ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ-ΤΕΙ
ΠΕΙΡΑΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ:
MSc ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ
Διπλωματική Εργασία
Θέμα: Σύγχρονες εννοιολογικές προσεγγίσεις των δεξιοτήτων ζωής (Life Skills)
Νίκη Σταματάκη
Επιβλέπων: Ιωάννης Βρεττός
Καθηγητής ΕΚΠΑ
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2017
ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑΣ: 214957
1 Η παρούσα διπλωματική εκπονήθηκε στο πλαίσιο των σπουδών μου για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης που απονέμει το Αναμορφωμένο Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Εκπαιδευτική Τεχνολογία και Ανάπτυξη Ανθρωπίνων Πόρων». Εγκρίθηκε από Εξεταστική Επιτροπή αποτελούμενη από:
1. Ιωάννης Βρεττός Καθηγητής ΕΚΠΑ
2. Αγγελική Βουδούρη Καθηγήτρια ΕΚΠΑ
3. Θωμάς Μπαμπάλης Αναπλ. Καθηγητής,Πρόεδρος ΠΤΔΕ
2
ΕΥΧΑΡΙΣΤΊΕΣ
Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κύριο Βρεττό Ιωάννη για την πολύ όμορφη συνεργασία τα δύο χρόνια του μεταπτυχιακού προγράμματος, για τις ευκαιρίες που μου έδωσε, για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε και για το παράδειγμά του.
Επίσης, ευχαριστώ πολύ τον κύριο Λουκέρη Διονύσιο για τη συνεργασία, την πολύτιμη βοήθεια του, την υπομονή και τη μεθοδικότητα αλλά και τις γνώσεις που μου προσέφερε.
Επιπρόσθετα, ευχαριστώ μέσα από την καρδιά μου τον κύριο Αρτίκη Θεόδωρο για κάθε ερέθισμα, για κάθε συζήτηση και κάθε συμβουλή, που πήγαν την σκέψη μου ένα βήμα παρακάτω και θα με συνοδεύουν μια ζωή.
Ακόμη, ευχαριστώ την Στεριανού Αικατερίνη που μοιράστηκε μαζί μου το ταξίδι του μεταπτυχιακού και κέρδισα μία σπουδαία φίλη
Ευχαριστώ πολύ τη Γαβαλά Μαρία, τον δικό μου «Δάσκαλο» από τότε που ήμουν παιδί. Την βρίσκω σε κάθε μου σκέψη, απόφαση και πράξη και επειδή εκείνη δεν παραιτείται ποτέ, μου δίνει δύναμη να προσπαθώ. Είναι η δική μου πυξίδα. Η έμπνευση μου.
Τέλος, ευχαριστώ τους γονείς μου για το σπουδαιότερο δώρο, τη μόρφωσή μου.
3
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Περίληψη……… σελ. 6
Abstract……….. σελ. 8
Εισαγωγή…..…. σελ. 10
Μεθοδολογία…. σελ. 11
Κεφάλαιο 1
Εννοιολογικές προσεγγίσεις βασικών όρων 1.1 Μνημόνιο για την δια βίου μάθηση……σελ.13 1.2 Δεξιότητα-Ικανότητα-Γνώση….……… σελ.14 1.3 Βασικές δεξιότητες ζωής………... σελ.16 1.4Κοινωνικές δεξιότητες……….... σελ.18
1.5 Κοινωνία της Μάθησης και Δεξιότητες 21ου Αιώνα…….. σελ.20
4
1.6 Δεξιότητες του 21ου αιώνα και σύγχρονα περιβάλλοντα μάθησης...σελ.22
Κεφάλαιο 2
Εννοιολογικές προσεγγίσεις των Δεξιοτήτων ζωής μέσα από επίσημα έγγραφα/συμφωνίες Υπερεθνικών Οργανισμών.
2.1 Δεξιότητες Ζωής……….. σελ.24 2.2 Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας………. σελ.27 2.3 Εκθέσεις του OOΣΑ για τις δεξιότητες…………...… σελ.29 2.3.1 Εγγραμματισμός (Literacy)…………..………. σελ.31 2.3.2 Δεξιότητα Αρίθμησης (Numeracy)……..…... σελ.32 2.3.3 Επίλυση προβλημάτων (Problem Solving) σε σύγχρονα περιβάλλοντα τεχνολογίας……… σελ.34
2.3.4 Κοινωνικές και Συναισθηματικές δεξιότητες…. σελ.35 2.3.5 Ο ρόλος της Εκπαίδευσης για την ανάπτυξη των ΔΖ..
σελ.40
5
2.3.6 Το “πρόβλημα” στην καλλιέργεια των soft skills..
σελ.41
2.4 Οι αξίες της UNESCΟ για την εκπαίδευση του 21
ουαιώνα..
σελ.42
Κεφάλαιο 3
3.1 Σύγχρονες προκλήσεις του Σχολείου στον 21ο αιώνα…
σελ.47
3.2 Λήψη αποφάσεων και επίλυση προβλημάτων…….. σελ.49
3.3 Η δημιουργική και κριτική σκέψη……… σελ.153
3.4 Επικοινωνία και δεξιότητες διαπροσωπικών σχέσεων..
σελ.58
3.5 Αυτεπίγνωση και ενσυναίθηση……….. σελ.60
3.6 Διαχείριση συναισθημάτων και στρες………... σελ.63
Συμπεράσματα-Προβληματισμοί……….... σελ. 66
Βιβλιογραφικές Αναφορές………. σελ.70
6
Περίληψη
Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η θεωρητική διερεύνηση και οι εννοιολογικές προσεγγίσεις των δεξιοτήτων ζωής σύμφωνα με την ανασκόπηση της σύγχρονης βιβλιογραφίας.
Η επίκαιρη θεωρητική και πολιτική συζήτηση περί ικανοτήτων-δεξιοτήτων, τις οποίες θα πρέπει να καλλιεργήσουν, μέσα από διαδικασίες δια βίου μάθησης, τα μέλη μιας σύγχρονης κοινωνίας έχει αναζωπυρωθεί. Τα μέλη της κοινωνίας καλούνται να να ανταπεξέλθουν στις προκλήσεις και απαιτήσεις της πραγματικότητας, όπως η (οικονομική) παγκοσμιοποίηση, η πληροφορική επανάσταση και η πολυπολιτισμικότητα, ως απόρροια του νέου χαρακτήρα των μεταναστευτικών ρευμάτων. Ενδεικτική είναι και η σύσταση του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με την καλλιέργεια βασικών ικανοτήτων για τη δια βίου μάθηση, ανάμεσα στις οποίες συμπεριλαμβάνονται οι κοινωνικές ικανότητες και οι ικανότητες που σχετίζονται με την ιδιότητα του πολίτη. Στο πρώτο μέρος του κειμένου εισάγονται οι έννοιες ικανότητα-ικανότητες, δεξιότητα και κοινωνικό κεφάλαιο (Γουγουλάκης, 2012).
Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο παρατίθενται οι εννοιολογικές αποσαφηνίσεις βασικών όρων, όπως είναι η δεξιότητα, η ικανότητα και η γνώση καθώς επίσης και πιο σύνθετων, όπως είναι η δια βίου μάθηση, οι κοινωνικές δεξιότητες και η Κοινωνία της Μάθησης.
