλληψη με την εισαγωγή της αλυσίδας συναρμολόγησης, δημιουργώντας ένα τεχνολογικό μοντέλο με στόχο την μαζική παραγωγή τυποποιημένων προϊόντων. Πρόκειται για ένα μοντέλο που στηρίζεται στις οικονομίες κλίμακας ως μέσο μείωσης του κόστους παραγωγής.
Η εφαρμογή της παραπάνω θεωρίας κατά τη δεκαετία του 1920 προκάλεσε πράγματι εντυπωσιακή άνοδο της παραγωγικότητας, η οποία αυξήθηκε με τριπλάσιους ρυθμούς από αυτούς του 19ου αιώνα, δημιουργώντας υπερπαραγωγή προϊόντων. Η μαζική παραγωγή όμως προϋπέθετε και τη μαζική κατανάλωση. Ο ίδιος ο Φορντ προχώρησε σε διπλασιασμό των μισθών, ενισχύοντας έτσι την ζήτηση, μέσω της αύξησης της αγοραστικής δύναμης. Η εφαρμογή του τεϋλορικού-φορντικού μοντέλου παραγωγής εκτόπισε από την παραγωγή τον εργάτη-τεχνίτη και τις μικρές βιοτεχνικές μονάδες, αλλά ταυτόχρονα οδήγησε στην μαζική εισροή ανειδίκευτων εργατών που προέρχονταν από τον αγροτικό τομέα και τους μετανάστες. Το όλο εγχείρημα ολοκληρώνεται αργότερα με τις θεσμικές ρυθμίσεις του κεϋνσιανού μοντέλου και την ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας.
Ο νεωτερισμός της κεϋνσιανής ρύθμισης έγκειται στο γεγονός ότι αρνήθηκε τον μύθο της φιλελεύθερης σκέψης του 19ου αιώνα περί των αυτορυθμιστικών ικανοτήτων της αγοράς. Ο Keynes19 διαπιστώνει ότι δεν αρκεί να λειτουργούν εύρυθμα οι μηχανισμοί της αγοράς, αλλά απαραίτητη είναι η αναγνώριση από την μεριά του κράτους της ανταγωνιστικής σχέσης ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία και την υιοθέτηση σειράς μέτρων που θα λύνουν αυτή την αντίθεση ευνοϊκά για το κεφάλαιο. Η φιλοσοφία της κεϋνσιανής πολιτικής θα μπορούσε να δοθεί μέσα από το ρητορικό σχήμα ότι «η κυβέρνηση προσέλαβε εργάτες για να ανοίξουν τρύπες στους δρόμους και άλλους τόσους για να κλείσουν αυτές τις τρύπες». Αυτό που προκύπτει μέσα από το παράδειγμα είναι ότι για την κεϋνσιανή πολιτική το σημαντικότερο είναι η διατήρηση ή η ενίσχυση του εισοδήματος των πολιτών. Εάν οι πολίτες διαθέτουν χρήματα και μπορούν να αγοράσουν αγαθά και υπηρεσίες, ταυτόχρονα δημιουργούν και ζήτηση για την απασχόληση.
16 Wikipedia, The Free Encyclopedia. Λήμμα: Frederick Winslow Taylor (http://en.wikipedia.org./
wiki/Frederick_Winslow_Taylor)
17 Wikipedia, The Free Encyclopedia. Λήμμα: Henry Ford (http://en.wikipedia.org/wiki/Henry_
ford)
