Το λεξικό στη διδακτική πράξη και στον εκπαιδευτικό σχεδιασμό

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ

∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΚΗ ∆ΙΑΤΡΙΒΗ Του Κωνσταντίνου ∆. Χατζηδήµου

ΘΕΜΑ: «Το λεξικό στη διδακτική πράξη και στον εκπαιδευτικό σχεδιασµό»

Ρόδος

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ

∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΚΗ ∆ΙΑΤΡΙΒΗ Του Κωνσταντίνου ∆. Χατζηδήµου

ΘΕΜΑ: «Το λεξικό στη διδακτική πράξη και στον εκπαιδευτικό σχεδιασµό»

ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Αιγαίου

Επιβλέπουσα

Μιχάλης Κελπανίδης

Καθηγητής Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης

Μέλος

συµβουλευτικής επιτροπής Αλεξάνδρα

Ζερβού

Καθηγήτρια Πανεπιστήµιο Κρήτης

Μέλος

συµβουλευτικής επιτροπής

Θανάσης Τριλιανός

Καθηγητής Πανεπιστήµιο Αθηνών

Μέλος εξεταστικής επιτροπής

Φωτεινή Κοσσυβάκη

Καθηγήτρια Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων

Μέλος εξεταστικής επιτροπής

Ιωάννης Πετρόπουλος

Αν. καθηγητής Πανεπιστήµιο Θράκης

Μέλος εξεταστικής επιτροπής

∆ηµήτρης Κουτσογιάννης

Επ. καθηγητής Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης

Μέλος εξεταστικής επιτροπής

Ρόδος, 2007

Περιεχόµενα

Πρόλογος ……… 1

Εισαγωγή ………. 2

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1. Εννοιολογικές διασαφηνίσεις και οριοθέτηση του αντικειµένου της εργασίας ….. 6

2. Η αναγκαιότητα της χρήσης του λεξικού στη διδακτική πράξη και της ενσωµάτωσής του στον εκπαιδευτικό σχεδιασµό – Ανασκόπηση βιβλιογραφίας ………... 18

2.1 Λόγοι για την αναγκαιότητα ενσωµάτωσης του λεξικού στην εκπαίδευση … …... 20

2.2 Συνοπτική κριτική παρουσίαση της ενσωµάτωσης του λεξικού στην εκπαίδευση ….. 48

3. To λεξικό στην εκπαιδευτική διαδικασία και στον εκπαιδευτικό σχεδιασµό ……... 60

3.1. Πολιτεία - ενέργειες για τη συγγραφή λεξικών ………... 60

3.2 Πανεπιστήµιο – γλωσσολογική-λεξικογραφική κατάρτιση των µελλοντικών εκπαιδευτικών ………... 74

3.2.1 Τµήµα Φιλολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών ………... 75

3.2.2 Τµήµα Φιλολογίας του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης ………... 76

3.2.3 Τµήµα Ελληνικής Φιλολογίας του ∆ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης …... 77

3.2.4 Παιδαγωγικό Τµήµα ∆ηµοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου Αθηνών .... 78

3.2.5 Παιδαγωγικό Τµήµα ∆ηµοτικής Εκπαίδευσης του Αριστοτέλειου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης ………... 79

3.2.6 Παιδαγωγικό Τµήµα ∆ηµοτικής Εκπαίδευσης του ∆ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης ………. 80

3.2.7 Γενικές επισηµάνσεις ………... 81

3.3 Επιµόρφωση – επιµορφωτικά προγράµµατα υπηρετούντων εκπαιδευτικών ………... 85

3.4 Εκδοτικοί οίκοι – λεξικά ………. 86

3.5 Γενικές διαπιστώσεις και παρατηρήσεις ……….. 88

4. Συµπέρασµα – πρόταση ……… 91

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ: ΕΡΕΥΝΑ – Απόψεις και στάσεις εκπαιδευτικών για τη χρήση του λεξικού στη διδακτική πράξη και τη θέση του στον εκπαιδευτικό σχεδιασµό

1. Αφετηρία, στόχοι, υποθέσεις και µεθοδολογία της έρευνας ………...….. 94

1.1 Αφετηρία της έρευνας ………... 95

1.2 Στόχοι και υποθέσεις της έρευνας ………... 104

1.3 Μεθοδολογία της έρευνας ………..….... 107

1.4 Συλλογή των δεδοµένων της έρευνας ………. 114

2. Στατιστική επεξεργασία και ανάλυση των δεδοµένων της έρευνας …………...…... 121

2.1 Παρουσίαση και συζήτηση των πορισµάτων της έρευνας από την ανάλυση συχνοτήτων 2.1.1. Τα υποκείµενα του δείγµατος της έρευνας ………... 121

2.1.2. Οι θεµατικές ενότητες της έρευνας ………... 129

2.2 Παρουσίαση και συζήτηση των πορισµάτων από την ανάλυση των δεδοµένων µε τη µέθοδο των διασταυρωµένων πινάκων ………..…... 167

2.3 Παρουσίαση και συζήτηση των πορισµάτων από την ανάλυση των δεδοµένων µε τη µέθοδο της ανάλυσης παραγόντων ……….…... 198

3. Πορίσµατα της έρευνας και προτάσεις ………... 218

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ – Παρουσίαση µίας διδακτικής πρότασης για τη χρήση του λεξικού στη διδασκαλία του γλωσσικού µαθήµατος 1. Βασικές προϋποθέσεις χρήσης του λεξικού ………. 226

1.1 Συντάκτες και συγγραφείς των λεξικών ………...………….. 226

1.2 Πολιτεία ……….... 228

1.3 Εκπαιδευτικός ………....…... 229

1.4 Μαθητής, µαθήτρια ………... 230

2. Βασικοί σκοποί της πρότασης για τη διδασκαλία της χρήσης του λεξικού ……... 231

3. ∆ραστηριότητες για την επίτευξη των βασικών σκοπών της πρότασης για τη διδασκαλία της χρήσης του λεξικού ………...…. 234