Στο δεύτερο κεφάλαιο εμβαθύνουμε στις δεξιότητες ζωής, όπως αυτές περιγράφονται μέσα από σημαντικά έγγραφα μεγάλων υπερεθνικών οργανισμών. Γίνεται αναφορά στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, στον Ο.Ο.Σ.Α. και την UNESCO.
Στο τρίτο κεφάλαιο αναπτύσσεται ο σκοπός της εκπαίδευσης και οι σύγχρονες προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει το σχολείο του 21ου αιώνα, οι οποίες
7 τείνουν να επαναπροσδιορίσουν το χαρακτήρα και τους ευρύτερους σκοπούς της εκπαίδευσης στο βωμό της απασχολησιμότητας.
Επιπλέον, αποτυπώνονται αναλυτικά οι δεξιότητες ζωής επιμέρους, με τις οποίες εάν ανδρωθούν οι μαθητές, αυξάνουν τις πιθανότητες να αποτελέσουν ενήλικες ψυχοκοινωνικά ισορροπημένους και ευσυνείδητους, ενεργούς πολίτες.
Οι δεξιότητες ζωής προσεγγίζονται και αναλύονται από ποικίλα γνωστικά πεδία και θεωρίες, ώστε να αναδειχθεί η σημασία τους από διαφορετικές θεωρητικές ματιές, καθώς και την άμεση αλληλεξάρτησή τους. Η κατάκτησή τους δεν συμβαίνει εφάπαξ, αλλά αποτελεί μια διαρκή διαδικασία στην οποία το σχολείο και οι εκπαιδευτικοί συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό για τη σταδιακή οικοδόμησή τους και την ανατροφοδότηση.
Πρόκειται για μία θεωρητική εργασία, η οποία βασίστηκε στην αναμόχλευση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας και στοχεύει να αναδείξει τη σημασία των δεξιοτήτων ζωής.
8
Abstract
The purpose of this paper is the theoretical investigation and conceptual approaches to life skills according to the review of modern literature.
The up-to-date theoretical and political discussion on skills and competences, which, through lifelong learning processes, should cultivate the members of a modern society, in order to be able to cope with the challenges and demands of reality, becomes of crucial importance. Those challeneges are the (economic) Globalization, computer revolution and multiculturalism, as a result of the Migration flows. The recommendation of the Council of the European Union and the European Parliament on the development of key competences for lifelong learning, including social and competency-related skills, is also indicative. The first part of the text introduces the concepts of competence, skills and social capital (Gougoulakis, 2012).
In particular, the first chapter presents conceptual clarifications of key terms such as skill, ability and knowledge as well as more complex ones such as lifelong learning,
social skills and the Learning Society.
In the second chapter, we deepen our life skills as described through important documents from large supranational organizations. Reference is made to the World
Health Organization, O.OS.A. and UNESCO.
The third chapter develops the purpose of education and the modern challenges facing the 21st century school, which tend to redefine the character and wider objectives of
education at the altar of employability.
In addition, the individual life skills, with which, if acquired by pupils, they increase the chances of being empowered as adults as a whole (psychosocially) and as
conscientious, active citizens.
Life skills are approached and analyzed by a variety of cognitive fields and theories to highlight their importance from different theoretical point of views and their direct interdependence. Their conquest is not a one-time event, but it is a lasting process in which school and teachers contribute greatly to their gradual build-up and feedback.
9 This is a theoretical work, which was based on the shuffling of existing literature and aims to highlight the importance of life skills.
10
Εισαγωγή
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, προσπαθώντας να διαχειριστεί τις νέες κοινωνικές προκλήσεις και τις ραγδαίες εξελίξεις, αναζητάει βιώσιμους τρόπους ενδυνάμωσης της κοινωνικής συνοχής και ενίσχυσης της οικονομικής ανάπτυξης και θέτει ως επίκεντρο της πολιτικής της, την ανάπτυξη του ανθρώπινου κεφαλαίου, με πρωταρχικό εργαλείο τη δια βίου μάθηση. Η δια βίου μάθηση όμως μπορεί να αποδώσει μόνο αν η κοινωνία αποκτήσει μία «κουλτούρα δια βίου μάθησης» και την ατομική συνείδηση της αναγκαιότητας της ανανέωσης του μορφωτικού, κοινωνικού και επαγγελματικού κεφαλαίου. Σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες και στην Ελλάδα η τυπική εκπαίδευση θα προσπαθήσει να εμφυσήσει στους νέους αυτή τη νέα κουλτούρα της δια βίου μάθησης, διαμορφώνοντας ένα σύγχρονο εκπαιδευτικό περιβάλλον, όπου πρωταρχικός σκοπός θα είναι η ανάπτυξη στρατηγικών μάθησης και εκείνων των γλωσσικών, γνωστικών και κοινωνικών δεξιοτήτων, οι οποίες θα οδηγούν στην ικανότητα της αυτοκατευθυνόμενης μάθησης, ως δια βίου δυνατότητα (Kοσοβίτσα Κ., Xχρυσοχόος Ι. & Λιατσίκου Κ., 2009).
Η εν λόγω εργασία ερευνά ποικίλες εννοιολογικές προσεγγίσεις των δεξιοτήτων ζωής, όπως αυτές αποτυπώνονται στα επίσημα έγγραφα-συμφωνίες της Ε.Ε και των μεγάλων υπερεθνικών οργανισμών όπως των ΟΟΣΑ, Π.Ο.Υ., UNESCO.
11
Μεθοδολογία
Σε αυτό το σημείο κρίνεται απαραίτητο να παρατεθούν διευκρινιστικά η μεθοδολογική προσέγγιση και τα κριτήρια επιλογής για τη συγκέντρωση της σχετικής βιβλιογραφίας. Ως μεθοδολογία για τη συγκεκριμένη διπλωματική εργασία, επελέγη η βιβλιογραφική επισκόπηση, η οποία από επιστημολογική οπτική είναι έργο δευτερογενές και αποτελεί επεξεργασία πρωτογενών πηγών γνώσης, οι οποίες μπορεί να είναι εμπειρικές, θεωρητικές, κριτικές/αναλυτικές ή μεθοδολογικές ως προς την φύση τους. Συγκεκριμένα, η βιβλιογραφική επισκόπηση επιδιώκει να περιγράψει, να αξιολογήσει, να διασαφηνίσει, να συνοψίσει και/ή απλά να συμπεριλάβει το περιεχόμενο των πρωτογενών πηγών σε ένα επιστημονικό κείμενο (Cooper, 1988).
Η συγκεκριμένη μεθοδολογία, επειδή εξ ορισμού ενέχει μια οριοθέτηση, υποκρύπτει εγγενείς περιορισμούς, οι οποίοι όμως αποδεικνύονται χρήσιμοι γιατί υποδεικνύουν την αναγκαιότητα νέων αναζητήσεων.. Η βιβλιογραφική επισκόπηση οδηγεί, επίσης, σε νέες κωδικοποιήσεις που μετατρέπονται σε κατευθυντήριες βάσεις προσανατολισμού της έρευνας.
