ΤΕΙ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ
Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας
Τμήμα Διοίκησης Μονάδων Υγείας και Πρόνοιας
ΘΕΜΑ: «Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ»
Σπουδάστριες: Κυριακοπούλου Ελένη Παπανικολάου Σοφία
Επόπτης Καθηγητής: Τσούντας Κωνσταντίνος
ΚΑΛΑΜΑΤΑ 2001
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ. 4
Ιστορικές ιχνηλατήσεις στην πορεία για την αναγνώριση και προστασία των δικαιωμάτων του
ανθρώπου σελ. 4
Διακρίσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου.
Από τα ατομικά στα συλλογικά δικαιώματα. σελ. 7
Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ
ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ σελ. 9
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΕΥΡΩΠΗΣ σελ. 12 1. Θεσμικό Περιβάλλον και Ιστορικές Διεργασίες Σύναψης της ΕυρΣΔΑ σελ. 13 1. Τα όργανα του Συμβουλίου Ευρώπης στο πλαίσιο της ΕυρΣΔΑ σελ. 13 II. Καταστατικό του Συμβουλίου της Ευρώπης και τα δικαιώματα του ανθρώπου. σελ. 14
III. Η ιστορική κυοφορία της Συμβάσεως σελ. 15
2. Ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός χάρτης. σελ. 17
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ
ΣΥΜΒΑΣΗΣ σελ. 18
1. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ (ΕΣΔΑ) σελ. 19 2. ΤΑ ΚΕΝΑ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΕΩΣ - ΟΙ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΕΩΣ ΚΑΙ
ΝΕΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ σελ. 22
3. Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΕΛΕΓΧΟΥ ΤΗΣ ΕυρΣΔΑ σελ. 25
α) Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σελ. 25
β) Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σελ. 29 γ) Η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης σελ. 31
4. ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΕυρΣΔΑ σελ. 33
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ, ΩΣ ΦΟΡΕΑΣ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΓΗΡΑΙΑ ΗΠΕΙΡΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΗΣ σελ. 37
1. Πυλώνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. σελ. 34
2. Η τροποποίηση πυλώνων σύμφωνα με την συνθήκη του Άμστερνταμ σελ. 38 3. ΤΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ
α) Το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης σελ. 40
β) Ευρωπαϊκή Επιτροπή σελ. 46
γ) Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σελ. 54
δ) Δικαστήριο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων σελ. 64
I) Καθήκοντα και αρμοδιότητες ΔΕΚ II) Είδη προσφυγών - διαδικασίες ΔΕΚ III) Συνέπειες των αποφάσεων του ΔΕΚ
ε) Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο σελ. 68
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΥΝΘΗΚΩΝ σελ. 72
1. ΙΣΤΟΡΙΚΟ σελ. 73
2. ΈΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΚΑΙ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ σελ. 75
3. ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ σελ. 75
Αστικά Δικαιώματα σελ. 76
Λοιπά δικαιώματα σελ. 77
4. Η ΣΥΝΘΕΕ ΚΑΙ Η ΣΥΝΘΕΚ σελ. 79
5. ΠΑΡΑΒΙΑΣΗ ΑΠΟ ΕΝΑ ΚΡΑΤΟΣ ΜΕΛΟΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΣΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΒΑΣΙΖΕΤΑΙ Η
ΈΝΩΣΗ σελ. 81
6. ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΥΝΘΗΚΩΝ 1. Καταπολέμηση των Διακρίσεων
σελ. 83
II. Ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών
III. Επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα IV. Ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων
7. Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΣΥΝΘ. ΕΕ Κείμενα για την προστασία των δικαιωμάτων:
I Κοινοτικός Χάρτης δικαιωμάτων εργαζομένων
II Χάρτης θεμελιωδών δικαιωμάτων Ευρωπαϊκής Ένωσης
σελ. 97
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ. 104
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ σελ.105
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ιστορικές ιχνηλατήσεις στην πορεία για την αναγνώριση και προστασία των δι
καιωμάτων του ανθρώπου1
α. Σημεία της ιστορικής διαδρομής
Π ροερχόμενη απ ό μία πολυκύμαντη φιλοσοφική, πολιτική και κοινωνική εξέλιξη, η έννοια «δικαιώ ματα του ανθρώπου», γεννήθηκε στη Δυτική Ε υρώ π η τον 18ο αιώνα.
Ω στόσο, αν η εννοιολογική αφετηρία των δικαιω μάτω ν του ανθρώ π ου δεν ανατρέχει στις α π ώ τερες ιστορικές μνήμες της δημιουργίας αυτού τούτου του δικαίου, τότε, πέρα απ ό π ρ ουφ ισ τά μ ενες θεω ρητικές απ όψεις ή και νομοθετικές ρυθμίσεις, ανευρίσκεται στις ελληνικές π ραγμ ατοπ οιήσ εις της κλασσικής αρχαιότητας. Η ισονομία, η ισοτιμία, η ισηγορία τω ν ελεύθερω ν πολιτώ ν στις ελληνικές πόλεις αποτέλεσαν ενδεικτικές υλοποιήσεις της αρχαίας πολιτικής φιλοσοφίας, ενώ οι στω ικοί φιλόσοφοι — χωρίς να π αραβλέπ εται η επ ίδρασ η τω ν σοφιστώ ν — ανήγαγαν τα φυσικά δικαιώ ματα σε πολυσήμαντη θεωρία, που έμελλε να επηρεάσει την πολιτική και νομική σκέψ η μέχρι τις μέρες μας. Οι στω ικοί, μάλιστα, έζευξαν στο σημείο αυτό την ελληνική με τη ρωμαϊκή σκέψη.
9
Κι ενώ ο α νθρω π οκεντρικό ς χριστιανισμός — κι ω ς ένα βαθμό και άλλες θρησκείες — επ ηρέα σ ε σημαντικά, στην ιστορική τους πορεία, τα δικαιώ ματα του ανθρώ που, το φ υσ ικό δίκαιο και η υπ ό το π ρίσ μα του προβληματική για τον άνθρω πο γνώρισε, στο κύλισμα τω ν αιώνων, σ η μ α ντικο ύ ς σ ταθμ ούς της φ ιλο σ ο φ ική ς και π ο λιτική ς σκέψης, π ο υ σ η μ ειο δ ο το ύ ν τη ν εξελικτική «κύ ησ η » τω ν δ ικα ιω μ ά τω ν του ανθρώπου.
Έ τσι, με την α νάπ τυ ξη και εναλλαγή της ελληνικής, ρω μαϊκής και χριστιανικής σκέψεω ς, «το μίτο της ιστορία τω ν δικαιω μάτω ν του ανθρώ που» κράτησαν ο Θωμάς ο Ακινάτης και ο Δάντης, ο Th.Hobbes, ο John Hobbes, o John Locke π ου προσπάθησε, π ρώ τος, την κα ταγρ α φ ή μιας θεω ρίας δικαιω μάτω ν του ανθρώ π ου και αποτέλεσε αληθινή π ηγή εμπ νεύσ εω ς για του ς μεταγενέστερους.
Παράλληλα, μια σειρά πράξεω ν στη Μ. Βρετανία, με έμφαση στον 17ο αιώνα, χαράσσει μια νέα εποχή. Η M agna Charta Liberatum του 1215 του Ιω άννη του Ακτήμονα, η
1. Στέλιου Ε. Περράκη «Διαστάσεις της διεθνούς προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου» Τ.Α' πανεπιστημιακές παραδόσεις εκδόσεις Αντ.. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 1991, σελ. 13-19 επ.
4
Petition of Rights του 1628, το Agreement of the People του 1647, η Habeas Corpus Act του 1640 και 1679, η Bill of Rights του 1689, η Act of Settlement του 1701.
Αυτές οι πνευματικές διεργασίες, αλλά και η βρετανική συνταγματική παράδοση, θα οδηγήσουν στις καθοριστικής σημασίας — για το μέλλον — κορυφαίες εξάρσεις του 18ου αιώνα, με δύο πόλους: τη Βόρειο Αμερική και την Ευρώπη. Πρώτα στην αμερικανική ήπειρο, αρχικά με τη Δ ιακήρυξη του Συνεδρίου της Φιλαδέλφειας, της 14ης Ο κτωβρίου 1774, όπου διακηρύσσονται το δικαίωμα στη ζωή, στην ελευθερία, στην ιδιοκτησία.