Επίλογος ……….. 238

Summary ………. 240

Βιβλιογραφία ………...……… 241

Παράρτηµα (επιστολή, ερωτηµατολόγιο, στατιστικός πίνακας) ………... 256

Πρόλογος

Η παρούσα εργασία ξεκίνησε τον Σεπτέµβριο του 2004 και ολοκληρώνεται το χειµερινό εξάµηνο του 2007. Η προσπάθεια αυτή δεν θα ήταν δυνατό να τελεσφορήσει χωρίς τη συνεπή καθοδήγηση και την αµείωτη συµπαράσταση της επόπτριας καθηγήτριας της διατριβής, αναπληρώτριας καθηγήτριας του Τµήµατος Επιστηµών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασµού του Πανεπιστηµίου Αιγαίου, κ. Χρυσής Βιτσιλάκη, στην οποία οφείλονται ιδιαίτερες ευχαριστίες. Θερµές ευχαριστίες εκφράζονται ακόµη στα δύο άλλα µέλη της Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής, τον κ. Μιχάλη Κελπανίδη, καθηγητή του Τµήµατος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Αριστοτέλειου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, και την κ. Αλεξάνδρα Ζερβού, καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τµήµατος

∆ηµοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου Κρήτης, για τη στήριξη που µας παρείχαν, την εποικοδοµητική συνεργασία που είχαµε καθόλη τη διάρκεια εκπόνησης της διατριβής και τις εύστοχες παρατηρήσεις τους. Επίσης, ευχαριστούµε τα υπόλοιπα µέλη της Εξεταστικής Επιτροπής, τον καθηγητή κ. Θανάση Τριλιανό, την καθηγήτρια κ. Φωτεινή Κοσσυβάκη, τον αναπληρωτή καθηγητή κ. Ιωάννη Πετρόπουλο και τον επίκουρο καθηγητή κ. ∆ηµήτρη Κουτσογιάννη, για τον κόπο και τον χρόνο που αφιέρωσαν στη µελέτη και κρίση της εργασίας αυτής.

Επιπλέον, εκφράζουµε τις ευχαριστίες µας στους/στις εκπαιδευτικούς των πειραµατικών σχολείων που έλαβαν µέρος στην έρευνα για την πρόθυµη συµµετοχή τους, στους επόπτες και στις επόπτριες των σχολείων αυτών για τη βοήθεια που πρόσφεραν στη συλλογή των ερωτηµατολογίων, καθώς και στον κ. Πέτρο Οικονόµου, µαθηµατικό της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης, για τη βοήθειά του στη στατιστική επεξεργασία των δεδοµένων της έρευνας.

Τέλος, ξεχωριστές ευχαριστίες οφείλουµε στο Ίδρυµα Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ.) για τη στήριξη που µας παρείχε από τον Νοέµβριο του 2005 µέσω της χορήγησης υποτροφίας µετά από εξετάσεις. Η οικονοµική αυτή βοήθεια συνετέλεσε, ώστε να µας δοθεί η δυνατότητα να εντρυφήσουµε απρόσκοπτα στη διδακτορική µας διατριβή και τις απαιτήσεις της, µε αποτελέσµα αυτή να ολοκληρωθεί τελικά σε αρκετά σύντοµο χρονικό διάστηµα.

Εισαγωγή

Είναι γενικά αναγνωρισµένη και παραδεκτή η σηµασία που έχει το λεξικό ως βιβλίο αναφοράς και ως γλωσσικό βοήθηµα για τη γλωσσική και την ευρύτερη πνευµατική καλλιέργεια των χρηστών του και για την καλλιέργεια δεξιοτήτων χρήσιµων και απαραίτητων στη σύγχρονη εποχή της γνώσης και της πληροφορίας. Πιο συγκεκριµένα, το λεξικό συµβάλλει στην κατάκτηση της γλώσσας, στον εµπλουτισµό του λεξιλογίου των χρηστών, στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας -που ενδιαφέρει εδώ- των µαθητών και των µαθητριών, στην αντίληψη της γλώσσας ως συστήµατος, στην κατανόηση του φαινοµένου του γλωσσικού δανεισµού κ.ά., ενώ παράλληλα ασκεί το άτοµο στην ποικιλότροπα ωφέλιµη διαδικασία αναγνώρισης και εντοπισµού ενός (γλωσσικού) προβλήµατος, αναζήτησης των απαραίτητων πληροφοριών και εύρεσης των κατάλληλων πηγών, άντλησης και αξιολόγησης των πληροφοριών και αξιοποίησής τους προς επίλυση του προβλήµατος. Μέσα από τη διαδικασία χρήσης του λεξικού ο µαθητής και η µαθήτρια έχει δηλαδή τη δυνατότητα να µάθει πώς να αναζητά τη γνώση και να την αξιοποιεί, µια δεξιότητα χρήσιµη σε όλη την πορεία της δια βίου µάθησης του ατόµου. Οι µαθητές και οι µαθήτριες µυούνται έτσι στη διαδικασία της συνεχούς αυτόνοµης µάθησης και οδηγούνται στην ανεξαρτητοποίησή τους από τον/την εκπαιδευτικό και τους γονείς¹.

Για όλους τους παραπάνω λόγους, καθώς και για άλλους που θα αναφερθούν στην εργασία αυτή, η εκπαιδευτική πολιτική άλλων ευρωπαϊκών χωρών έχει εδώ και πολλά χρόνια καθιερώσει την ενσωµάτωση του λεξικού στην εκπαιδευτική διαδικασία ήδη από τις πρώτες βαθµίδες του εκάστοτε εκπαιδευτικού συστήµατος, αναγνωρίζοντας προφανώς την ευεργετική λειτουργία που µπορεί να έχει η ένταξη της χρήσης του λεξικού στη διδακτική πράξη. Προς την κατεύθυνση αυτή προσανατολίζεται και η παρούσα εργασία.