18 Gramsci Ant., Αμερικανισμός και φορντισμός, Αθήνα 1988, σελ. 149.
19 Wikipedia, The Free Encyclopedia. Λήμμα: John Maynard Keynes (http://en.wikipedia.org/
wiki/Keynes)
16
Από κοινωνικοπολιτικής απόψεως, η περίοδος ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας χαρακτηρίζεται από την έντονη συνύπαρξη καπιταλιστικών και προκαπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Συγκεκριμένα παρατηρούμε τη διαδικασία γέννησης των καπιταλιστικών σχέσεων και την πάλη τους για την επικράτηση απέναντι στις προκαπιταλιστικές σχέσεις. Κατά την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης, γεννιέται το νέο και δυναμικό στοιχείο αυτής της κοινωνίας, δηλαδή ο άνθρωπος που χρησιμοποιεί τις πνευματικές και σωματικές του ικανότητες με σκοπό την παραγωγή έργου. Ο νέος κινητήριος μηχανισμός της κοινωνίας είναι η εργασία. Η εγκαθίδρυση όμως των προϋποθέσεων για την ανάπτυξη της εργασίας δεν είναι εύκολη. Απαιτείται να εξασφαλιστεί η είσοδος αλλά και η σταθεροποίηση του ατόμου στο καθεστώς της μισθωτής εργασίας. Απαιτείται να ενταχθεί στη λογική των νόμων της αγοράς, αφού αυτοί διέπουν την κίνηση της κοινωνίας. Αυτό όμως προϋποθέτει την ύπαρξη της αγοράς, πράγμα όχι όμως και τόσο αυτονόητο. Η φεουδαρχική κοινωνία συγκρούεται έντονα με την νέα κοινωνία. Η οργάνωση της νέας κοινωνίας στηρίζεται καταρχήν στη θεμελίωση των συστατικών της μερών.
Παράλληλα, καθίσταται απαραίτητη η δημιουργία κανόνων που θα διέπουν τις νέες αναπτυσσόμενες σχέσεις ανάμεσα στα άτομα. Ποιος όμως παράγοντας μπορεί να εδραιώσει τη νέα κοινωνία και να δημιουργήσει τους κανόνες που θα την διέπουν; Η απάντηση είναι ότι μόνο το κράτος θα μπορούσε να επιτύχει τους παραπάνω σκοπούς.
Η ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας στηρίζεται στην επέκταση της μισθωτής εργασίας αλλά και αυτή η ίδια η αύξηση του αριθμού των μισθωτών προϋποθέτει την ύπαρξή του. Το κράτος πρόνοιας για να αναπτυχθεί χρειάζεται να στηριχτεί σε μία ενιαία ομοιογενή κοινωνική κατηγορία. Αυτή δεν είναι άλλη από την κατηγορία των μισθωτών. Ομως και οι μισθωτοί χρειάζονται κάποια κοινωνική και οικονομική εξασφάλιση την οποία μπορεί να τους προσφέρει μόνο μία δύναμη έξω από αυτούς, η οποία είναι το κράτος. Πρέπει όμως να υπάρξει αλλαγή τόσο σε νομικό όσο και σε ιδεολογικό επίπεδο με απώτερο στόχο τη στήριξη και την εξάπλωση της παραπάνω σχέσης. Για να δεχτεί όμως ο αγρότης ή ο τεχνίτης να μπει στην παραπάνω σχέση θα πρέπει να του προσφέρει το κράτος μία σειρά ωφελημάτων. Έτσι τίθενται οι βάσεις για την κοινωνική ασφάλιση, για την σταθερότητα και κανονικότητα στην καταβολή του μισθού, για οικονομικά βοηθήματα καθώς επίσης και για την επέκταση του θεσμού της κατανάλωσης για όλο τον κόσμο. Όταν Λέμε επέκταση του θεσμού της κατανάλωσης εννοούμε μία σειρά οικονομικών μέτρων (δάνεια, αγορές με πίστωση, κ.λπ.) που έχουν ως σκοπό να βοηθήσουν τις ασθενέστερες και σταθερές οικονομικά κοινωνικές ομάδες (δηλαδή τους μισθωτούς) να αποκτήσουν πρόσβαση σταλεγόμενα διαρκή καταναλωτικά αγαθά
Όλα αυτά όμως σημαίνουν ταυτόχρονα και την επέμβαση του κράτους στη διαδικασία συσσώρευσης του κεφαλαίου με αποκλειστικό σκοπό την αποφυγή των οικονομικών κρίσεων, την εξασφάλιση της πλήρους απασχόλησης για όλους και γενικότερα την ομαλή αναπαραγωγή του καπιταλιστικού συστήματος. Οι μαρξιστικές αντιλήψεις περί κράτους πρόνοιας επισημαίνουν την ταξική του φύση και το ρόλο του στην αναπαραγωγή της καπιταλιστικής κοινωνίας. Ο Habermas20 πιστεύει ότι το κράτος πρόνοιας έχει ως στόχο την αντιστάθμιση των δυσλειτουργιώ