Κατόπιν τη Διακήρυξη της Virginia της 11ης Ιουνίου 1776, σύμφωνα με την οποία τα κύρια και φυσικά δικαιώ ματα του ανθρώπου ήσαν: το δικαίωμα στη ζωή, στην ελευθερία, στην ασφάλεια, στην ιδιοκτησία, στην αναζήτηση της ευτυχίας. Επίσης, με τη Δ ια κήρ υξη της αμερικανικής ανεξαρτησίας, της 4ης Ιουλίου 1776, που μνημονεύει το δικαίωμα στη ζωή, στην ελευθερία, στην ισότητα, στην αναζήτηση της ευτυχίας. Ακόμη στις δέκα π ρώ τες τροποποιήσεις του 1791 στο αμερικανικό σύνταγμα του 1787, που κατοχύρωναν: το δικαίω μα αναφοράς, το δικαίωμα για νόμιμη και δημόσια δίκη, το δικαίω μα στη ζωή, στην ιδιωτική ιδιοκτησία, την ελευθερία λόγου, τύπου, τη θρησκευτική ελευθερία, τη μη αναδ ρο μικότη τα τω ν π οινικώ ν νόμω ν κ.λπ.
Εξάλλου, στην Ευρώπη, η γαλλική επανάσταση του 1789 δημιούργησε, από τη μια πλευρά, τη Διακήρυξη τω ν δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη, χάρτη θ εμ ελιω δ ώ ν ελευ θερ ιώ ν και αναπαλλοτρίω τω ν και φυσικώ ν δικαιω μάτω ν του ανθρώ π ου με οικουμενικές διαστάσεις, και από την άλλη πλευρά, τα γαλλικά συντάγματα του 1791, 1793, και 1795. Στο επαναστατικό κείμενο του 1789 — δείκτη και ορόσημο στην ιστορία τω ν δικαιωμάτων του ανθρώπου — διακηρύσσονται ως απαρά
γραπ τα φ υσικά δ ικαιώ μ α τα η π ροσω πική ελευθερία και ασφάλεια, η αντίσταση στην καταπίεση, η ιδιοκτησία, ενώ απαριθμείται μια σειρά από άλλες θεμελιώ δεις αρχές και δ ικαιώ ματα του ανθρώ π ου και του πολίτη.
Στο ίδιο ιστορικό πλαίσιο του 18ου αιώνα, εμφανίστηκε στα Βαλκάνια και ο Ρήγας Φ εραίος με το π ολυσ ήμαντο πρω τοποριακό έργο του.
β,Από τα ατομικά-πολιτικά δικαιώματα στα κοινωνικά δικαιώματα
Τ ο π ολιτικό κλίμα π ο υ διαμόρφω σαν οι επαναστατικές διακηρύξεις του 18ου αιώνα, αυτό της ατομικότητας και του φιλελευθερισμού, κυριάρχησε σε όλη τη διάρκεια του 19ου και τις α ρχές του 20ο ύ αιώνα.
Οι διακηρύξεις, ιδιαίτερα η γαλλική επηρέασαν, ευθέως, τα συντάγματα: άλλω ν χωρών, τόσο στον ευρω παϊκό όσο και στο λατινοαμερικανικό χώρο, τα οποία υιοθέτησαν τα
5
κατοχυρω μένα στις διακηρύξεις δικαιώ ματα και ελευθερίες.
Ωστόσο, οι επαναστατικές διαδικασίες στην Ευρώπη, το 1848, δια μόρφ ω σ αν μια νέα τάση στον τομέα των δικαιω μάτω ν του ανθρώπου, τη ς διεκδικήσ εω ς κοινω νικού και οικονομικού χαρακτήρα δικαιω μάτω ν. Α ν οι γάλλοι
επ ανασ τάτες του 1848 απέτυχαν στο πολιτικό πεδίο,
πέτυχαν απ ό την άλλη πλευρά να αναγνωρισθεί το δικαίωμα στην έργα σία ω ς θεμελιώδες δικαίωμα του ανθρώπου. Την ίδια, εποχή δημοσιεύθηκε το κομμουνιστικό μανιφέστο» και ο Κ. Marx ασκούσε κριτική στις ατομικές ελευθερίες (Τ ο Ε βραϊκό ζήτημα).
Μ ε τη νέα βιομηχανική εποχή, του δεύτερου μέρους του 19ου αιώνα και τη δημιουργία, ω ς συνέπειας, μιας τεράστιος μάζας εργαζομένω ν, τα οξυμένα οικονομικά και κοινω νικά π ροβλήματα προσέδωσαν, αναπόφευκτα, νέες διασ τάσ εις στο ζήτημα τω ν δ ικαιω μ ά τω ν του ανθρώπου. Τα οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα του άτομου συγκροτούσαν π ια την αιχμή διεκδικήσεω ν και ιδεολογίας που διαπερνούσε, αργά αλλά σταθερά, τις αποκρυσταλλώ σεις τω ν φιλελεύθερων πολιτικώ ν και οικονομικών αντιλήψ εω ν τω ν αστικώ ν καθεστώτων. Ο Μεγάλος Πόλεμος του 1914-18, ήλθε να ανατρέψει τις πολιτικές, οικονομικές και κοινω νικές δ ο μ ές της επ οχής. Σ' α υτήν την ισ το ρ ική κ α μ π ή ξέσ π α σ ε η ρωσική επανάσταση του Ο κτωβρίου 1917 και δημιουργήθηκε το π ρώ το σ ο σ ιαλισ τικό κράτος στον κόσμο.
Τ ις κ υ ρ ία ρ χ ες α ρ χ ές της σ ο β ιετικής ιδεολογίας σχετικά με τα δικαιώματα του ανθρώ π ου εξέφραζε η «διακήρυξη των δικαιωμάτων του εργαζόμενου και εκμεταλλευομένου λαού», συντάκτης της οποίας φέρεται ο ίδιος ο Lenin, που υιοθετήθηκε από το τρίτο συνέδριο τω ν σοβιέτ και δημοσιεύθηκε στις 16 Ιανουάριου 1918. Από τη διακήρυξη απουσιάζουν το άτομο και τα κλασσικά θεμελιώδη δικαιώ ματα του ανθρώπου, που υπ οχω ρούν υπέρ του κοινωνικού συνόλου και των συλλογικώ ν δικαιωμάτων ή δικαιω μάτω ν τω ν μαζών. Τα ατομικά δικαιώματα μεταλλάσσονται σε ατομικά συμφέροντα. Σύμφω να με τον Stalin, «ο σοσιαλισμός δεν αρνείται τα συμφέροντα του ατόμου, αλλά τα εναρμονίζει με τα συμφέροντα του συνόλου». Μ όνο στο σοβιετικό σύνταγμα του 1936 εμφ ανίζονται θεμ ελιώ δη δικαιώ ματα του π ολίτη, κυρίω ς ο ικο νο μ ικά και κοινωνικά, όπ ω ς το δικαίω μα στην εργασία, στην ανάπαυση, στην κο ινω νική αρω γή, στη μόρφ ω σ η κ.λ.π.
Τελικά, τη νέα π ραγματικότητα τω ν κοινω νικώ ν δικαιω μάτω ν εξέφρασε, π ρώ το στον ευρω π αϊκό χώ ρο, το γερμανικό σύνταγμα της W eim ar του 1919, που αποτέλεσε πηγή
6
εμττνεύσεως για πλείστα άλλα συνταγματικά κείμενα στην π ερίοδο του Μ εσοπολέμου, καθώ ς και σ τη ν Α μ ερ ικα νική ήπειρο το Σύνταγμα του Μ εξικού του 1917.
Διακρίσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Από τα ατομικά στα συλλογικά δικαιώματα
Οι τρεις κατηγορίες (γενιές) των δικαιωμάτων του ανθρώπου
Οι κατηγορίες των διαφόρων δικαιωμάτων του ανθρώπου ακολουθούν, θα 'λεγε κανείς, την ιστορική εμφάνιση και αναγνώριση τους στη διεθνή δικαιοταξία. Έτσι, μιλούμε για
«γενιές» δικαιω μάτω ν π ου χαρακτηρίζουν εύστοχα μέσα από μια εξελικτική πορεία αυτό το στοιχείο της χρονικής (προηγούμενης ή επόμενης) εμφάνισης και στη συνέχεια κα τοχύρ ω σ ης τους.