Το θέµα του λεξικού και της καθιέρωσης της χρήσης του στην ελληνική εκπαίδευση, αν εξαιρεθούν ορισµένες προσπάθειες στα µέσα της δεκαετίας του 1970 και οι τελευταίες σχετικές ενέργειες της πολιτείας, απουσίαζε για πολύ καιρό από τα πλάνα του (γλωσσικού) εκπαιδευτικού σχεδιασµού. Εξάλλου, η θεµατική της χρήσης του λεξικού έχει ελάχιστα διερευνηθεί µέχρι σήµερα στο πλαίσιο της ελληνικής εκπαιδευτικής έρευνας και αποτελεί ένα ζήτηµα ιδιαίτερα παραγκωνισµένο στο πλαίσιο του παιδαγωγικού ενδιαφέροντος και διαλόγου στην Ελλάδα, µε ελάχιστες εξαιρέσεις. Μόλις πρόσφατα ανατέθηκε µε απόφαση της πολιτείας σε οµάδες συγγραφέων το έργο να συντάξουν σχολικά λεξικά για τις διάφορες τάξεις της πρωτοβάθµιας και της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Τα προϊόντα της θετικής αυτής πρωτοβουλίας αναµένεται να εισαχθούν στα σχολεία κατά το ακαδηµαϊκό έτος 2007- 2008. Παρόλ’ αυτά, εξακολουθεί να απουσιάζει κάποιο οργανωµένο σχέδιο για τη σύνταξη -

1 Βλ. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, Άννα. 1997. «Η λεξικογραφία στην εκπαίδευση», στο: Τσολάκης, Χρίστος (επιµ.). Η διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας. Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Κώδικας, σσ. 149-176.

υπό την ευθύνη της πολιτείας- ενός λεξικού της νεοελληνικής που να µπορεί να λειτουργεί και να αναγνωρίζεται ως εθνικό. Η έλλειψη των ιδιαίτερα απαιτητικών για την καρποφόρηση

µιας τέτοιας προσπάθειας οικονοµικών µέσων και η απουσία του ανάλογου

προγραµµατισµού, σε συνδυασµό µε τη µικρή λεξικογραφική παράδοση της Ελλάδας, καθιστούν την επίτευξη ενός τόσο φιλόδοξου στόχου πολύ δύσκολη και µέχρι σήµερα απραγµατοποίητη.

Η παρούσα εργασία, το αντικείµενο της οποίας διερευνάται από θεωρητική και εµπειρική άποψη, αποτελείται από τρία µέρη: α) το θεωρητικό, β) το εµπειρικό² και γ) το µέρος όπου γίνεται µια διδακτική πρόταση προς εφαρµογή.

Στο πρώτο µέρος (θεωρητικό) εξετάζεται η σηµασία της χρήσης του λεξικού στο σχολείο, µε βάση τη δευτερογενή ανάλυση των πρωτογενών δεδοµένων άλλων σχετικών εργασιών και ερευνών αναφορικά µε το λεξικό από την ελληνόγλωσση και τη διεθνή βιβλιογραφία· παρουσιάζεται έτσι συνολικά το θεωρητικό πλαίσιο της εργασίας. Με τον τρόπο αυτό διαφαίνεται ο προβληµατισµός που έχει αναπτυχθεί για τη χρήση του λεξικού στην εκπαίδευση και αναδεικνύεται η αναγκαιότητα της χρήσης του στη σχολική διδασκαλία και µάθηση. Στο δεύτερο µέρος (εµπειρικό) γίνεται ανάλυση των πρωτογενών δεδοµένων της έρευνας που διεξήχθη στο πλαίσιο της συγκεκριµένης εργασίας, ενώ στο τρίτο κατατίθεται µία διδακτική πρόταση, η οποία προκύπτει από την επεξεργασία των επιµέρους διαστάσεων του υπό έρευνα αντικειµένου, που αναλύθηκαν στο θεωρητικό και εµπειρικό µέρος της εργασίας, καθώς και από τη µελέτη άλλων παιδαγωγικών εργασιών.

Το θεωρητικό µέρος αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια:

Το πρώτο κεφάλαιο σχετίζεται µε τις εννοιολογικές διασαφηνίσεις και την οριοθέτηση του υπό έρευνα αντικειµένου. Παρατίθενται και διευκρινίζονται ειδικοί όροι και έννοιες που χρησιµοποιούνται στην πραγµάτευση του αντικειµένου της παρούσας εργασίας, µε σκοπό να διευκολυνθεί ο αναγνώστης στην πιο άνετη παρακολούθηση της παρουσίασης του θέµατος.

Ο προσδιορισµός και η οριοθέτηση του αντικειµένου µίας θεωρητικής µελέτης και εµπειρικής έρευνας, στην προκειµένη περίπτωση της παρούσας, διευκολύνει τόσο τον αναγνώστη να αποκρυσταλλώσει µία σαφή εικόνα για όσα καταθέτει ο συγγραφέας στην εργασία του όσο και τον ίδιο τον συγγραφέα να µην «παραστρατήσει» επιστηµονικά κατά την επεξεργασία του θέµατός του.

2 ∆ιευκρινίζεται ότι στην παρούσα εργασία χρησιµοποιείται ο όρος «εµπειρικό µέρος/κοµµάτι», επειδή φαίνεται να έχει καθιερωθεί ή να έχει την τάση να καθιερωθεί η χρήση του συγκεκριµένου όρου στον παιδαγωγικό χώρο. Σηµειώνεται ωστόσο ότι, σύµφωνα µε την αντίθετη άποψη, θα ήταν προτιµότερος ο όρος «ερευνητικό µέρος», µε βάση τη λογική ότι κάθε έρευνα είναι εµπειρική, εκτός από τις λογικές και µαθηµατικές διερευνήσεις, όπως υποστηρίζει ο Μιχάλης Κελπανίδης.

Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται η αναγκαιότητα της χρήσης του λεξικού στη διδακτική πράξη και της ενσωµάτωσής του στον εκπαιδευτικό γλωσσικό σχεδιασµό, έχοντας ως βάση την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας και τον προβληµατισµό που αναπτύχθηκε από την πλευρά µας κατά την πραγµάτευση των επιµέρους θεµατικών του υπό διερεύνηση θέµατος.

Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται ειδικά στη θέση του λεξικού στον εκπαιδευτικό σχεδιασµό και στη διδακτική πράξη. Συγκεκριµένα, παρουσιάζονται µε ερµηνευτικό και κριτικό τρόπο: α) οι ενέργειες και οι πράξεις στις οποίες προέβη η πολιτεία σχετικά µε τη συγγραφή λεξικών, µε την καθιέρωση του λεξικού στην εκπαίδευση, µε τη συνεργασία που είχε µε τα πανεπιστήµια για τη συγγραφή σχολικών λεξικών ή ενός εθνικού λεξικού, β) οι ενέργειες πανεπιστηµιακών δασκάλων ως προς τη συγγραφή λεξικών και την παροχή επαρκούς λεξικογραφικής κατάρτισης στους/στις µελλοντικούς/ές εκπαιδευτικούς, γ) οι ενέργειες που έχουν κάνει τα κέντρα και οι φορείς επιµόρφωσης εκπαιδευτικών για την επαρκή κατάρτιση των υπηρετούντων εκπαιδευτικών σχετικά µε τη χρήση του λεξικού στην εκπαίδευση, δ) οι ενέργειες που έχουν γίνει από διάφορους µεγάλους εκδοτικούς οίκους για τη συγγραφή ενός λεξικού εκτεταµένης εµβέλειας, αφού κάτι τέτοιο δεν έχει καταστεί δυνατό µέχρι σήµερα από την πλευρά της πολιτείας. Το κεφάλαιο αυτό κλείνει µε γενικές διαπιστώσεις και επισηµάνσεις, οι οποίες απορρέουν άµεσα από τα παραπάνω.

Καταληκτικά, στο τέταρτο κεφάλαιο του θεωρητικού µέρους παρουσιάζονται συνοπτικά τα συµπεράσµατα του µέρους αυτού και κατατίθεται µία πρόταση σχετικά µε την καθιέρωση και τη χρήση του λεξικού στην πρωτοβάθµια και στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση.

Στο δεύτερο µέρος, το οποίο αποτελεί το εµπειρικό κοµµάτι της εργασίας, αναλύονται τα πρωτογενή δεδοµένα της έρευνας³ που υλοποιήθηκε. Από τη στατιστική ανάλυση των δεδοµένων της, µε βάση τα ερωτήµατα που τέθηκαν, προκύπτουν απαντήσεις σε ορισµένα βασικά ζητήµατα που αφορούν τη χρήση του λεξικού κατά την εκπαιδευτική διαδικασία. Πιο συγκεκριµένα, επιχειρείται να διερευνηθεί κατά πόσο οι εκπαιδευτικοί της πρωτοβάθµιας και της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης που υπηρετούν σε πειραµατικά σχολεία των πανεπιστηµίων χρησιµοποιούν το λεξικό στη σχολική τους διδασκαλία, για ποιους λόγους το χρησιµοποιούν, ποια είδη λεξικών χρησιµοποιούν, αν τα χρησιµοποιούν σωστά, ποια είναι η γνώµη τους για τη διδασκαλία της χρήσης του λεξικού ως αυτόνοµου αντικειµένου ή ενταγµένου στο πλαίσιο διδασκαλίας της γλώσσας, η άποψή τους για τη συγγραφή ενός εθνικού λεξικού από την πλευρά της πολιτείας ή µεγάλων εκδοτικών οίκων κ.ά.

3 Η συγκεκριµένη έρευνα ανήκει στις έρευνες επισκόπησης πεδίου και ως ερευνητικό εργαλείο έχει το ερωτηµατολόγιο.

Στο µέρος αυτό αναλύονται αρχικά η αφετηρία, οι στόχοι, η µεθοδολογία και οι υποθέσεις της έρευνας, στη συνέχεια ακολουθεί η στατιστική επεξεργασία και η ανάλυση των δεδοµένων⁴, και, τέλος, κατατίθενται και συζητούνται τα πορίσµατα της έρευνας, προβαίνοντας συγχρόνως στις απαραίτητες παρατηρήσεις που προκύπτουν. Το δεύτερο µέρος κλείνει µε τις προτάσεις που υποβάλλονται και απορρέουν άµεσα από τα αποτελέσµατα της έρευνας.

Στο τρίτο µέρος κατατίθεται µία διδακτική πρόταση για τη χρήση του λεξικού στη διδασκαλία κυρίως του γλωσσικού µαθήµατος και δευτερευόντως των άλλων φιλολογικών µαθηµάτων. Γίνεται δηλαδή προσπάθεια παρουσίασης και ανάλυσης µίας διδακτικής πρότασης σχετικής µε τη χρήση του λεξικού στις δύο σχολικές βαθµίδες της εκπαίδευσης, η οποία προέκυψε από την επεξεργασία του υπό συζήτηση αντικειµένου. Περιλαµβάνει στοιχεία που απορρέουν τόσο από το πρώτο µέρος της εργασίας (θεωρητικό) όσο και από το δεύτερο (εµπειρικό). Επισηµαίνεται ότι η πρόταση αυτή, παρόλο που βασίζεται σε ευρήµατα της παρούσας εργασίας, εµπλουτίζεται και µε άλλες παιδαγωγικές και διδακτικές σκέψεις εγχειριδίων και δηµοσιεύσεων που ανήκουν στον χώρο της διδακτικής. ∆ιευκρινίζεται ότι η συγκεκριµένη πρόταση περιλαµβάνει στοιχεία που µπορούν να αξιοποιηθούν από τους/τις εκπαιδευτικούς και των δύο σχολικών βαθµίδων· δεν απευθύνεται δηλαδή αποκλειστικά σε κάποια συγκεκριµένη κατηγορία εκπαιδευτικών.

Κλείνοντας τη σύντοµη αυτή εισαγωγή στην παρούσα εργασία, κρίνεται σκόπιµο να επισηµανθεί ότι από την πλευρά του γράφοντος υφίσταται η σαφής επίγνωση πως το υπό έρευνα θέµα δεν εξαντλείται σε όλο του το εύρος στο πλαίσιο του συγκεκριµένου πονήµατος.