Θεματική: Η βιβλιογραφική επισκόπηση έγινε αυστηρά μέσα στα όρια αναζήτησης που έθετε το θέμα της διπλωματικής εργασίας: “Σύγχρονες εννοιολογικές προσεγγίσεις των δεξιοτήτων ζωής (Life Skills)”
Επομένως, η επισκόπηση επιδιώκει να συμπεριλάβει αποκλειστικά οποιαδήποτε γνωστική πηγή ήταν σχετική με τις δεξιότητες ζωής και ιδιαίτερα, στο πλαίσιο των εκθέσεων των μεγάλων οργανισμών επιρροής. Επιπλέον, κρίθηκε αναγκαίο-για να παρουσιασθεί πληρέστερα το αντικείμενο της έρευνας- να χρησιμοποιηθούν δυο διαφορετικά μοντέλα για την παρουσίαση των δεδομένων από τις βιβλιογραφικές πηγές: η θεματική επισκόπηση (thematic review) της βιβλιογραφίας, κατά την οποία κάθε θεματικό πεδίο τεκμηριώθηκε χωριστά, και η επισκόπηση έρευνα προς έρευνα (study-by-study review) όπου παρουσιάσθηκαν και σχολιάστηκαν βιβλιογραφικές πηγές στο σύνολό τους.
12 Χρονικό πλαίσιο Η επισκόπηση εστίασε περισσότερο σε βιβλιογραφία που ανήκει στην τελευταία δεκαετία, έτσι ώστε να μελετηθούν οι σύγχρονες τάσεις αξιολόγησης του σχολείου και εν γένει του εκπαιδευτικού συστήματος. Εξαίρεση έγινε σε άρθρα και κείμενα προηγούμενων ετών τα οποία παρουσίαζαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον εξαιτίας των αναφορών τους σε καινοτόμες για την εποχή τους απόψεις των συγγραφέων τους.
Κριτήρια Επιλογής: Τα κριτήρια επιλογής της βιβλιογραφίας ήταν η πληρότητα, η σχετικότητα, η εγκυρότητα, η ενημέρωση και η χρηστικότητα. Η πληρότητα αφορούσε στη διαρκή προσπάθεια να συμπεριληφθούν όσο το δυνατόν περισσότερες πηγές που αφορούσαν στο θέμα. Η σχετικότητα αναφερόταν βασικά στην επιλογή υψηλής ποιότητας βιβλιογραφικών πηγών, οι οποίες, επιπλέον, κρίθηκαν κατάλληλες για να συμπεριληφθούν στην επισκόπηση. Οι βιβλιογραφικές πηγές θεωρήθηκαν σχετικές με την επισκόπηση, εφόσον εστίαζαν στο προτεινόμενο προς διερεύνηση θεματικό πεδίο και το διερευνητικό πρόβλημα και ήταν διαθέσιμες και εύκολα προσβάσιμες σε κάποια συμβατική ή ηλεκτρονική βιβλιοθήκη. Η εγκυρότητα αναζητούσε τα επιστημονικά εχέγγυα των πηγών που θα επιλέγονταν τελικά να συμπεριληφθούν στην επισκόπηση, τα οποία είχαν σχέση με την αναγνωρισιμότητα των δημιουργών τους, τη θεσμική, ακαδημαϊκή ή ευρύτερα πολιτισμική καταξίωσή τους και τη διεθνή αποδοχή των έργων τους από εκδοτικούς οργανισμούς. Η ενημέρωση ήταν σημαντικό λειτουργικό κριτήριο της παρούσας εργασίας, αφού αυτή έγινε με απώτερο στόχο τη γνωστική επάρκεια όσων θα χρησιμοποιήσουν μελλοντικά την επισκόπηση. Η χρηστικότητα αφορούσε στα αποτελέσματα της επισκόπησης, τα οποία έπρεπε να ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες του συγκεκριμένου επιστημονικού πεδίου.
Άρθρα και Βιβλία τα οποία προέρχονταν από: Βιβλιοθήκες Ακαδημαϊκών Ιδρυμάτων και Ερευνητικών Φορέων: Βιβλιοθήκη Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, Βιβλιοθήκη ΠΤΔΕ Αθηνών κ.ά.
Διαδίκτυο για κείμενα σε ηλεκτρονική μορφή (βάσεις ΗΕΑL-Link, JSTOR) και έρευνα σε ψηφιακές βιβλιοθήκες: Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, Unesco, Eurydic
13
Kεφάλαιο 1
Εννοιολογικές προσεγγίσεις όρων:
Δια βίου εκπαίδευση- Δεξιότητα-Ικανότητα-Γνώση
1.1 Μνημόνιο για την δια βίου μάθηση
Το 2000 δημοσιεύθηκε το Μνημόνιο (Memorandum on Lifelong Learningi) για την εκπαίδευση στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης με κύριο άξονα εκπαιδευτικής πολιτικής την προώθηση της Δια Βίου Μάθηση. Από τη περαιτέρω συζήτηση του Μνημονίου προέκυψε το έγγραφο «Κάνοντας Πραγματικότητα Έναν Ευρωπαϊκό Χώρο Δια Βίου Μάθησης» (Making a European Area of Lifelong Learning a Realityii), που έθεσε τους εξής στόχους: (α) ενίσχυση της απασχολησιμότητας, για να εξυπηρετηθεί η βιωσιμότητα της αγοράς και να διαχειριστούμε το οικονομικό έλλειμμα, (β) κοινωνική ένταξη, για να μειωθεί το ποσοστό της περιθωριοποίησης ευαίσθητων οικονομικά κοινωνικά και πολιτισμικά ομάδων, (γ) δημιουργία ενεργών πολιτών σε ένα περιβάλλον πολιτιστικής, εθνικής και γλωσσικής πολυμορφίας και (δ) προσωπική ολοκλήρωση, ως μέσον αυτοπραγμάτωσης αλλά και ως εργαλείο αντιμετώπισης προβλημάτων (βλέπε Πίνακα 1).
Πίνακας 1: Βασικοί στόχοι του Μνημονίου για την εκπαίδευση στην Ευρωπ.. Ένωση
Ενίσχυση
απασχολησιμότητας
Κοινωνική ένταξη Δημιουργία ενεργών πολιτών
Προσωπική ολοκλήρωση
Εμείς, θα σταθούμε στους δύο τελευταίους στόχους (Πίνακας 1), οι οποίοι είναι και καθοριστικοί, αφού ως στόχοι μπορούν να αναδείξουν τη νέα ταυτότητα του
14 Ευρωπαίου πολίτη, κυρίως μέσα από την τυπική εκπαιδευτική διαδικασία στο δημόσιο σχολείο, σε κρίσιμες ηλικίες δηλαδή, σε ηλικίες όπου η ταυτότητα του πολίτη μπορεί να διαμορφωθεί εκτός των ορίων του ατομικού και εθνικού και να χαρακτηρίζεται από κανόνες ηθικής και δικαίου, προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, άσκησης κριτικής στάσης, διαμόρφωσης συμμετοχικής συνείδησης και συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων που θα αφορούν τον πολιτικό, οικονομικό και πολιτιστικό προσδιορισμό των σύγχρονων κοινωνικών σχημάτων. . (Kοσοβίτσα Κ., Xρυσοχόος Ι. & Λιατσίκου Κ., 2009).
1.2 Δεξιότητα- Ικανότητα- Γνώση
Γνώση (knowledge): σημαίνει το αποτέλεσμα της αφομοίωσης της πληροφορίας μέσω της μάθησης. Είναι ένα σύνολο γεγονότων, αρχών, θεωριών και πρακτικών που συνδέονται μέσα σε ένα πεδίο εργασίας και μελέτης (Ασωνίτου,2012).