Η πρώτη γενιά π ερ ιλα μ β ά νει τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα (π.χ. το δικαίωμα στη ζωή, το δικαίω μα στην προσω πική ελευθερία και ασφάλεια, την ελευθερία της σκέψης, της θρησ κείας, της συνείδησης, την ελευθερία της έκφρασης, το δικαίωμα σεβασμού του ιδιω τικού και οικογενειακού βίου, την απαγόρευση τω ν βασανιστηρίων, την απ αγόρευσ η της δουλείας, το δικαίωμα στο συνεταιρισμό κ.λ.π.). Πρόκειται για δικαιώματα π ου θεω ρούνται κλασσικά και τα οποία έλκουν την επίσημη καταγω γή τους από τις διακηρύξεις της αμερικανικής και γαλλικής επανάστασης. Τα εν λόγω δικαιώ ματα έχουν «αμυντικό» περιεχόμενο αντιπαρατιθέμενο στο Κράτος, από το οποίο οι φορείς τω ν δικαιω μάτω ν απαιτούν αποχή από ενέργειες που θα μπορούσαν να τα προσβάλουν. Τ α δικαιώ ματα αυτής της κατηγορίας ενσω ματώ νουν το στοιχείο της ν ο μ ική ς αξίω σης.
Η δεύτερη γενιά α φ ο ρ ά τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα (π.χ. το δικαίω μα στην εργασία, το δικαίωμα στην κοινω νική ασφάλιση, το δ ικαίω μ α στη μόρφ ω σ η, το δ ικ α ίω μ α για δίκαιες συνθήκες εργασίας, το δικαίωμα συλλογικής διαπ ραγμάτευσης, το δικαίω μα στην π ροσ τασ ία της υγείας, το δικαίω μα της οικογένειας για κοινω νική, νομική και οικονομική π ροσ τασ ία κ.λ.π.)· Σ' αντίθεσ η με την π ροηγούμενη κατηγορία, για να υπάρξει απ όλαυση τω ν δικαιω μάτω ν τη ς δεύτερης γενιά ς το Κ ρά τος α π αιτείτα ι να π ροβ εί — αυτό — σε θετικές ενέργειες-παροχές. Για το λόγο αυτό τα εν λόγω δικαιώματα δεν ενέχουν νομική αξίωση έναντι του Κράτους.
Τ ού το οδ ήγησ ε σ τη ν ανάπ τυξη της αντίληψ ης ότι εφόσον στην π ραγμ ατικότητα π ρόκειται για δ ικ α ιώ μ α τα π ροα γω γής και όχι π ροστασίας, τα δικαιώ ματα αυτά δεν
7
ανήκουν στη σφαίρα τω ν δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ανεξάρτητα απ ό το βάσιμο, στο νομικό πεδίο, του ισχυρισμού-διαπίστω σης για δικαιώ ματα π ροαγω γής και όχι π ροστασίας, τα δικαιώ ματα της δεύτερης γενιάς έχουν αναγνωριστεί από τη διεθνή κοινότητα — σε οικουμενικό και περιφερειακό επίπεδο — ω ς δικαιώματα του ανθρώπου.
Μ άλιστα τα Η νω μένα Έ θνη π ρ ο ώ θ η σ α ν την ήδη π αγιω μένη άπ οψ η ότι τα δικαιώματα του ανθρώ π ου είναι αδιαίρετα κι επ ομένω ς δεν μπ ορεί να υπάρξει πραγματική απόλαυση τω ν ατομικώ ν και πολιτικών δικαιωμάτων χω ρίς την ύπαρξη οικονομικών, κοινω νικώ ν και π ολιτισ τικώ ν δικαιω μά τω ν και τ' αντίσ τροφο.
Μ ια τρίτη γενιά συγκροτούν τα δικαιώματα αλληλεγγύης. Σύμφω να με τον Κ \Zasak τα δικαιώματα αλληλεγγύης «εκφράζουν μια ορισμένη αντίληψη της συλλογικής ζω ής και δεν μπορούν να π ραγματοπ οιηθούν παρά με τη συνένωση των προσπαθειώ ν όλων των κοινωνικών εταίρων: ατόμων, Κρατών, άλλων δημόσιω ν ή ιδιωτικών φορέων και οργάνω ν».
Τ α δικαιώ ματα αλληλεγγύης έχουν μια ατομική και μια συλλογική διάσταση. Στην κατηγορία του ς εντάσσ ονται το δικαίω μα στην ανάπτυξη, το δικαίω μα στην ειρήνη, το δικαίω μα στην απ όλαυση της κοινής κληρονομιάς της ανθρω πότητας, το δικαίωμα σ' ένα υγιές και ικανοπ οιητικό π ερ ιβ ά λλο ν κ.λ.π. Ό λα αυτά τα δ ικαιώ ματα αντιμετω π ί
ζουν π ρ ο β λή μ α τα νομικώ ν οριοθετήσεω ν σε σχέση με το περιεχόμενο τους, τους φ ο ρ είς τους, το α ν τιτά ξιμ ό του ς κ.λ.π.
Τ α δ ικαιώ ματα αλληλεγγύη ς στη συλλογική τους διάσταση, ω ς δικαιώ ματα τω ν λαών, γνώ ρ ισ α ν την π ρ ώ τη επ ίσημη αναγόρευση τους στο διεθνές συμβατικό δίκαιο με την ενσω μάτω ση τους στον Αφρικανικό χάρτη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των λαών (1981) π ου δεσμεύει σήμερα (1990) 40 Κράτη.
Τα δικαιώ ματα αλληλεγγύης στη συλλογική τους έκφραση απ οτελούν δικαιώματα τω ν λαώ ν και ω ς τέτοια τα αναγνωρίζει ο Αφρικανικός χάρτης τω ν δικαιω μάτω ν του α νθρ ώ π ου και λαών. Επιπλέον, στα δικαιώ ματα τω ν λαώ ν εντάσσονται τα πιο
«π αραδοσ ιακού» χαρακτήρα δικαιώματα στην αυτοδιάθεση των λαών, καθώς και στη διαρκή κυριαρχία επ ί τω ν π λου τοπ αρ α γω γικώ ν π όρω ν τους.
Η νομική ύπαρξη τω ν δικαιωμάτων των λαώ ν αμφισβητείται, σήμερα, κυρίω ς από εκείνους π ο υ θ εω ρο ύ ν ότι συνιστούν ένα κίνδυνο για την άσκηση και το σεβασμό των δ ικαιω μ ά τω ν του ανθρώ π ου. Η διάσταση αυτή δεν θα πρέπει, όμως, να άγεται μέχρι απορρίψεω ς της ύπ αρξης τέτοιω ν δικαιω μάτω ν (π.χ. αυτοδιάθεση, οικονομική
8
κυριαρχία) π ου εκφράζονται και σε συμβατικές πράξεις του διεθνούς δικαίου (Χάρτης ΗΕ Δ ιεθ νή Σ ύ μ φ ω να για τα δικαιώ ματα του ανθρώ π ου, κ.λ.π.).
Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ22
Το πρώ το τέταρτο του 20ού αιώνα εκδηλώθηκαν οι πρώ τες προσπάθειες διεθνοποιήσεω ς της προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, κυρίω ς στα πλαίσια τω ν διεθνώ ν οργανισ μ ώ ν της εποχής: της Κοινω νίας τω ν Εθνώ ν και της Δ ιεθνούς Ο ργα νώ σ εω ς Ε ργασίας, θα χρειασθεί, π άντω ς, ένα ς δεύτερος π α γκό σ μ ιο ς π όλεμ ος για να ω ρ ιμ άσ ει η διεθνής αναγόρευση των δικαιω μάτω ν του ανθρώ που (Χάρτης ΗΕ) και να σ χηματοπ οιηθεί η πρώτη κωδικοποίηση τους σε οικουμενικό επίπεδο (Ο ικουμενική Δ ια κή ρ υ ξη τω ν Δ ικαιω μάτω ν του Ανθρώ π ου).