Υπάρχουν πολλές ακόµη παράµετροι και διαστάσεις που σχετίζονται µε το ζήτηµα του λεξικού και της χρήσης του, οι οποίες είναι µάλλον επιτακτική η ανάγκη να διερευνηθούν στο άµεσο µέλλον. Η διερεύνηση αυτή θα ήταν ίσως καλό να γίνει µέσω της χρήσης και άλλων ερευνητικών εργαλείων, όπως η συνέντευξη, για παράδειγµα µε διακεκριµένους επιστήµονες που έχουν ασχοληθεί µε τη συγγραφή λεξικών κ.ά. Ωστόσο, η εργασία αυτή προσφέρει πρωτογενή δεδοµένα, τα οποία δίνουν αξιόλογα στοιχεία και δείχνουν κάποιες τάσεις όσον αφορά ένα ζήτηµα που έχει ελάχιστα διερευνηθεί µέχρι σήµερα στο πλαίσιο της ελληνικής εκπαιδευτικής έρευνας, και κατατίθενται σκέψεις και πορίσµατα που µπορούν να φανούν χρήσιµα σε άλλους ερευνητές, σε εκπαιδευτικούς, στους υπεύθυνους χάραξης εκπαιδευτικής πολιτικής κλπ.

4 Η στατιστική επεξεργασία και η ανάλυση των δεδοµένων κινείται στο πλαίσιο της περιγραφικής και επαγωγικής στατιστικής· γίνεται δηλαδή ανάλυση συχνοτήτων, συσχέτιση µεταβλητών (συσχέτιση χρήσης λεξικού µε α) κατηγορία εκπαιδευτικού, β) σπουδές, γ) επιµόρφωση, δ) ειδίκευση, ε) σχολική τάξη, στ) µορφωτικό επίπεδο γονέων των εκπαιδευτικών) και ανάλυση παραγόντων.

1. Εννοιολογικές διασαφηνίσεις και οριοθέτηση του αντικειµένου της εργασίας

Στο κεφάλαιο αυτό παρατίθενται και διευκρινίζονται µε συντοµία συγκεκριµένες έννοιες και ειδικοί όροι που χρησιµοποιούνται στην πραγµάτευση του αντικειµένου της παρούσας εργασίας, µε σκοπό να διευκολυνθεί ο αναγνώστης να παρακολουθήσει όσο γίνεται καλύτερα την παρουσίαση του υπό συζήτηση αντικειµένου. Γίνεται δηλαδή προσπάθεια να διασαφηνιστούν εννοιολογικά µερικοί από τους σπουδαιότερους όρους (λεξικό, λεξικογραφία, λεξικολογία, µεταλεξικογραφία, λεξιλόγιο, γλώσσα-γλωσσική ικανότητα, διδακτική του λεξικού, διδακτική πράξη, εκπαιδευτικός σχεδιασµός) που διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο στην κατανόηση και παρακολούθηση της εργασίας, ώστε να προσδιοριστεί και να οριοθετηθεί το αντικείµενο της παρούσας θεωρητικής µελέτης και εµπειρικής έρευνας µε όσο πιο ακριβή και σαφή τρόπο γίνεται. Η σαφής άλλωστε οριοθέτηση και ο ακριβής προσδιορισµός του αντικειµένου µιας επιστηµονικής εργασίας διευκολύνει α) τον αναγνώστη να αποκρυσταλλώσει µία εικόνα για όσα καταθέτει ο συγγραφέας στην εργασία του, και β) τον ίδιο τον συγγραφέα να µην «παραστρατήσει» επιστηµονικά κατά την επεξεργασία του θέµατός του.

Λεξικό

Το λεξικό είναι ένα βασικό βιβλίο αναφοράς και συνιστά πηγή γνώσης, µάθησης και άντλησης πληροφοριών για τη γλώσσα (και τον κόσµο), δίνοντας πληροφορίες που αφορούν τη γραφή, την προφορά, τη σηµασία, τη χρήση ή/και την ετυµολογία του κάθε λήµµατος, τα συνώνυµα, τα αντίθετα και τα παράγωγά του. Το γεγονός ότι πρόκειται για βιβλίο αναφοράς συνεπάγεται ακριβώς ότι κάποιος το συµβουλεύεται ανά τακτά ή αραιά διαστήµατα, χωρίς όµως ποτέ να το διαβάζει από την πρώτη σελίδα µέχρι την τελευταία· γι’ αυτό άλλωστε µιλάµε για «χρήστη του λεξικού» και όχι για «αναγνώστη».

Ως προς την κατηγοριοποίηση των λεξικών, το κάθε είδος των οποίων διαφοροποιείται ως προς τη δοµή και τη λειτουργία του µε βάση την οµάδα χρηστών στην οποία απευθύνεται και τους σκοπούς που εξυπηρετεί, δεν υπάρχει µία κοινά αποδεκτή, συµφωνηµένη ταξινόµηση ανάµεσα στους ειδικούς. Ανάλογα µε τα κριτήρια διάκρισης που χρησιµοποιεί ο εκάστοτε ερευνητής προκύπτουν διάφορες τυπολογίες, χωρίς να υφίστανται πάντοτε απόλυτα διακριτά όρια µεταξύ των ποικίλων ειδών λεξικών. Τα λεξικά διακρίνονται, για παράδειγµα, έχοντας ως κριτήριο¹: α) Το περιεχόµενο των πληροφοριών σε γλωσσικά και εγκυκλοπαιδικά, σε γενικά (που στοχεύουν στην περιγραφή του συνόλου των σηµαινουσών µονάδων) και

1 Για την κατηγοριοποίηση αυτή, καθώς και γενικά για το λεξικό, βλ. αντίστοιχο λήµµα του γράφοντος στο υπό έκδοση Λεξικό της Παιδαγωγικής από τον εκδοτικό οίκο Αδελφών Κυριακίδη σε επιµέλεια Παναγιώτη Ξωχέλλη (µε βιβλιογραφία).