Η γνώση –εκτός των άλλων- είναι και ένα είδος κατανόησης. Υπό αυτό το οπτικό πεδίο συνιστά κατάκτηση νοητική ή θεωρητική, παρά πρακτική. Αυτό το είδος της γνώσης μπορεί να συλλεχθεί από ένα βιβλίο, να αποκτηθεί από την έρευνα στο διαδίκτυο ή την επίσκεψη σε μία βιβλιοθήκη.
Έχοντας γνώση κανείς του πώς να κάνει κάτι δεν σημαίνει απαραίτητα ότι μπορεί να το κάνει, ακόμα και αν έχει κατανοήσει τα βήματα και τι πρέπει να συμβεί.
(https://www.staffsquared.com)
Δεξιότητα (skill): σημαίνει την ικανότητα να εφαρμόζει κάποιος τη γνώση και να κατέχει τη μέθοδο/ τον τρόπο (know-how), ώστε να διεκπεραιώνει καθήκοντα και να επιλύει προβλήματα. Ικανότητα (competence): είναι η επάρκεια σε γνώσεις, δεξιότητες, μεθοδολογίες, η οποία συνεισφέρει στην επαγγελματική και προσωπική ανάπτυξη. Ενυπάρχουν οι έννοιες της υπευθυνότητας και αυτονομίας (Ασσωνίτου, 2012).
Η διαφορά μεταξύ μιας «δεξιότητας» και μιας «ικανότητας» είναι πολύ λιγότερο προφανής από τη διαφορά μεταξύ της «γνώσης» και των άλλων δύο. Σε πολύ
15 βασικούς όρους, οι ικανότητες είναι φυσικές ή ενσωματωμένες, ενώ οι δεξιότητες είναι μαθησιακές συμπεριφορές.
Οι δεξιότητες μπορούν να αναπτυχθούν και να βελτιωθούν με την πάροδο του χρόνου, συνδυάζοντας τις ικανότητές μας και τις γνώσεις μας, αλλά είναι απαραίτητες οι υποκείμενες ικανότητες για την ανάπτυξη των δεξιοτήτων.
Οι ικανότητες μπορούν επίσης, να βελτιωθούν σε κάποιο βαθμό – να τρέχει κανείς γρήγορα είναι μια δεξιότητα, αλλά η ικανότητα να τρέξει γρήγορα προέρχεται εν μέρει από την ύπαρξη ισχυρών μυών των ποδιών, τα οποία μπορούν να αναπτυχθούν μέσω τακτικής άσκησης.
Η ικανότητα και η γνώση συνδυάζονται για τη δημιουργία δεξιοτήτων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν.
Αν η γνώση λείπει, η περαιτέρω κατάρτιση μπορεί να βοηθήσει έναν υπάλληλο να μάθει λίγο περισσότερο. Εναλλακτικά, τα βιβλία μπορούν να διαβαστούν και η έρευνα μπορεί να γίνει. Αν οι δεξιότητες λείπουν, τότε μπορεί να απαιτηθεί περισσότερη πρακτική κατάρτιση, για την παροχή της γνώσης σε ένα πρακτικό πλαίσιο.
Είναι πιο δύσκολο να εκπαιδευτεί κάποιος εάν οι ικανότητές του λείπουν, επειδή αυτές είναι συνήθως έμφυτες ή πολύ πιο δύσκολο να αλλάξουν. Η ανάπτυξη μιας ικανότητας είναι μια πολύ μεγαλύτερη και πιο περίπλοκη διαδικασία (https://www.staffsquared.com).
Η απόκτηση δεξιοτήτων και ικανοτήτων μέσω της εκπαίδευσης δεν συντελείται παθητικά, αλλά στηρίζεται στην ενεργοποίηση και τακτική εξάσκηση του μανθάνοντα. Γενικώς, η ανθρώπινη ευημερία και ανάπτυξη προϋποθέτει επικοινωνία και διάδραση του ατόμου με το περιβάλλον. Προάγεται, επομένως, μέσα στο πλαίσιο μιας κοινωνικής τάξης πραγμάτων που νοιάζεται για την ποιότητα αφενός του ανθρώπινου και αφετέρου του κοινωνικού κεφαλαίου. Οι επενδύσεις σε εκπαίδευση και μάθηση για όλους αποτελούν -πρέπει να αποτελούν- τον πυρήνα μιας μακρόπνοης στρατηγικής για την καλλιέργεια, φροντίδα και ανάπτυξη των πόρων μιας κοινωνίας: φυσικών, κοινωνικών και ανθρώπινων (ατομικών).
Η έννοια της ‘ικανότητας’ ή ‘δεξιότητας’ -όπως αποδίδεται στα ελληνικά ο όρος competence- εισήχθη πλέον δυναμικά στο καθημερινό μας λεξιλόγιο και δεν αποτελεί προνομιακό όρο αποκλειστικά της κοινότητας των κοινωνικών επιστημόνων.
Συνοδεύεται συνήθως με προσδιορισμούς όπως επικοινωνιακή, ψηφιακή,
16 μεταγνωστική, κοινωνική κ.λπ. συνθέτοντας το παζλ δεξιοτήτων του ολοκληρωμένου πολίτη της υστερονεωτερικής μας εποχής, ο οποίος μαθαίνει και βελτιώνεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής του.
Οι άνθρωποι ενεργοποιούνται σε καθορισμένα κοινωνικά περιβάλλοντα όπου αλληλεπιδρούν με άλλους, για να επιτελέσουν κάποιο έργο, να εκφράσουν κάποια άποψη, να συνεργαστούν στην επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων κ.ο.κ. Η συνεχής αλληλεπίδραση μεταξύ του ατόμου και του περιβάλλοντός του αποτελεί θεμέλιο της μαθησιακής διαδικασίας. Ως εκ τούτου, τα άτομα δεν ενεργούν απομονωμένα και η δράση τους λαμβάνει χώρα σε πλαίσια που είναι σε μεγάλο βαθμό οριοθετημένα από τους άλλους, με τη μορφή αξιών, κανόνων, στάσεων, προσδοκιών και συμβάσεων. Η αντίληψη ότι η μάθηση έχει πρακτικό και κοινωνικό υπόβαθρο έρχεται σε αντίθεση με την παραδοσιακή άποψη της τυπικής εκπαίδευσης που αντιμετωπίζει το άτομο ως αποξενωμένο από την πράξη (Γουγουλάκης,2012).