Και π ριν, όμω ς, α π ό τα μέσα του 20ο ύ αιώ να, σ το ισ τορ ικό π α ρ ε λ θ ό ν έχουν κ α τα γρ α φ εί α π ο μ ο ν ω μ έν ες και α π οσ π α σ μ ατικές π ρ ο σ π ά θ ειες π ροσ τασ ίας των δ ικα ιω μ ά τω ν του ανθρώ π ου.
Η οικουμ ενικότη τα της αρχής του σεβασμού τω ν δικαιω μάτω ν του ανθρώπου κι οι ρυθμίσεις π ου υιοθετήθηκαν από τα Ηνωμένα Έ θνη για την π ραγματοπ οίηση κι εφ αρμογή τη ς — ό π ω ς σχηματικά εμφανίζεται π αραπ άνω — δεν εμπόδισε τους διεθνείς π εριφ ερειακούς οργανισμούς ν' α να λά β ο υ ν ανάλογες π ροσπ άθειες.
Π ράγματι, με π ρ ώ το βήμ α την Αμερικανική Δ ιακήρυξη τω ν Δ ικαιω μάτω ν και των Κ α θηκόντω ν του Ανθρώ που, που υιοθέτησε ο Ο ΑΚ — κι αποτελεί την πρώτη διεθνή δια
κήρυξη δ ικ α ιω μ ά τω ν του ανθρώ που, μια και π ροηγείται χρονικά της ΟΔΔΑ — δημιουργήθηκε σε περιφερειακό επίπεδο μια δυναμική κίνηση π ροαγω γής και προστασίας των δικαιω μάτω ν του ανθρώπου. Μέσα από τις κοινω νικοπ ολιτικές π ραγματικότητες της κάθε π εριφ έρειας, τις συγγένειες τω ν νομ ικώ ν σ υ σ τημ άτω ν τω ν χώ ρω ν της σ υ γκεκρ ιμ ένη ς γ εω γρ α φ ική ς περιοχής, την αίσθηση της αλληλεγγύης της «ομάδας», με επ ίκεντρο κυρ ίω ς τους διεθνείς π εριφ ερειακούς οργανισ μ ούς διακρατικής συνεργασ ίας, ό π ω ς το Σ υμβούλιο της Ευρώ πης, τον ΟΑΚ, τον Ο ΑΕ κατά κύριο λόγο, και τον Α ρ α β ικό Σ ύνδεσ μο κατά δεύτερο λόγο, υιοθετή θηκα ν σ υμβάσ εις κι εγκα θ ιδ ρ ύ θ η κ α ν ό ρ γ α ν α διεθνού ς π ρ οα γω γής και π ρ ο σ τα σ ία ς τω ν δικαιω μά τω ν του α νθρ ώ π ου. Η κίνηση αυτή, πέτυχε ή φαίνεται να πετυχαίνει π ερισ σότερα ίσως 2 *
2. Στέλιου Ε.Περράκη «Διαστάσεις της διεθνούς προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου» Τ Α ’ Πανεπιστημιακές Παραδόσεις Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 1991, σελ. 61-62 επ.
9
απ οτελέσ ματα απ' ότι τα Ηνωμένα Έθνη, και κατέδειξε, με π ρώ το π αράδειγμα την Ευρω π αϊκή Σύμβαση τω ν Δικαιω μάτω ν του Ανθρώ που, ότι η περιφερειακή λύση για την αποτελεσματική εφαρμογή των κανόνων που θεσπίζουν οι διεθνείς συμβάσεις δικαιω μάτω ν του α νθρώ π ου είναι η καλύτερη. Κι αυτό, γιατί στο οικουμενικό επίπεδο τα Η νω μένα Έ θνη με τις ιδεολογικές αντιθέσεις — αν και αμβλυμμένες τελευταία των Κρατώ ν μελώ ν τους δεν μπορούν παρά να αναγάγουν την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώ που σ’ ένα «ηθικό ιδεώδες», το περίγραμμα του οποίου παραμένει αρκετά αφηρημένο π ροκειμένου να επιτύχουν την μεγαλύτερη δυνατή συγκατάθεση των μελών τους. Α ντίθετα, σε π εριφ ερειακό επίπεδο με λιγότερο έντονο το κλίμα πολιτικοποιήσεω ς τω ν δικαιω μάτω ν του ανθρώπου, τη συνεκτικότητα — παρόλες τις διαφορές που μπορεί να διακρίνει κανείς π.χ. στην αμερικανική ή την αφρικανική ήπειρο — και την πολυσχιδή συνεργασία τω ν χω ρώ ν μελών των περιφερειακών οργανώσεων, τα αποτελέσματα είναι, ή διαγράφονται καλύτερα. Καθορίζεται, δηλαδή, ένα πλαίσιο προστασίας, που ανταπ οκρινόμενο στην ιδεολογία της ομάδας τω ν χω ρώ ν που απαρτίζουν το συγκείμενο θ εσ μ ικό σύνολο, μ π ο ρ εί να εφ αρμοσθεί με α π οτελεσ μ ατικό τρόπο, ακόμη και με την έκδοση α π οφ άσ εω ν απ ό διεθνή δικαιοδοτικά όργανα.
Η διαπίστω ση αυτή οδηγεί, ίσως, στο συμπέρασμα ότι η περιφερειακή προστασία φαίνεται ν' απ οτελεί τη λύση του προβλήματος της αποτελεσματικής π ροστασίας των δικαιω μάτω ν του ανθρώ π ου σε παγκόσμια κλίμακα. Η αποδοχή, ωστόσο, ενός τέτοιου σ υ μ π ερ ά σ μ α το ς δεν είναι εύκολη υπόθεση, μια και οδηγεί, τελικά, στο ουσιαστικό ερώτημα: π εριφ ερειακή ή παγκόσμιος προστασία; Ό μ ω ς σε θέματα π ροστασίας των δικαιω μά τω ν του α νθρ ώ π ου οι έννοιες π εριφ ερειακή και π αγκόσμιος δεν πρέπει να είναι αντιπαραθετικές έννοιες, αλλά συμπληρωματικές. Μ π ροστά δε στην τραγική π ρ α γμ α τικό τη τα τω ν κα θημ ερινώ ν συστηματικώ ν παραβιάσεω ν τω ν δικαιωμάτων του ανθρώ που απ οτελεί μάλλον υπερβολή μια συζήτηση για το προβάδισμα του περιφερειακού ή του π αγκοσμίου συστήματος. Είναι αναγκαία η συνύπαρξη, καθώ ς και μια ταυτόχρονη δράση τω ν συστημάτων. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι δεν υπάρχει κι ένα ζήτημα αρμοδιοτήτω ν και η ανάγκη οριοθετήσεών τους. Εξάλλου, κάτω από ένα άλλο πρίσμα, της διαφ οράς ανάμεσα στα π ροβλήματα π ροσδιορισμού τω ν δικαιω μάτω ν του ανθρώ π ου και εκείνα της εφαρμογής τους, εκφ ράσ τηκε η άπ οψ η ότι ω ς π ρος τον προσδιορισμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου επιβάλλεται το οικουμενικό επίπεδο·
αντίθετα, ω ς π ρος την εφαρμογή τους είναι προτιμότερο περιφερειακό επίπεδο.
10
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ:
ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
11
Κεφάλαιο 1
ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΕΥΡΩΠΗΣ
12
1. Θεσμικό Περιβάλλον και Ιστορικές Διεργασίες Σύναψης της ΕυρΣΔΑ3 I. Τα όργανα του Συμβουλίου Ευρώπης στο πλαίσιο της ΕυρΣΔΑ
Αποτέλεσμα των ιστορικών διεργασιών για τη θεσμοποίηση της ευρωπαϊκής συνεργασίας και ενοποίησης, το Συμβούλιο της Ευρώπης ιδρύθηκε, το 1949 (συνθήκη του Λονδίνου). Πολιτικός, κυρίως, οργανισμός, έχει ευρείες αρμοδιότητες και στον οικονομικό, κοινωνικό, επιστημονικό, πολιτιστικό, νομικό και διοικητικό τομέα. Στις πρώτες δεκαετίες της λειτουργίας του είχε ως μέλη κυρίως δυτικοευρωπαϊκά κράτη.