ειδικά (που καταγράφουν τµήµατα του λεξιλογίου, π.χ. λεξικά επιστηµονικών όρων, διαλέκτων, ξένων λέξεων, λεξικά αργκό, παροιµιών, ρηµάτων, επιθέτων, αρκτικόλεξων, λόγιων εκφράσεων, ή περιλαµβάνουν συγκεκριµένες γλωσσικές πληροφορίες, π.χ. λεξικά ορθογραφικά, προφοράς², ετυµολογικά, συνωνύµων ή/και αντωνύµων). β) Τη σειρά και την οργάνωση των ληµµάτων σε αλφαβητικά, εννοιολογικά (θεµατικά) και αντίστροφα. γ) Τον αριθµό γλωσσών που περιέχουν σε µονόγλωσσα, δίγλωσσα, πολύγλωσσα. δ) Τη µορφή τους σε χειρόγραφα³, έντυπα και ηλεκτρονικά (τα ηλεκτρονικά µπορεί να είναι σε µορφή ψηφιακού δίσκου ή διαδικτυακά). ε) Το µέγεθός τους σε τσέπης, επίτοµα και πολύτοµα. στ) Την οµάδα χρηστών στην οποία απευθύνονται σε γενικά λεξικά (τα οποία απευθύνονται στον ευρύτερο πληθυσµό), σε σχολικά λεξικά, λεξικά για παιδιά προσχολικής ηλικίας, για µαθητές του δηµοτικού σχολείου κλπ. ζ) Τη χρονική περίοδο που καλύπτουν σε ιστορικά και συγχρονικά, και η) τον λειτουργικό τους σκοπό σε λεξικά κατανόησης (ερµηνευτικά) και λεξικά παραγωγής λόγου (αναλογικά, ονοµασιολογικά)⁴.

Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας έχει ιδιαίτερη σηµασία το σχολικό λεξικό, το λεξικό δηλαδή που απευθύνεται ειδικά σε µαθητές και µαθήτριες της πρωτοβάθµιας ή της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Αυτό σηµαίνει ότι θα πρέπει να είναι σχεδιασµένο πάνω στη βάση των αναγκών, των ικανοτήτων και των χαρακτηριστικών της συγκεκριµένης οµάδας χρηστών. Να είναι, για παράδειγµα, χρηστικό, εικονογραφηµένο (για παιδιά µικρής ηλικίας), µε προσεγµένη αισθητική, λειτουργικό σύστηµα παραποµπών κ.ά.⁵ Στην Ελλάδα

2 Στη χώρα µας, µέχρι σήµερα τουλάχιστον, τα λεξικά προφοράς απουσιάζουν αισθητά, µε εξαίρεση ελάχιστες περιπτώσεις, βλ. π.χ. Βαφιάς, Άρης. 2006. Λεξικό προφοράς της νεοελληνικής γλώσσας.

Αθήνα: εκδόσεις ∆ωδώνη.

3 Ίσως διερωτηθεί κανείς αν υπάρχουν ακόµη χειρόγραφα λεξικά και αν µπορεί κανείς να µιλά ακόµη για ένα λεξικό αυτού του είδους. Είµαστε της άποψης ότι ένα τέτοιο λεξικό θα µπορούσε να δηµιουργηθεί ακόµη και σήµερα στην πρωτοβάθµια και στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση στο πλαίσιο διδασκαλίας του γλωσσικού µαθήµατος µε την εφαρµογή νέων µορφών διδασκαλίας και µεθόδων, όπως είναι η οµαδική διδασκαλία, το σχέδιο εργασίας (η µέθοδος Project). Οι µαθητές και οι µαθήτριες µπορούν π.χ. να συντάξουν µε την καθοδήγηση του/της εκπαιδευτικού τους ένα τέτοιο λεξικό, ξεκινώντας από την αρχή της σχολικής χρονιάς και ολοκληρώνοντάς το στα τέλη της ή ακόµη και στην επόµενη σχολική χρονιά σε περίπτωση που ο/η εκπαιδευτικός θα έχει τους µαθητές και τις µαθήτριες της τάξης αυτής και την επόµενη σχολική χρονιά. Για την οµαδική διδασκαλία και τη µέθοδο Project βλ. π.χ. Χατζηδήµου, ∆ηµήτρης & Ταρατόρη Ελένη. 2002. «Η οµαδική διδασκαλία στη διδακτική πράξη», στο: Πυργιωτάκης, Ιωάννης (επιµ.). Ολοήµερο Σχολείο. Λειτουργία και προοπτικές.

Αθήνα: Οργανισµός Εκδόσεως ∆ιδακτικών Βιβλίων, σσ. 131-140. Χατζηδήµου, ∆ηµήτρης &

Ταρατόρη, Ελένη. 2002. «Η µέθοδος Project στο σχολείο», στο: Πυργιωτάκης, Ιωάννης (επιµ.).

Ολοήµερο Σχολείο. Λειτουργία και προοπτικές, ό.π., σσ. 115-130. Ταρατόρη, Ελένη. 2004². Η µέθοδος Project στη Θεωρία και στην Πράξη. Θεσσαλονίκη: εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη.

4 Η συγκεκριµένη κατηγοριοποίηση των ειδών λεξικών είναι ενδεικτική. Για διάφορες άλλες σχετικές ταξινοµήσεις βλ. για παράδειγµα Engelberg, Stefan & Lemnitzer, Lothar. 2004². Lexikographie und Wörterbuchbenutzung. Tübingen: Stauffenburg, σσ. 20-22. Schlaefer, Michael. 2002. Lexikologie und Lexikographie. Eine Einführung am Beispiel deutscher Wörterbücher. Berlin: Erich Schmidt Verlag, σ.

110. Herbst, Thomas & Klotz, Michael. 2003. Lexikografie. Paderborn/ München/ Wien/ Zürich:

Schöningh, σσ. 200-250.

5 Για µια αναλυτική παρουσίαση των λεξικογραφικών προδιαγραφών για τον σχεδιασµό ερµηνευτικών παιδαγωγικών λεξικών βλ. Ιορδανίδου, Άννα & Μάντζαρη, Έλενα (2003). «Προτάσεις σχεδιασµού παιδαγωγικών λεξικών». 6^ο ∆ιεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας, Ρέθυµνο, 18-21 Σεπτεµβρίου 2003, Πανεπιστήµιο Κρήτης, στο: http://www.philology.uoc.gr/conferences/6thICGL/ebook/alpha.htm.