Ο λόγος περί ικανοτήτων/δεξιοτήτων εκπηγάζει από επίσημα διεθνή κέντρα εκπαιδευτικής πολιτικής, όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η Unesco και ο ΟΟΣΑ και στοιχειοθετείται με αναφορές στους νέους κοινωνικοοικονομικούς όρους και τις σημαντικές αλλαγές που έχουν επέλθει στον τομέα της παραγωγής και συνακόλουθα στην αγορά εργασίας, λόγω του έντονου ανταγωνισμού που αντιμετωπίζουν οι δυτικές κοινωνίες στην εποχή της παγκοσμιοποίησης των αγορών (Πασιάς &
Ρουσσάκης χ.χ., Prokou, 2008)
1.3 Βασικές δεξιότητες ζωής
Υπάρχουν ποικίλες ομαδοποιήσεις για τις οι Δεξιότητες Ζωής στη βιβλιογραφία και στα επίσημα έγγραφα. Σύμφωνα με τους βασικούς στόχους του Μνημονίου για την εκπαίδευση στην Ευρωπαϊκή Ένωση (2000) , οι Δεξιότητες ζωής ομαδοποιούνται σε δύο κατηγορίες τις Βασικές και τις Κοινωνικές. Η νέα αυτή ταυτότητα του ενεργού πολίτη προϋποθέτει βασικές δεξιότητες και ικανότητες με τις οποίες θα ασκείται η
17 παρέμβαση στα κοινά (βλέπε Διάγραμμα). Το ρόλο της εκμάθησης αυτών των δεξιοτήτων μπορούν να τον παίξουν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, τα οποία οφείλουν να διδάξουν και να ασκήσουν εκείνες τις δεξιότητες που θα οδηγούν στην ατομική ικανότητα για τη δια βίου μάθηση.
Συνοπτικό Διάγραμμα: Βασικές δεξιότητες ζωής
Συνολικά αυτές οι δεξιότητες πρέπει να αναδεικνύουν εκείνα τα κοινωνικά χαρακτηριστικά σε κάθε έκφραση του ιδιωτικού και δημόσιου χώρου με τα οποία οι αυριανοί πολίτες θα μπορούν να συνεργάζονται, να κρίνουν, να επικοινωνούν, να διαπραγματεύονται, να διαμεσολαβούν και να επηρεάζουν, να αναλαμβάνουν την
ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΗΤΕΣ
ΖΩΗΣ Επικοινωνία και
συνεργασία
Επίλυση προβλημάτων Διαπραγμάτευση
και διαμεσολάβηση
18 επίλυση προβλημάτων και να παίρνουν πρωτοβουλίες για καινοτόμες δράσεις και παρεμβάσεις σε τοπικό, εθνικό και παγκόσμιο πεδίο. Η αναγκαιότητα απόκτησης ή ανάπτυξης δεξιοτήτων, των λεγόμενων βασικών δεξιοτήτων ή αλλιώς δεξιοτήτων ζωής προκύπτει από το γεγονός ότι αυτές προσφέρουν στο άτομο τη δυνατότητα να προσαρμοστεί ομαλότερα και με επιτυχία στην εργασία του, να μπορέσει να αλλάξει επαγγελματικό status, αν επιθυμεί ή να συνεχίσει τη μόρφωσή του. (Kοσοβίτσα Κ., Xχρυσοχόος Ι. & Λιατσίκου Κ., 2009).
1.4 Κοινωνικές δεξιότητες
Οι κοινωνικές δεξιότητες / δεξιότητες ζωής (Πίνακας 2) μπορεί να είναι: οι δεξιότητες επικοινωνίας (προφορική, γραπτή ή μέσω δικτύων), οι δεξιότητες χρήσης Ηλεκτρονικού Υπολογιστή (Η/Υ) για απόκτηση και αξιοποίηση της πληροφορίας, οι τεχνικές και επαγγελματικές δεξιότητες (π.χ. τα επιστημονικά αντικείμενα όπως φυσική, μαθηματικά, ιστορία ή επαγγελματικές δραστηριότητες όπως κομμωτική, μηχανολογία αυτοκινήτου), οι νοητικές δεξιότητες (π.χ. δεξιότητες χειρισμού και επίλυσης προβλημάτων, αναλυτική ικανότητα, κριτική σκέψη), οι ειδικές δεξιότητες που συνδέονται με κάποιο προσόν ή ταλέντο (π.χ. πρωτοβουλία, δημιουργικότητα, αισθητική, ενσυναίσθηση, ικανότητα λήψης αποφάσεων) και κυρίως οι δεξιότητες αυτόνομης - ανεξάρτητης εργασίας (π.χ. διαχείριση και αξιοποίηση χρόνου, αξιολόγηση προτεραιοτήτων, μεταφορά της γνώσης και των δεξιοτήτων από ένα πλαίσιο σε ένα άλλο) (Σιδηροπούλου - Δημακάκου, 2003).
19 Πίνακας 2: Κοινωνικές δεξιότητες / δεξιότητες ζωής
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΧΡΗΣΗΣ Η/Υ ΤΕΧΝΙΚΕΣ / ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΕΣ
ΝΟΗΤΙΚΕΣ ΕΙΔΙΚΕΣ ΑΥΤΟΝΟΜΗΣ
ΕΡΓΑΣΙΑΣ
προφορική αξιοποίηση πληροφοριών
γνώση του αντικειμένου ενασχόλησης
αναλυτικές πρωτοβουλίας αξιοποίηση χρόνου
γραπτή κριτικής
ικανότητας
δημιουργι- κότητας
ιεράρχηση προτεραιοτήτων
μέσω δικτύου επίλυσης
προβλημάτων
αισθητικής
Για να υποστηρίξουμε την δια βίου μάθηση ως κοινωνική πρακτική απαιτείται να αναπτύξουμε αφενός τη συνείδηση της αναγκαιότητάς της αφετέρου τις δεξιότητες οι οποίες θα προκύψουν από καινοτόμα αναλυτικά προγράμματα, τα οποία θα στηρίζουν νέα περιεχόμενα μάθησης και νέες διδακτικές προσεγγίσεις. (Kοσοβίτσα Κ., Xρυσοχόος Ι. & Λιατσίκου Κ., 2009).
20
1.5 Κοινωνία της Μάθησης και Δεξιότητες 21ου Αιώνα
Αναμφίβολα, σήμερα στο κατώφλι του 21ου αιώνα, η εκπαίδευση σε όλες τις εκφάνσεις της βρίσκεται σε μια επιταχυνόμενη πορεία μετασχηματισμού, προσπαθώντας να ανταποκριθεί στις συνεχείς και ραγδαίες μεταβολές που συντελούνται στο πλαίσιο του παγκοσμιοποιημένου οικονομικού και τεχνολογικού περιβάλλοντος. Ζούμε στην εποχή όπου η εκπαίδευση θεωρείται εν δυνάμει «πόρος προστιθέμενης αξίας» για την επαγγελματική και ατομική ανάπτυξη κάθε πολίτη και κάθε εργαζόμενου και απαραίτητο στοιχείο για την επιβίωση του σε έναν κόσμο που αλλάζει με εκρηκτικούς ρυθμούς (Πετροπούλου, 2011). Κυρίαρχος στόχος της εκπαίδευσης στη σημερινή Κοινωνία της Μάθησης (Learning Society) αποτελεί όχι μόνο η διδασκαλία χρήσιμων και απαραίτητων γνώσεων σε κάθε γνωστικό αντικείμενο, αλλά κυρίως η ανάπτυξη και η καλλιέργεια ισχυρών γνωστικών, μεταγνωστικών, κοινωνικών και επικοινωνιακών δεξιοτήτων (21st Century Skills), που θα επιτρέψουν σε κάθε εκπαιδευόμενο να γίνει ένας ανεξάρτητα σκεπτόμενος και ενεργός πολίτης του 21ου αιώνα. Παρακάτω, απεικονίζονται οι δεξιότητες που πρέπει να αναπτύξουν οι εκπαιδευόμενοι στο πλαίσιο της εκπαίδευσης (με βάση το μοντέλο των Binkley et al., 2012), προκειμένου να είναι σε θέση να ανταποκριθούν με επιτυχία σε συλλογικές δράσεις και στην παγκοσμιοποιημένη αγορά εργασίας.