Μετά απ ό τις καταλυτικές εξελίξεις στην Ευρώπη το 1989 άρχισε μια διεύρυνση προς τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Σήμερα περιλαμβά
νει 40 ευρωπαϊκά Κράτη μέλη: Αγ. Μαρίνος, Αλβανία, Ανδόρα, Αυστρία, Βέλγιο, Βουλγαρία, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελβετία, Ελλάδα, Εσθονία, Ην. Βασίλειο, Ιρλανδία, Ισλανδία Ισπανία, Ιταλία, Κροατία, Κύπρο, Λετονία, Λιθουανία, Λιχτενστάιν, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Μολδαβία, Ολλανδία, Ουγγαρία, Ουκρανία Πολωνία, Πορτογαλία, Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (ΡΥΚΟΜ), Ρουμανία, Ρωσία, Σλοβακία, Σλοβενία, Σουηδία, Τουρκία, Τσεχία, Φινλανδία. Εξάλλου, έχουν υποβάλλει αίτηση για εισδοχή στον Οργανισμό η Λευκορωσία (1993), η Βοσνία-Ερζεγοβίνη (1995), η Αρμενία (1996), το Αζερμπαϊτζάν (1996) και η Γεωργία (1996).
Όργανα του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι η Επιτροπή Υπουργών και η Συμβουλευτική Συνέλευση. Το πρώτο είναι διακυβερνητικής συνθέσεως, ενώ το δεύτερο κοινοβουλευτικής. Τα δύο όργανα επικυρούνται από μία Γενική Γραμματεία (άρθρο 10 ΚατΣτΕ).
Το υπουργικό όργανο, συγκροτούμενο κατ' αρχήν από τους Υπουργούς Εξωτερικών των Κρατών μελών, ενεργεί εξ ονόματος του Οργανισμού και προσδιορίζει την κοινή δράση στα πλαίσια του. Συνέρχεται και σε επίπεδο Α να π ληρω τώ ν, α π ο τελ ο ύ μ εν ο α π ό του ς Π ρέσ βεις - Μ ονίμ ους Α ν τιπ ρ ο σ ώ π ο υ ς τω ν Κρατώ ν μ ελώ ν στο Ο ργα νισ μ ό . Εκδίδει, κυρίω ς κατά π λειοψ ηφ ία, α π ο φ ά σ εις και σ υ σ τά σ εις π ο υ α π ευ θ ύ νο ντα ι π ρος τα Κράτη μέλη (άρ θ ρ ο 20 ΚατΣτΕ).
Η Σ υνέλευση, π ο υ α υτοονο μ ά σ θηκε το 1974 σε Κοινοβουλευτική, απ οτελείται απ ό 2 8 6 μέλη, εκλεγ μ έν α στα εθνικά νο μ ο θ ετικά σ ώ ματα, π ου διορίζονται κατ' α να λο γία του π ληθυ σ μ ο ύ τω ν Κρατώ ν μελώ ν (7 για την Ελλάδα). Η Σ υνέλευ σ η έχει μ ό νο σ υ μ β ο υ λευ τική αρμ οδιότητα. Ε κδίδει π ρ ά ξεις κατά
3 Στέλιου Ε. Περράκη, «Διαστάσεις Διεθνούς προστασίας δικαιωμάτων α νθρώ που-Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων Ανθρώπου 1996, σελ.83-87 επ.
13
π λειοψ η φ ία. Οι α π οφ άσ εις τις οπ οίες απ ευθύνει π ρ ο ς την Επιτροπή Υπουργών, συνιστούν επίσημες προτάσεις προς το υπουργικό όργανο. Ύ στερα από σχετικό αίτημα της Επιτροπής Υπουργών, η Συνέλευση εκδίδει γνώμες επί σημαντικών θεμάτων. Επίσης, η Συνέλευση εγκρίνει και οδηγίες, πράξεις δηλαδή που αφορούν την εσωτερική οργάνωση των εργασιών της. Προβαίνει ακόμη και σε γραπτές δηλώσεις. Τέλος, τα μέλη της Συνελεύσεως μπορούν να υποβάλλουν στην Επιτροπή Υπουργώ ν γραπτές και προφορικές ερωτήσεις, καθώς και να συνδιαλέγονται με τον Πρόεδρο της Επιτροπής Υπουργών κατά την παρουσίαση εκθέσεων ή ανακοινώσεων του υπουργικού οργάνου ενώπιον της Συνέλευσης.
Να σημειωθεί ότι η Συνέλευση το 1989 καθιέρωσε το καθεστώς των ειδικών προσκεκλημένων για τα κοινοβούλια χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης.
Αντιπροσωπείες από τις εν λόγω χώρες μετέχουν των συνεδριάσεων της ολομέλειας και των επιτροπών της χωρίς δικαίωμα ψήφου. Σήμερα το ειδικό καθεστώς έχουν η Λευκορωσία (1992), η Βοσνία-Ερζεγοβίνη (1994), ενώ το ζήτησαν - χωρίς θετική απάντηση - η Αρμενία, η Γεωργία και το Αζερμπαϊτζάν.
Επικεφαλής της Γραμματείας του Οργανισμού είναι ο Γενικός Γραμματέας, που εκλέγεται από τη Συνέλευση, για πενταετή θητεία. Έχει κυρίως διοικητικά καθήκοντα.
II. Καταστατικό του Συμβουλίου της Ευρώπης και τα δικαιώματα του ανθρώπου
Ο Οργανισμός του Στρασβούργου είναι συνυφασμένος με τα δικαιώματα του ανθρώπου. Δ εν είναι επομένως διόλου περίεργο που η πρώτη σημαντική πολυμερής σύμβαση που συνάφθηκε στα πλαίσια του ήταν η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων Ανθρώπου. Όπως, μάλιστα, παρατηρήθηκε σωστά, η Σύμβαση αυτή απορρέει από τις θεμελιώδεις αρχές του Καταστατικού του Συμβουλίου της Ευρώπης (ΚατΣτΕ). Πράγματι, το ΚατΣτΕ στο προοίμιο του διακηρύσσει την προσήλωση των Κρατών μελών στις ηθικές και πνευματικές αξίες που αποτελούν την κοινή κληρονομιά των λαώ ν τους, από τις οποίες προέρχονται οι αρχές της ατομικής ελευθερίας και της υπεροχής του δικαίου, επί των οποίων θεμελιώνεται κάθε αληθινή δημοκρατία. Στο δε πρώτο άρθρο ΚατΣτΕ, καθορίζεται ως στόχος η πραγματοποίηση μιας περισσότερο στενής ενώ σεω ς μεταξύ των μελών του για την προάσπιση και προαγωγή των ιδεωδών και τω ν αρχών που αποτελούν την κοινή κληρονομιά τους, και για να ευνοήσουν την οικονομική και κοινωνική πρόοδο. Αυτός ο στόχος επιδιώκεται, μεταξύ άλλων, και με την προστασία και ανάπτυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των
14
θεμελιωδών ελευθεριών (άρθρο 2β,' ΚατΣτΕ). Εξάλλου το άρθρο 3 ΚατΣτΕ προσδιορίζει ότι «κάθε μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης αναγνωρίζει την αρχή της υπεροχής του δικαίου και την αρχή σύμφωνα με την οποία κάθε άτομο που βρίσκεται υπό την δικαιοδοσία του πρέπει να απολαμβάνει των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών».
Είναι φανερό, επομένως, ότι η διεθνής προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν συνιστά απλώς έναν από τους κύριους άξονες δραστηριοτήτων του Συμβουλίου της Ευρώπης, αλλά αποτελεί μία από τις γενεσιουργές αιτίες της ίδιας της ιπτάρξεως του Οργανισμού.
Πρέπει να σημειωθεί, ότι το ουσιαστικό περιεχόμενο του άρθρου 3 ΚατΣτΕ δεν περιλαμβάνει, απλά, το ιδεολογικό δίπτυχο του Συμβουλίου της Ευρώπης, που διέπει τη συμμετοχή και δράση κάθε χώρας-μέλους. Αποτελεί και το κρίσιμο στοιχείο αναφοράς και ελέγχου κάθε εθνικής έννομης τάξης, που μπορεί να οδηγήσει τις αποκλίνουσες, απ' αυτό, χώρες μέλη, ενδεχομέ νως, ακόμη και εκτός του πεδίου συνεργασίας που προωθεί ο Οργανισμός.