παρατηρείται σηµαντικό κενό στην παραγωγή τέτοιων λεξικών⁶, ωστόσο η µεγάλη αυτή έλλειψη σε ελληνόγλωσσα σχολικά λεξικά επιχειρείται να καλυφθεί ως έναν βαθµό από το σχολικό έτος 2007-2008, καθώς προβλέπεται να εισαχθούν στα σχολεία πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης λεξικά για µαθητές και µαθήτριες γραµµένα από διάφορες οµάδες συγγραφέων, µετά από σχετική απόφαση της πολιτείας. Παρόλ’ αυτά, είναι σηµαντικό να τονιστεί ότι και η ύπαρξη σχολικών λεξικών δεν συνεπάγεται ότι οι µαθητές και οι µαθήτριες θα πρέπει να περιορίζονται στο να συµβουλεύονται αποκλειστικά και µόνον αυτά· καλό είναι να ανατρέχουν παράλληλα π.χ. σε κάποιο γενικό-ερµηνευτικό λεξικό - εφόσον βέβαια το επιτρέπουν η ηλικία και οι γνώσεις τους-, το οποίο απευθύνεται στον ευρύτερο πληθυσµό, ή σε κάποιο άλλο ειδικό λεξικό, π.χ. συνωνύµων, ανάλογα µε το ζήτηµα που έχουν να αντιµετωπίσουν, ώστε να αποκτήσουν όσο το δυνατόν γρηγορότερα µεγαλύτερη εξοικείωση µε διάφορα είδη λεξικών.

Αυτό συνεπάγεται ότι οι απόψεις που θα παρατεθούν στην εργασία αυτή αφορούν γενικά το αντικείµενο «λεξικό», όπως το γνωρίζουν οι περισσότεροι/ες εκπαιδευτικοί, µαθητές και µαθήτριες και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, και όχι κάποιο συγκεκριµένο είδος λεξικού ειδικά. Ανάλογα µε την περίπτωση, δηλαδή, θα εννοείται άλλοτε το ένα είδος λεξικού και άλλοτε το άλλο.

Λεξικογραφία

Με τον όρο «λεξικογραφία» εννοείται ο ακαδηµαϊκός κλάδος που σχετίζεται µε τα λεξικά και έχει ως αντικείµενό του την πρακτική σύνταξης λεξικών. Μέχρι σήµερα τουλάχιστον δεν υπάρχει οµοφωνία ανάµεσα στους ειδικούς όσον αφορά το ζήτηµα αν η λεξικογραφία αποτελεί ξεχωριστή και αυτόνοµη επιστήµη ή αν είναι κλάδος που υπάγεται στη φιλολογία και τη γλωσσολογία. Ορισµένοι ερευνητές, µάλιστα, κάνουν λόγο για «εφαρµοσµένη λεξικολογία» ή για «εφαρµοσµένη µορφή λεξικολογίας», όταν αναφέρονται στη λεξικογραφία⁷. Από την άλλη πλευρά, ερευνητές, όπως οι R.R.K. Hartmann και Gregory James, απορρίπτουν την άποψη ότι πρόκειται για «εφαρµοσµένη λεξικολογία» και επισηµαίνουν ότι «η λεξικογραφία είναι ένας αυτόνοµος επιστηµονικός κλάδος και όχι τοµέας της γλωσσολογίας (όπως συχνά θεωρείται λανθασµένα)»⁸ και ότι σχετίζεται µε µια

Βλ. ακόµη Γαβριηλίδου, Ζωή (επιµ.). 2000. Παιδική Λεξικογραφία και Χρήση Λεξικού στην Προσχολική και Σχολική Ηλικία. Πρακτικά Ηµερίδας. Ξάνθη: Εταιρεία αξιοποίησης και διαχείρισης περιουσίας ∆ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης.

6 Βλ. Γαβριηλίδου, Ζωή (επιµ.). 2000. Παιδική Λεξικογραφία και Χρήση Λεξικού στην Προσχολική και Σχολική Ηλικία, ό.π., σ. 4.

7 Βλ. π.χ. Μπαµπινιώτης, Γεώργιος. 1998. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας, σ. 2034. Κρύσταλ, Ντέιβιντ. 2000. Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής. Μετάφραση Γιώργος Ξυδόπουλος. Αθήνα: εκδόσεις Πατάκη, σ. 242.

8 Βλ. Hartmann, R.R.K. & James, Gregory. 1998. Dictionary of Lexicography. London and New York:

Routledge, σ. vi.

σειρά από διάφορα άλλα γνωστικά πεδία⁹, έχοντας τις δικές της αρχές και µεθόδους έρευνας και παράλληλα υιοθετώντας πορίσµατα άλλων επιστηµονικών κλάδων, πράγµα που συµβαίνει και µε πολλές άλλες επιστήµες, αναγνωρισµένες σήµερα ως αυτόνοµες. Στην εξέλιξη της λεξικογραφίας συµβάλλουν σηµαντικά οργανώσεις, εταιρείες και κέντρα που σχετίζονται µε τη γλώσσα¹⁰. Στην Ελλάδα η λεξικογραφία άρχισε να αναπτύσσεται µε συστηµατικότερο τρόπο τα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια, σε αντίθεση µε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες έχουν αρκετά µακρότερη λεξικογραφική παράδοση.

Τέλος, οι R.R.K. Hartmann και Gregory James, αναλύοντας τη λεξικογραφία, κάνουν διάκριση ανάµεσα α) στη λεξικογραφική πρακτική (lexicographic practice), που έχει ως αντικείµενο και στόχο τη δηµιουργία λεξικών (dictionary-making) και β) στη λεξικογραφική θεωρία (lexicographic theory), που έχει ως στόχο την έρευνα πάνω στα λεξικά (dictionary research)¹¹.

Η παρούσα εργασία σχετίζεται, σε ό,τι αφορά τη λεξικογραφία, σε αρκετά µεγάλο βαθµό µε το δεύτερό της πεδίο, αυτό της λεξικογραφικής θεωρίας.