(Πετροπούλου, Ο., Κασιμάτη, Α.& Ρετάλης, Σ., 2015).
Ειδικότερα, η αξιολόγηση των εκπαιδευομένων δεν πρέπει να περιορίζεται μόνο στα αποτελέσματα των μετρήσεων, αλλά πρέπει ταυτόχρονα να εδράζεται σε πρόσθετα ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα που προκύπτουν από την παρατήρηση (π.χ.
εμπειρικά, κοινωνικά). Τα δεδομένα αυτά διευκολύνουν τον εκπαιδευτικό να σχηματίσει με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη πληρότητα και ακρίβεια μια σφαιρική εικόνα της μαθησιακής εξέλιξης και πορείας του εκπαιδευομένου.
Ακολουθούν σημαντικές Δεξιότητες 21ου αιώνα (Binkley et al., 2012):
• Καινοτομία και Δημιουργικότητα
• Κριτική σκέψη - Επίλυση προβλημάτων -Λήψη αποφάσεων
21
• Μεταγνωστική δεξιότητα (μαθαίνω πώς να μαθαίνω)
• Επικοινωνία
• Συνεργασία
• Πληροφοριακός Εγγραμματισμός
• Τεχνολογικός Εγγραμματισμός
• Πολιτική συνείδηση
• Καριέρα και Ζωή
• Προσωπική και Κοινωνική υπευθυνότητα
22
1.6 Δεξιότητες του 21ου αιώνα και σύγχρονα περιβάλλοντα μάθησης
Οι δεξιότητες του 21ου αιώνα για να πραγματωθούν απαιτούν σύγχρονα περιβάλλοντα μάθησης που θα εδράζονται σε καινοτόμες παιδαγωγικές προσεγγίσεις (π.χ. συνεργατική, διερευνητική μάθηση, επίλυση προβλημάτων) και θα προωθούν (Πετροπούλου, Ο., Κασιμάτη, Α.& Ρετάλης, Σ., 2015):
• τη συνοικοδόμηση της γνώσης των εκπαιδευομένων μέσω της γόνιμης συνεργασίας, της επικοινωνίας και της αλληλεπίδρασης με τους συνεκπαιδευομένους και τους εκπαιδευτικούς,
• την εκπόνηση σύνθετων (ατομικών-ομαδικών) αυθεντικών δραστηριοτήτων, που ωθούν τον εκπαιδευόμενο να διερευνά πραγματικά προβλήματα, να εγείρει ερωτήματα, να πειραματίζεται, να συλλέγει, να αναλύει και να αξιολογεί ποικίλα δεδομένα-πηγές, να διατυπώνει υποθέσεις, να σκέφτεται και να δρα με επιστημονικό τρόπο, κ.λπ.,
• την ανάπτυξη της κριτικής και δημιουργικής σκέψης και της καινοτομίας (παραγωγή πρωτότυπων ιδεών και λύσεων),
• την καλλιέργεια της μετάγνωσης (οι εκπαιδευόμενοι μαθαίνουν ενεργητικά πώς να μαθαίνουν, αναπτύσσοντας δεξιότητες αυτορρύθμισης, αυτοαναστοχασμού και αυτοαξιολόγησης),
• τη διαθεματική, τη διεπιστημονική και τη βιωματική προσέγγιση της γνώσης,
• την αξιοποίηση των ψηφιακών τεχνολογιών ως δυναμικού και διαδραστικού εργαλείου εμπλουτισμού της μαθησιακής διαδικασίας,
Είναι γνωστό ότι τα τελευταία χρόνια η εκπαίδευση έχει μπει στη διεθνή ατζέντα ενδιαφέροντος με πολιτικές, οδηγίες, προτάσεις, τάσεις και καινοτομίες. Οι Διεθνείς Οργανισμοί διαμορφώνουν τη διεθνή μεταρρυθμιστική ατζέντα της εκπαίδευσης, όχι
23 όμως, χωρίς προβληματισμούς, όπως: α. Η γνώση, σε συνάρτηση με τις μεγάλες ανατροπές που επιφέρει στην εργασία, δημιούργησε την αίσθηση ότι κινούμαστε προς μια νέα κοινωνική πραγματικότητα και β. Η μετατροπή της γνώσης σε παραγωγική δύναμη αναβαθμίζει την κοινωνική σημασία της εκπαίδευσης, αν και το θέμα της παιδείας θα πρέπει να προτάσσεται πριν από κάθε άλλη δημόσια ανάγκη και φροντίδα. (Χριστοδούλου, 2012)
24
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Εννοιολογικές προσεγγίσεις των Δεξιοτήτων ζωής μέσα από επίσημα έγγραφα/συμφωνίες Υπερεθνικών Οργανισμών
2.1 Δεξιότητες ζωής (ΔΖ).
Οι δεξιότητες ζωής είναι ένας όρος που περιγράφει μια σειρά δεξιοτήτων που αποκτώνται μέσω της μάθησης ή/και μέσω της εμπειρίας του καθενός και χρησιμοποιούνται για να βοηθούν άτομα και ομάδες να διαχειρίζονται αποτελεσματικά προβλήματα και ζητήματα της καθημερινότητας ( Νομικού , 2014).
Συγκεκριμένα, αποτελούν ικανότητες για προσαρμοστική και θετική συμπεριφορά, που επιτρέπουν στα άτομα να ανταπεξέρχονται στις απαιτήσεις και τις προκλήσεις της καθημερινής ζωής. Με αυτόν τον τρόπο, οι δεξιότητες που μπορούν να θεωρηθούν ως δεξιότητες ζωής είναι αναρίθμητες και η φύση και ο ορισμός των δεξιοτήτων ζωής είναι πιθανό να διαφέρουν μεταξύ των πολιτισμών και των συνθηκών. Ωστόσο, η ανάλυση του πεδίου των δεξιοτήτων ζωής υποδηλώνει ότι υπάρχει ένα βασικό σύνολο δεξιοτήτων που βρίσκονται στο επίκεντρο των πρωτοβουλιών που βασίζονται σε δεξιότητες για την προώθηση της υγείας και της ευημερίας των ατόμων (WHO, 1997).
Στην πράξη χρησιμοποιούνται πολλές δεξιότητες ταυτόχρονα. Για παράδειγμα, για τη λήψη αποφάσεων επιστρατεύουμε την κριτική σκέψη -π.χ. «ποιες είναι οι επιλογές μου;»- και την εκτίμηση των αξιών μας π.χ. «τι είναι σημαντικό για μένα;». Τελικά, είναι από τη σχέση των διαφόρων δεξιοτήτων ζωής που προκύπτουν τα αποτελέσμα- τα συμπεριφορών.
Η ανάπτυξη των δεξιοτήτων ζωής κρίνεται αναγκαία καθώς τα δημοκρατικά πολιτεύματα έχουν ανάγκη από ενεργούς, ενημερωμένους και υπεύθυνους πολίτες.
Πολίτες που θέλουν και μπορούν να είναι υπεύθυνοι για τους εαυτούς τους και τις κοινωνίες τους και να συνεισφέρουν στις πολιτικές διεργασίες.