Πράγματι, η παραβίαση των δικαιωμάτων του ανθρώπου είναι δυνατό να κινητοποιήσει τις καταστατικές πολιτικές διαδικασίες επιβολής κυρώσεων (άρθρο 7: αναστολή εκπροσώπησης, άρθρο 8: αποβολή).
Οι υποθέσεις, παλαιότερα, των αυταρχικών καθεστώτων της Ελλάδας και της Τουρκίας αντίστοιχα, καταδεικνύουν, όμως, και τα όρια αυτής της διαδικασίας, καθώς και τις πολιτικές εκτιμήσεις π ου μπορεί να επηρεάσουν την κρίση των αρμοδίων οργάνων του Συμβουλίου της Ευρώπης. Το ζήτημα των υποχρεώσεων που απορρε'ουν από τις συγκεκριμένες διατάξεις του ΚατΣτΕ για τα κράτη μέλη, έχει τεθεί, μ' έμφαση στην παρούσα φάση λειτουργίας του Οργανισμού, ιδιαίτερα όσον αφορά, αρχικά, ορισμένα νέα μέλη, που προερχόμενα από την παλιό σοσιαλιστικό κόσμο παρουσιάζουν ένα σημαντικό έλλειμα δημοκρατίας, κράτους δικαίου και σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Στη συνέχεια αυτή η νέα μορφή μηχανισμού επίβλεψης του σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου αφορά όλα τα κράτη μέλη του Οργανισμού.
III. Η ιστορική κυοφορία της Συμβάσεως
15
Η ιδέα ενός ευρωπαϊκού συμβατικού πλαισίου προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου ξεπήδησε από την Ευρωπαϊκή Κίνηση (Mouvement européen) στο συνέδριο της στη Χάγη, το Μάιο 1948. Μέσα σ' ένα διεθνές περιβάλλον ευνοϊκό για την υλοποίηση τέτοιων μεγαλόπνοων σχεδίων - στα Ηνωμένα Έθνη ψηφιζόταν η ΟΔΔΑ, ενώ συνεχίζονταν κι οι εργασίες για την κατάρτιση των Συμφώνων για τα δικαιώματα του ανθρώπου - η Ευρωπαϊκή Κίνηση προχώρησε στη σύνταξη ενός σχεδίου συμβάσεως δικαιωμάτων του ανθρώπου που υπέβαλε, τον Ιούνιο 1949, στην Επιτροπή Υπουργώ ν του Συμβούλιο της Ευρώπη. Τα επόμενα βήματα για την κατάρτιση της συμβάσεως έγιναν μέσα από ένα γόνιμο αλλά και δύσκολο διάλογο Συνελεύσεως και Επιτροπής Υπουργών, που επέτρεψε σε εμπειρογνώμονες και στελέχη τω ν Κρατών μελών να ολοκληρώσουν τις εργασίες το καλοκαίρι του 1950. Σ' αυτή τη διαδικασία ιδιαίτερα θετικό ρόλο διαδραμάτισε η ελληνική πλευρά. Τελικά, το σχέδιο της συμβάσεως, ελαφρά τροποποιημένο, για να ληφθούν υπόψη οι προτάσεις της Συνελεύσεως, υποβλήθηκε στη φθινοπωρινή σύνοδο της Επιτροπής Υπουργών στη Ρώμη. Με την υπογραφή της από 14 χώρες μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, στις 4 Νοεμβρίου 1950, η Σύμβαση περί προασπίσεως των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώ που (ΕυρΣΔΑ), ήταν πλέον ένα γεγονός.
Εμπνευσμένη από την ΟΔΔΑ του 1948, έκφραση μιας ενοποιητικής διαδικασίας στον δυτικοευρωπαϊκό χώρο, αλλά και μιας ορισμένης ιδεολογίας, αντανάκλαση κοινών δημοκρατικών αρχώ ν και παραδόσεων στα δυτικοευρωπαϊκά Κράτη, η ΕυρΣΔΑ αποτελεί την πρώ τη υλοποίηση σε περιφερειακό επίπεδο των αρχών της Ο Δ Δ Α Αν και αποτέλεσμα συμβιβασμού ανάμεσα στις προχωρημένες αντιλήψεις της Ευρωπαϊκής Κινήσεως και της Συνελεύσεως, ιδιαίτερα σε σχέση με τη θέση του ατόμου στο πλαίσιο του συστήματος συλλογικής προστασίας που καθιδρύεται από την ΕυρΣΔΑ, και τον ρεαλισμό, αν όχι τον συντηρητισμό, της Επιτροπής Υπουργών, από το επιθυμητό μέγιστο στο δυνατό ελάχιστο, η ΕυρΣΔΑ θέσπισε το πρώτο, σε διεθνές επίπεδο, δικαστικό μηχανισμό διεθνούς προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου χάραξε με τον τρόπο αυτό, την απαρχή μιας νέας εποχής στη θεσμική προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου και γενικότερα του διεθνούς δικαίου. Έκτοτε, παραμένει μοναδική πηγή έμπνευσης και δικαίου για κάθε σχήμα προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, σ' εθνικό ή διεθνές επίπεδο, όχι μόνο στον ευρωπαϊκό χώρο αλλά και στο ευρύτερο διεθνές περιβάλλον.
16
2. Ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός χάρτης.
Τα δικαιώ ματα και οι ελευθερίες που εγγυάται η ΕυρΣΔΑ στο μεγαλύτερο μέρος τους εμπίπτουν στην κατηγορία των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριώ ν του ανθρώπου, Τα οικονομικής και κοινωνικής φύσεω ς δικαιώματα στην Ε υρΣΔ Α είναι μάλλον περιορισμένα μια και η κύρια Ευρωπαϊκή τους έκφραση ενσαρκώ θηκε στον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη.
Ο Ευρω παϊκός Κοινωνικός Χάρτης υπογράφτηκε στο Τορίνο (18.10.1961) και τέθηκε σε εφαρμογή στις 25.2.1965. Έχει ως στόχο τη συμπλήρωση της Ευρω π αϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Μεταξύ τω ν κοινωνικών δικαιω μάτω ν π ου κατοχυρώνει, εντάσσονται το δικαίωμα στην εργασία, το συνδικαλιστικό δικαίωμα, το δικαίωμα συλλογικής διαπραγμάτευσης (και απεργίας) και το δικαίω μα κοινωνικής προστασίας. Η διεθνής αυτή σύμβαση συμπληρώθηκε με Πρόσθετο Πρω τόκολλο (1988), το οποίο προέβλεψε επίσης, μεταξύ άλλων, το δικαίω μα ίσων ευκαιριώ ν και απολαβών στον τομέα της απασχόλησης, χωρίς διακρίσεις. Ο αναθεω ρημένος "Κοινωνικός Χάρτης" του 1986 είχε παγιώσει τα δικαιώ ματα τω ν εργαζομένων, προσθέτοντας, κυρίως, το δικαίωμα της αξιοπ ρεπ ούς εργασίας και των ίσων ευκαιριών και απολαβώ ν των εργαζομένω ν με οικογενειακές υποχρεώσεις.
Ο μηχανισμός ελέγχου, που θεσπίζει ο Χάρτης διαφέρει από εκείνον της Σύμβασης του 1950 και δεν είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικός. Για το λόγο αυτό αντιμετω πίζεται το ενδεχόμενο δημιουργίας Ευρω παϊκού Δ ικαστηρίου Κοινω νικώ ν Δ ικαιω μάτω ν, κα θώ ς και η εγγρ α φ ή ορισ μένω ν κοινω νικώ ν δικαιω μάτω ν στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
17
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ
18
Η Ε υ ρ ω π α ϊκή Σ ύ μ β α σ η τω ν Δ ικα ιω μ ά τω ν του Α νθ ρώ π ου, π ο υ υπ εγρά φ η στη Ρ ώ μη σ τις 4 Ν ο εμ β ρ ίο υ 1950, υπ ό την αιγίδα του Σ υμ β ο υλίο υ τη ς Ευρώ π ης, θ εμ ελ ίω σ ε ένα π ρ ω τό τυ π ο σ ύ σ τη μ α διεθ νο ύ ς π ρ ο σ τα σ ία ς τω ν α νθ ρ ω π ίνω ν δ ικ α ιω μ ά τω ν π α ρ έ χ ο ν τα ς στα άτομ α το π λ εο νέκτη μ α του δ ικα σ τικο ύ ελέγχου ό σ ο ν α φ ο ρ ά το σ εβ α σ μ ό τω ν δ ικα ιω μ ά τω ν τους. Η σ ύ μ β α σ η που ε π ικ υ ρ ώ θ η κ ε α π ό όλα τα κράτη μέλη τη ς Έ νω σ η ς, κ α θ ιέρ ω σ ε διάφ ορα ό ρ γα να ελέγ χ ο υ με έδρα το Στρασ β ούργο:
• Ε π ιτρ ο π ή επ ιφ ο ρ τισ μ ένη με την π ρ ο η γο ύ μ ενη μελέτη τω ν π ρ ο σ φ υ γώ ν π ο υ υ π ο β ά λ λ ο ν τα ι α π ό ένα κράτος ή, ενδ εχ ο μ ένω ς α π ό ένα άτομο
• Ε υ ρ ω π α ϊκ ό Δ ικα σ τή ρ ιο Α νθ ρ ω π ίνω ν Δ ικ α ιω μ ά τω ν σ το οπ οίο π ρ ο σ φ εύ γ ει η Ε π ιτρ οπ ή ή ένα κρ ά το ς μέλος μετά α π ό έκθ εσ η της Ε π ιτρ ο π ή ς (σ ε π ερ ίπ τω σ η δ ικα σ τική ς διευθέτησ ης)·
• Ε π ιτρ ο π ή Υ π ο υ ρ γ ώ ν του Σ υμβο υλίο υ της Ε υ ρ ώ π η ς π ου εκ τελ εί χρέη
"θ ε μ α το φ ύ λ α κ α " της Ε Σ Δ Α και σ τη ν οπ οία α νατίθετα ι η π ολιτική δ ιευ θ έτη σ η μ ιας δ ια φ ο ρ ά ς σ τη ν π ερ ίπ τω σ η π ο υ η υ π ό θ εσ η δεν έχει π α ρ α π ε μ φ θ ε ί σ το Δ ικασ τήριο.
Ο α υ ξ α ν ό μ ε ν ο ς α ρ ιθ μ ό ς τω ν υ π ο θ έσ εω ν π ρ ο ς δ ιεκπ ερ α ίω σ η επ έβ α λ ε την μ ετα ρ ρ ύ θ μ ισ η το υ μ η χα νισ μ ού ελέγχου π ο υ θεσ π ίσ τη κε απ ό τη σ ύ μ β α σ η (π ρ ο σ θ ή κ η του π ρ ω το κ ό λ λ ο υ αριθ. 11). Στα π λα ίσ ια αυτά τα εν λ ό γω όργανα α ν τικ α τα σ τά θ η κ α ν , τη ν 1η Ν οεμβρίου 1998, απ ό ένα ενιαίο Ε υ ρω π αϊκό Δ ικ α σ τή ρ ιο τω ν Α ν θ ρ ω π ίν ω ν Δ ικα ιω μ ά τω ν. Η α π λο ύ σ τευ σ η τω ν δο μώ ν επ έτρ εψ ε τη μ είω σ η της δ ιά ρ κεια ς τω ν δ ια δ ικα σ ιώ ν κα θ ώ ς και τη ν ενίσ χυσ η το υ ν ο μ ικ ο ύ χ α ρ α κ τή ρ α του σ υσ τήμ ατο ς.
Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ)4
4 ΙιΙρρ ./Ι&αο\>Ά .eu.ini
19
α) Δικαιώματα και ελευθερίες5
Τ α α ν α γ ν ω ρ ιζ ό μ ε ν α δ ικα ιώ μ α τα και οι α ν τίσ το ιχ ες ελ ευ θ ερ ίες α π ο ρ ρ έ ο υ ν από τη Σ ύμβασ η και τα Π ρω τόκολλα, καθώ ς και από την ερμηνεία τω ν ο ρ γά νω ν ελ έγ χ ο υ . Φ ο ρ είς τω ν δ ικα ιω μ ά τω ν είναι όλα τα φ υ σ ικά και ν ο μ ικ ά π ρόσ ω π α, α ν ε ξα ρ τή τω ς υ π η κ ο ό τη τα ς (κρά το υ ς μ έλο υς στη Σ ύμ β α σ η ή τρίτου), σ ύ μ φ ω ν α με ο ρ ισ μ έν ες π ροϋπ οθέσ εις.
β) Ταξινόμηση των δικαιωμάτων
Π ρ ό κ ε ιτα ι γ ια κ λ α σ ικ ά δ ικα ιώ μ α τα . Τα ο ικ ο ν ο μ ικ ά και τα κο ινω νικά δ ικ α ιώ μ α τα δ εν κα λύ π το ντα ι ευ θέω ς α π ό τη Σ ύμβαση. Η Σύμβαση α π α γ ο ρ εύ ει ο π ο ια δ ή π ο τε διά κρ ισ η , α λλά επ ιτρ έπ ει το υ ς π ε ρ ιο ρ ισ μ ο ύ ς σ χ ε τικ ά με τη ν π ο λ ιτικ ή δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα τω ν α λλο δ α π ώ ν.
Π ο λ ιτικ ά δ ικ α ιώ μ α τα : Α φ ο ρ ο ύ ν σ τη ν ελ ευ θ ερ ία τη ς σ κέψ η ς, τη ς σ υ ν είδ η σ η ς και τη ς θ ρ η σ κ εία ς , σ τη ν ελευ θ ερ ία τη ς έκφ ρ α σ η ς, της σ υ ν ά θ ρ ο ισ η ς και της σ υ ν έν ω σ η ς , σ το δ ικα ίω μ α ελεύ θ ερ ω ν εκλογώ ν. Α π α γο ρ εύ ετα ι η α π έλ α σ η των υπ η κόω ν, κα θ ώ ς και η μαζική απέλαση αλλοδαπ ώ ν.
Α σ τικ ά δ ικ α ιώ μ α τα : Α φ ο ρ ο ύ ν στα δ ικ α ιώ μ α τα τη ς α ν θ ρ ώ π ιν η ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς , δηλ. δ ικα ίω μ α σ τη ν ελευ θ ερ ία και σ τη ν α σ φ άλεια , α π α γ ό ρ ε υ σ η τη ς κ α τα ν α γ κ α σ τικ ή ς εργασ ίας, α π α γ ό ρ ευ σ η τω ν β α σ α ν ισ τη ρ ίω ν , τη ς "α π ά ν θ ρ ω π η ς " και τη ς "ε ξ ε υ τε λ ισ τικ ή ς " μ ετα χ είρ ισ η ς , τη ς δ ο υ λ ε ία ς κα ι του δο υ λεμ π ο ρ ίο υ , σ εβ α σ μ ό ς του ιδ ιω τικ ο ύ βίου, της κ α το ικ ία ς και α λ λ η λ ο γ ρ α φ ία ς . Τ ο 6ο Π ρ ω τό κο λλο α π α γ ο ρ εύ ει σ τα κ ρ ά τη μέλη να επ α ν α φ έ ρ ο υ ν τη ν π οινή του θανάτου, εφ ό σ ο ν την έχου ν κα ταρ γή σ ει. Ά λλα δ ικ α ιώ μ α τα α φ ο ρ ο ύ ν σ τη ν εκπ α ίδ ευσ η και σ τη ν ελευ θερ ία τω ν γ ο ν έω ν να ε π ιλ έγ ο υ ν το σ ύ σ τη μ α εκπ α ίδ ευσ ης, ενώ άλλα α φ ο ρο ύ ν στο κα θ εσ τώ ς της ιδ ιο κ τη σ ία ς (α π α λλο τρ ίω σ η , κατάσ χεσ η , α π ο ζη μ ιώ σ εις). Υ π ά ρ χει π λ ο υ σ ιό τα τη ν ο μ ο λ ο γ ία α ναφ ορικά με τα δ ικα ιώ μ α τα τω ν φ υ σ ικώ ν τέκνω ν.
Δ ικ α ιώ μ α τα σ το ν π ο ιν ικ ό τομέα: Η Σ ύμ β α σ η α να γνω ρ ίζει β α σ ικ ές α ρ χ έ ς του ποινικού δικαίου,(μη αναδρομικότητα των π ο ιν ικ ώ ν νόμω ν, ε γ γ υ ή σ ε ις του δ ιω κ ο μ έ ν ο υ ). Σ το ν τομ έα α υτό υ π ά ρ χει π λ ο υ σ ιό τα τη νο μ ο λο γία .