25 Τα δημοκρατικά πολιτεύματα εξαρτώνται από πολίτες που μεταξύ άλλων:
• γνωρίζουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του πολίτη
• ενημερώνονται για το κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι
• ενδιαφέρονται για την ευημερία των άλλων
• εκφράζουν με σαφήνεια τις απόψεις και τα επιχειρήματά τους
• είναι ικανοί να ασκούν επιρροή
• είναι ενεργά μέλη της κοινωνίας
• δρουν ως υπεύθυνοι πολίτες.
Οι ικανότητες αυτές δεν αναπτύσσονται από μόνες τους, αλλά πρέπει να μαθαίνονται.
Ενώ ορισμένες δεξιότητες ζωής μπορούν να αποκτηθούν μέσω της εμπειρίας στο σπίτι ή στο εργασιακό περιβάλλον, αυτό από μόνο του δεν είναι αρκετό για να εφοδιαστούν οι πολίτες με όλα όσα είναι απαραίτητα για τον ενεργό ρόλο που καλούνται να παίξουν στην πολύπλοκη και πολυμορφική κοινωνία του σήμερα.
Για να ασχοληθούν πραγματικά οι πολίτες με τα κοινά απαιτείται μια πιο διεξοδική προσέγγιση στην αγωγή του πολίτη.
Οι δεξιότητες ζωής έχουν θέματα:
• αληθινά: επηρεάζουν στην πραγματικότητα τις ζωές των ανθρώπων
• επίκαιρα
• ορισμένες φορές ευαίσθητα: μπορούν να επηρεάσουν τους ανθρώπους σε προσωπικό επίπεδο, ειδικά όταν έχουν να κάνουν με οικογένεια ή φίλους
• συχνά αμφιλεγόμενα: οι άνθρωποι διαφωνούν ή κρατούν σκληρή στάση απέναντί τους
• εν τέλει ηθικά: σχετίζονται με το τι πιστεύουν οι άνθρωποι ότι είναι σωστό ή λάθος, καλό ή κακό, σημαντικό ή ασήμαντο στην κοινωνία.
Μέσα από την καλλιέργεια και συνεχή ανάπτυξη των Δ.Ζ. οι νέοι μπορούν να έχουν ποικίλα οφέλη. Η εκπαίδευση τους στις Δ.Ζ. τους βοηθά να αναπτύσσουν την αυτοπεποίθησή τους και να αντιμετωπίζουν με επιτυχία αλλαγές και προκλήσεις στη ζωή τους, όπως ο εκφοβισμός και οι διακρίσεις. Τους δίνει φωνή στο σχολείο, στις κοινότητες και στην κοινωνία. Τους δίνει τη δυνατότητα να συνεισφέρουν θετικά, καθώς αναπτύσσει την εμπειρία που είναι απαραίτητη για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων και την κατανόηση των υποχρεώσεών τους, ενώ τους προετοιμάζει για τις προκλήσεις και τις ευκαιρίες στη ζωή τους ως ενηλίκων κι εργαζομένων.
26 Η εκπαίδευση στις δεξιότητες ζωής περιλαμβάνει ευρύ φάσμα στοιχείων μάθησης:
• Γνώση και κατανόηση: Για θέματα, όπως νόμους και κανόνες, τη δημοκρατική διαδικασία, τα μέσα ενημέρωσης, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη διαφορετικότητα, το χρήμα και την οικονομία, τη βιώσιμη ανάπτυξη και τον κόσμο ως μια παγκόσμια κοινότητα, καθώς και για έννοιες όπως η δημοκρατία, η δικαιοσύνη, η ισότητα, η ελευθερία, η εξουσία και το κράτος δικαίου.
• Δεξιότητες και ικανότητες: Κριτική σκέψη, ανάλυση πληροφοριών, έκφραση απόψεων, συμμετοχή σε συζητήσεις και διαλόγους, διαπραγμάτευση, επίλυση διαφορών και συμμετοχή σε συλλογικές δράσεις.
• Αξίες και συμπεριφορές: Σεβασμός για τη δικαιοσύνη, τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου, δεκτικότητα, ανοχή, θάρρος για υποστήριξη μιας άποψης και προθυμία να ακούμε, να συνεργαζόμαστε και να υπερασπιζόμαστε άλλους ανθρώπους.
Η πιο αποτελεσματική μορφή μάθησης στην εκπαίδευση για τις δεξιότητες ζωής είναι:
• ενεργός: δίνει έμφαση στη μάθηση μέσω της πράξης
• διαδραστική: χρησιμοποιεί τη συζήτηση και το διάλογο
• σχετική με τα πραγματικά ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι νέοι και η κοινωνία
• κριτική: ενθαρρύνει τους νέους να σκέφτονται μόνοι τους
• συνεργατική: περιλαμβάνει ομαδική εργασία και συνεργατική μάθηση
• συμμετοχική: δίνει τη δυνατότητα στους νέους να συμμετέχουν στη διαδικασία μάθησης (Νομικού, 2014).
Αναπόφευκτα, οι πολιτιστικοί και κοινωνικοί παράγοντες θα καθορίσουν την ακριβή φύση των δεξιοτήτων ζωής. Για παράδειγμα, η επαφή με τα μάτια μπορεί να ενθαρρυνθεί στα αγόρια για αποτελεσματική επικοινωνία, αλλά όχι για τα κορίτσια σε ορισμένες κοινωνίες, έτσι, ώστε τα ζητήματα φύλου να προκύψουν για τον προσδιορισμό της φύσης των δεξιοτήτων ζωής για την ψυχοκοινωνική ικανότητα.
Επομένως, το ακριβές περιεχόμενο της εκπαίδευσης για τις δεξιότητες ζωής πρέπει να καθορίζεται σε επίπεδο χώρας ή σε τοπικό πλαίσιο. Ωστόσο, όπως περιγράφεται γενικά, οι δεξιότητες ζωής διδάσκονται σε μια τόσο μεγάλη ποικιλία χωρών, που φαίνεται να έχουν σχετικότητα σε όλους τους πολιτισμούς (WHO,1997).
27
2.2 Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η καλλιέργεια των δεξιοτήτων ζωής είναι πολύτιμη και αναγκαία, διότι οδηγεί στην ανάπτυξη της Ψυχοκοινωνικής Ικανότητας. «Η ψυχοκοινωνική ικανότητα είναι η ικανότητα ενός ατόμου να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τις απαιτήσεις και τις προκλήσεις της καθημερινής ζωής. Είναι η ικανότητα του ατόμου να διατηρεί μια κατάσταση πνευματικής ευεξίας και να απολύει αυτό σε μια προσαρμοστική και θετική συμπεριφορά ενώ αλληλοεπιδρά με άλλους, τον πολιτισμό και το περιβάλλον του» ( WHO,1997).
Η ανάπτυξη, λοιπόν, της συγκεκριμένης ικανότητας προωθεί την υγεία με την ευρύτερη έννοια από άποψη σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευημερίας.
«Ειδικότερα, όταν τα προβλήματα υγείας σχετίζονται με τη συμπεριφορά και όπου η συμπεριφορά σχετίζεται με την αδυναμία να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά και με θάρρος οι πιέσεις στη ζωή, η ενίσχυση της ψυχοκοινωνικής ικανότητας μπορεί να συμβάλει σημαντικά» ( WHO,1997).