Κ. Τ σ ο ύ πα ς «ΕΟΚ, Δίκαιο, θεσμοί - όργανα -διδακτικές σημειώσεις», 1999, σελ. 1 επ.
20
2. Όρια των δικαιωμάτων
Ε κτό ς α π ό τα ιδ ια ίτερ α ό ρ ια π ο υ έχει θ εσ π ίσ ει ο ε θ ν ικ ό ς ν ο μ ο θ έ τη ς σε κάθε εσ ω τερ ικ ή ένν ο μ η τά ξη για τη διασ φ άλισ η της δ η μ ό σ ια ς ασ φ άλειας, υγείας τάξης, η Συνθήκη π ροβλέπ ει δύο όρια:
Στο ά ρθ ρο 1 5 : Σε π ερίπ τω σ η πολέμου ή κρίσης, τα κράτη μπ ορούν να θ εσ π ίσ ο υ ν π ερ ιο ρ ισ τικά μέτρα, με την π ροϋπ ό θεσ η ότι θα ενη μ ερ ώ νο υ ν τον Γ ρ α μ μ α τέα του Σ υμβο υλίο υ της Ευρώπης. Επίσης, για ορισ μένα δικαιώ ματα, μ π ο ρ ο ύ ν να π ρ ο β λ εφ θ ο ύ ν εξαιρέσ εις (δικαιώ ματα α νθρ ω π ισ τικού χαρακτήρα).
Τα ευ ρ ω π α ϊκά όρ γα να ελέγχο υν το σχετικό κίνδυνο (με βάση την αρχή της α ν α λ ο γ ικ ό τη τα ς ).
Στο άρθρο 17: Η Συνθήκη δεν πρέπει να επιτρέπει την κατάλυση των ελευθεριώ ν από ορισμένες ομάδες.
21
2. Τα κενά της Συμβάσεως — Οι προσπάθειες αναγνωρίσεως και νέων δικαιωμάτων6
Τ ο σ υ μ β α τ ικ ό έ ρ γ ο τ ω ν Η ν ω μ έ ν ω ν Ε θ ν ώ ν σ το ν το μ έ α τ ω ν δ ικα ιω μ ά τω ν του α ν θ ρ ώ π ο υ π ο υ υλο π ο ιή θ η κε το 1 96 6 με τη ν υ ιο θ έτη σ η τω ν δύο Σ υ μ φ ώ ν ω ν π ε ρ ί α το μ ικ ώ ν και π ο λ ιτικ ώ ν δ ικ α ιω μ ά τω ν το π ρ ώ το , π ε ρ ί ο ικ ο ν ο μ ικ ώ ν , κ ο ιν ω ν ικ ώ ν και π ο λ ιτ ισ τ ικ ώ ν δ ικ α ιω μ ά τω ν το ά λλο , έφ ερ ε σ τη ν ε π ιφ ά ν ε ια μ ε έμ φ α σ η το ζή τη μ α τη ς δ ιευ ρ ύ ν σ εω ς του π εδίου ε φ α ρ μ ο γ ή ς τη ς Ε υ ρ Σ Δ Α με την π ε ρ α ιτ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξ η κα ι α ν α γ ν ώ ρ ισ η και ν έ ω ν δ ικ α ιω μ ά τ ω ν . Τ α δ ικ α ιώ μ α τα α υτά θ α μ π ο ρ ο ύ σ α ν να είναι ο ικο νο μ ικά , κ ο ιν ω ν ικ ά και π ο λ ιτ ισ τ ικ ά — π έ ρ α α π ό τη ν κ α τ ο χ ύ ρ ω σ η τ ο υ ς σ το ν Ε υ ρ ω π α ϊκ ό Κ ο ιν ω ν ικ ό Χ ά ρ τη — αλλά κυ ρ ίω ς α το μ ικά και π ο λιτικά που α π α ρ ιθ μ ο ύ ν τ α ι σ το Σ ύ μ φ ω ν ο π ερ ί α το μ ικ ώ ν και π ο λ ιτικ ώ ν δ ικ α ιω μ ά τω ν , και τα ο π ο ία θ α ή τ α ν δ υ ν α τ ό να κ α λ ύ ψ ο υ ν τα κ ε ν ά της ΕυρΣΔΑ
Μ ετά τη ν Κ ο ιν ο β ο υ λ ευ τικ ή Δ ιά σ κεψ η γ ια τα δ ικα ιώ μ α τα του α νθ ρ ώ π ο υ που έλ α β ε χ ώ ρ α σ τη Βιέννη, τον Ο κτώ βριο 1971, η Σ υνέλευ σ η του Συμβουλίου τη ς Ε υ ρ ώ π η ς ψ ή φ ισ ε τη Σ ύσ τα σ η 683 (1972) σ χετικά με τη σ υνέχεια που π ρ έπ ει να δ ο θ εί στα σ υμπ ερά σ μα τα της Δ ια σ κ έψ εω ς τη ς Βιέννης. Στη Σ ύ σ τα σ η 6 8 3 η Σ υ νέλευ σ η αφού υπ ενθύμ ιζε ότι σ τό χ ο ς του Σ υμ β ο υλίο υ δεν ή τα ν μ ό νο η π ρ ο ά σ π ισ η τω ν δ ικα ιω μ ά τω ν του α νθ ρ ώ π ο υ αλλά και η α ν ά π τυ ξη τους, έκ α νε σ ύ σ τα σ η να μ ελετη θ εί το ζή τη μ α τη ς δ ιευ ρ ύ νσ εω ς τω ν δ ικ α ιω μ ά τω ν π ο υ εγγυ άται η ΕυρΣΔΑ. Α ργότερα, το κο ινοβ ου λευτικό όργανο το υ Σ υ μ β ο υ λ ίο υ σ υ γ κ εκ ρ ιμ εν ο π ο ίη σ ε τ ις π ρ ο τά σ εις του με την ψ ήφ ισ η της Σ υ σ τά σ εω ς 791 (1 9 7 6 ) σ τη ν οπ οία ζη το ύσ ε α π ό την Ε π ιτρ οπ ή Υ π ο υ ρ γ ώ ν να π ρ ο σ π α θ ή σ ει γ ια τη ν ένταξη σ τη ν Ε υρΣΔ Α όσ ο το δ υ να τό ν π ερ ισ σ ο τέρω ν δ ια τά ξεω ν το υ Σ υ μ φ ώ νο υ π ε ρ ί α το μ ικώ ν και π ο λ ιτικ ώ ν δ ικαιω μ ά τω ν.
Π ρά γμ α τι, ύ σ τερ α α π ό π ο λυ ετείς σ υ ζη τή σ εις σε επ ίπ εδ ο εμ π ειρ ο γνω μ ό νω ν, η Δ ιευ θ ύ ν ο υ σ α Ε π ιτρ ο π ή τω ν Δ ικα ιω μ ά τω ν του Α νθ ρ ώ π ο υ του ΣτΕ κατήρτισ ε ένα σ χ έδ ιο Π ρ ω το κ ό λ λ ο υ σ τη ν Ε υ ρ Σ Δ Α σ χετικά με τη ν επ έκτα σ η του κ α τα λ ό γ ο υ τω ν δ ικα ιω μ ά τω ν και ελ ευ θ ερ ιώ ν του α νθ ρ ώ π ο υ που
« π ρ ο β λ έπ ε τα ι σ τη ν Ε υρΣΔ Α . Τ ο σχέδιο α υτό π ρ ο τείνει την εν σ ω μ ά τω σ η στην Ε υ ρ Σ Δ Α π έ ν τε ν έω ν δ ικαιω μ ά τω ν, π ου είναι: δ ικ ο ν ο μ ικ ές εγγυ ή σ εις σε π ερ ίπ τω σ η α το μ ικ ή ς α π ελά σ εω ς α λλο δ α π ο ύ (άρθρο)· το δικα ίω μ α τω ν
Στέλιου Ε .Περράκη , « Η Διεθνής προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου - περιφερειακά θεσμικά συστήματα»
Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 1984, σελ 128-131 επ.
6
22