Οι πιο άμεσες παρεμβάσεις για την προαγωγή της ψυχοκοινωνικής ικανότητας και ανάπτυξη της, είναι εκείνες που ενισχύουν τους πόρους που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι και τις προσωπικές και κοινωνικές τους ικανότητες. Στην περίπτωση των σχολικών προγραμμάτων για παιδιά και εφήβους, η παρέμβαση μπορεί να γίνει με τη διδασκαλία δεξιοτήτων ζωής σε ένα σύγχρονο και υποστηρικτικό μαθησιακό περιβάλλον. Η κατάκτηση και αξιοποίηση των δεξιοτήτων ζωής μπορεί να διαμορφώσει σε μεγάλο βαθμό την αυτοεικόνα μας, αλλά και τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τους άλλους, όπως επίσης και τον τρόπο που μας αντιλαμβάνονται οι άλλοι. Οι δεξιότητες ζωής επηρεάζουν τις στάσεις μας, την αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση μας. Κατά συνέπεια, προάγουν την ψυχική ευεξία. «Οι δεξιότητες ζωής προωθούνται ώστε να μπορούν να αναγνωριστούν ως βασικές δεξιότητες που πρέπει να συμπεριληφθούν στην εκπαίδευση των νέων» ( WHO,1997).
28 Οι αρχικές δεξιότητες που ορίζει ως Δεξιότητες Ζωής, στην έκθεση του ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας είναι οι εξής:
Λήψη απόφασης
Επίλυση προβλήματος
Δημιουργική σκέψη
Κριτική σκέψη
Αποδοτική επικοινωνία
Διαπροσωπικές δεξιότητες
Αυτογνωσία
Ενσυναίσθηση
Διαχείριση συναισθημάτων
Διαχείριση άγχους
Ωστόσο, αναγνωρίζει τη συμπληρωματική φύση που έχουν κάποιες μεταξύ τους και έτσι, καταλήγει σε 5 κύριες "περιοχές" δεξιοτήτων ζωής ( WHO,1997)
:
1. λήψης αποφάσεων & επίλυση προβλημάτων 2. δημιουργική σκέψη & κριτική σκέψη
3. επικοινωνία & διαπροσωπικές σχέσεις 4. αυτογνωσία & ενσυναίσθηση
5. διαχείριση συναισθημάτων & άγχους
Συγκεκριμένα, στην προκειμένη περίπτωση ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας τονίζει επιπλέον, πως οι ραγδαίες αλλαγές στις κοινωνικό-πολιτικές συνθήκες και οι πολιτισμικές διαφορές, σε συνδυασμό με την ανεπάρκεια πολλών νέων να ανταπεξέλθουν και να εναρμονιστούν με αυτές, καθιστούν την οργανωμένη και συντονισμένη προσπάθεια για την ανάπτυξη των δεξιοτήτων ζωής, απαραίτητη, αναγκαία
29
2.3 Εκθέσεις του OOΣΑ για τις δεξιότητες
Το σημερινό κοινωνικοοικονομικό κλίμα φέρνει νέες προκλήσεις που επηρεάζουν το μέλλον των παιδιών και της νεολαίας. Παρόλο που η πρόσβαση στην εκπαίδευση έχει βελτιωθεί σημαντικά, η καλή εκπαίδευση δεν εξασφαλίζει πλέον την εργασία. Οι νέοι έχουν επηρεαστεί ιδιαίτερα από την αύξηση της ανεργίας μετά την οικονομική κρίση.
Προβλήματα όπως η παχυσαρκία και η μείωση της συμμετοχής των πολιτών αυξάνονται, ενώ η γήρανση του πληθυσμού και οι περιβαλλοντικές προοπτικές είναι ανησυχητικές. Επιπλέον, οι ανισότητες στην αγορά εργασίας και τα κοινωνικά αποτελέσματα τείνουν να διευρύνονται. Η εκπαίδευση έχει μεγάλες δυνατότητες να αντιμετωπίσει αυτές τις προκλήσεις ενισχύοντας ποικίλες δεξιότητες. Οι γνωστικές δεξιότητες έχουν σημασία, αλλά οι κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες, όπως η επιμονή, ο αυτοέλεγχος και η ανθεκτικότητα είναι εξίσου σημαντικές. Όλες αυτές οι δεξιότητες πρέπει να προωθηθούν, ώστε τα άτομα και οι κοινωνίες να ευημερήσουν.
Στην άτυπη Υπουργική Συνάντηση του ΟΟΣΑ σχετικά με τις δεξιότητες για την κοινωνική πρόοδο, στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας, στις 23-24 Μαρτίου 2014, συμφώνησαν ομόφωνα την ανάγκη ανάπτυξης ενός "ολόκληρου παιδιού" με ισορροπημένο σύνολο γνωστικών, κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων, για να μπορεί να αντιμετωπίσει καλύτερα τις προκλήσεις του 21ου αιώνα. Τα παιδιά χρειάζονται μία ισόρροπη καλλιέργεια γνωστικών, κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων για την επίτευξη θετικών αποτελεσμάτων ζωής. (OECD, 2015)
Αυτές οι δεξιότητες σπάνια λαμβάνονται υπόψη στις αποφάσεις εισαγωγής των γνώσεων που πρέπει να κατακτήσουν οι μαθητές και οι φοιτητές των σχολείων και των πανεπιστημίων αντίστοιχα. Ένας πιθανός λόγος πίσω από αυτά τα κενά είναι η αντίληψη ότι οι κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες είναι δύσκολο να μετρηθούν. Ενώ η μέτρηση αυτών των δεξιοτήτων είναι πραγματικά πρόκληση, οι
30 πρόσφατες εξελίξεις στις ψυχοκοινωνικές αξιολογήσεις δείχνουν ορισμένα μέσα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αξιόπιστη μέτρηση των σχετικών κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων σε ένα πολιτισμικό ή γλωσσικό όριο. (OECD, 2015)
Figure 2.1. The relationship between learning contexts, skills and social progress
Πολλές δεξιότητες του 21ου αιώνα, όπως η δημιουργικότητα και η κριτική σκέψη, έχουν τόσο γνωστικά όσο και κοινωνικο-συναισθηματικά στοιχεία. Το πλαίσιο (σχολείο, οικογένεια, κοινότητα κλπ.) μας επιτρέπει να διακρίνουμε το γεγονός ότι οι γνωστικές και κοινωνικο-συναισθηματικές δεξιότητες αλληλοεπιδρούν και, ως εκ τούτου, μπορούν να εξελιχθούν (Εικόνα 2.1). Πράγματι, δεξιότητες όπως η δημιουργικότητα και η κριτική σκέψη μπορεί να κατανοηθούν καλύτερα ενσωματώνοντας τόσο τις γνωστικές όσο και τις κοινωνικο-συναισθηματικές διαστάσεις. (OECD, 2015)
Η δημιουργικότητα, αποκαλούμενη επίσης, αποκλίνουσα σκέψη, κατά τον Lubart συνεπάγεται την παραγωγή περιεχομένου που δεν είναι μόνο καινοφανής, πρωτότυπη και απροσδόκητη, αλλά και κατάλληλη, χρήσιμη και προσαρμοσμένη στο συγκεκριμέ