Λεξικολογία

Με τον όρο «λεξικολογία»¹² εννοείται εκείνος ο κλάδος της επιστήµης της γλωσσολογίας που ασχολείται µε τη θεωρητική µελέτη του λεξιλογίου. Πιο συγκεκριµένα, η λεξικολογία

«ασχολείται µε τη µελέτη των βασικών µονάδων του λεξιλογίου, των λεξηµάτων, τον

9 Αυτά είναι, για παράδειγµα, η φιλολογία, η εκδοτική, η ιστορική – συγκριτική – εφαρµοσµένη γλωσσολογία, η λεξικολογία, η µετάφραση, η βιβλιοθηκονοµία, η ιστορία, η εκπαίδευση, η ανθρωπολογία, η πληροφορική κ.ά. Βλ. Hartmann, R.R.K. & James, Gregory. 1998. Dictionary of Lexicography, ό.π., σ. vi.

10 Τέτοιες εταιρείες, σύλλογοι, οργανώσεις σχετικές µε τη λεξικογραφία, που την προβάλλουν και την προάγουν ανά τον κόσµο, λειτουργώντας σαν «γέφυρες µεταξύ των συντακτών των λεξικών και των ακαδηµαϊκών λεξικογράφων» (των µεταλεξικογράφων), είναι οι εξής:

• DSNA (the Dictionary Society of North America, 1975),

• Lexicographical Society of India (1975),

• EURALEX (the European Association for Lexicography, 1983),

• AUSTRALEX (the Australian Association for Lexicography, 1990),

• Lexicographical Society of China (1992),

• AFRILEX (the African Association for Lexicography, 1995),

• ASIALEX (the Asian Association for Lexicography, 1997). (βλ. Hartmann, R.R.K. & James, Gregory. 1998. Dictionary of Lexicography, ό.π.).

Για τη χώρα µας θα µπορούσε να αναφέρει κανείς το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας στη Θεσσαλονίκη (έχει ειδικό Τµήµα Λεξικογραφίας), το Κέντρο Λεξικολογίας στην Αθήνα, το Τµήµα Λεξικογραφίας της Ακαδηµίας Αθηνών.

11 Βλ. Hartmann, R.R.K. & James, Gregory. 1998. Dictionary of Lexicography, ό.π.

12 ∆ιευκρινίζεται ότι ο όρος «λεξικολογία» δεν πλάστηκε αρχικά στην ελληνική γλώσσα, αφού προϋπήρχαν οι όροι «lexicology» και «lexicologie» στην αγγλική και τη γαλλική αντίστοιχα (όροι που δηµιουργήθηκαν από ελληνικά στοιχεία). Αν ήθελε κανείς να πλάσει έναν νεολογισµό στη νέα ελληνική ως όρο που να αποδίδει το ακριβές περιεχόµενο και αντικείµενο του κλάδου αυτού, θα κατέληγε, όπως υποστηρίζει η Άννα Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, στον όρο *λεξιλογιο-λογία, εφόσον εδώ γίνεται µελέτη και λόγος περί του λεξιλογίου και όχι περί του λεξικού (µελετάται, δηλαδή, το lexicon -το νοητικό λεξικό- που αναφέρεται παρακάτω, βλ. λεξιλόγιο).

σχηµατισµό τους, τη δοµή και τη σηµασία τους»¹³ και αποτελεί έναν σχετικά πρόσφατο κλάδο της γλωσσολογίας (γίνεται µάλιστα αναφορά σε αυτήν κυρίως στη βιβλιογραφία της Ευρώπης και της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και όχι τόσο στη βιβλιογραφία των ΗΠΑ).

∆ιακρίνεται α) στην ιστορική λεξικολογία, που εφαρµόζει αρχές της ιστορικής γλωσσολογίας στη µελέτη του λεξιλογίου και ασχολείται µε την ετυµολογία των λέξεων, β) στην περιγραφική λεξικολογία, που αναλύει τη λεξική σηµασία των λέξεων, γ) στη γενική λεξικολογία, η οποία κινείται σε επίπεδο γενικών αρχών ανάλυσης των λεξιλογίων των διαφόρων γλωσσών, µε σκοπό τη δηµιουργία καθολικών µοντέλων περιγραφής τους, δ) στη συγκριτική λεξικολογία, η οποία µελετά τη δοµή του λεξιλογίου δύο ή περισσότερων γλωσσών, ε) στην εφαρµοσµένη λεξικολογία, που ανήκει στην εφαρµοσµένη γλωσσολογία και έχει να κάνει µε τη διδασκαλία του λεξιλογίου µιας γλώσσας (µητρικής, ξένης ή δεύτερης) και στην ανάδειξη µεθόδων και µέσων για τη µεγαλύτερη αποτελεσµατικότητά της, και, τέλος, στ) στη στατιστική λεξικολογία, η οποία αποτελεί µέρος της υπολογιστικής γλωσσολογίας και επιδίδεται στη µέτρηση µονάδων του λεξιλογίου και στην ταξινόµησή τους κατά ζώνες συχνότητας (Άννα Αναστασιάδη-Συµεωνίδη).

Η λεξικολογία έχει αρκετά στενή και άµεση σχέση µε τη λεξικογραφία (µε τη λεξικογραφία να προηγείται σε παλαιότητα εµφάνισης), αφού «η λεξικολογία σχετίζεται µε τη σύνταξη του λεξικού (dictionary-making) από διάφορες απόψεις, καθώς διευκρινίζει πώς δηµιουργούνται, συνδυάζονται, τροποποιούνται και ορίζονται λέξεις και φράσεις, και πώς η χρήση τους ποικίλλει σε µια γλώσσα»¹⁴. Η πρόοδος και τα νέα ευρήµατα που προκύπτουν από λεξικολογικές έρευνες αναµφίβολα επηρεάζουν σε µεγάλο βαθµό και τη σύνταξη λεξικών, η οποία καθορίζεται σηµαντικά από την ανάπτυξη της λεξικολογίας. Συµβαίνει, µάλιστα, συχνά οι λεξικολόγοι να είναι και λεξικογράφοι¹⁵. Ωστόσο, η λεξικολογία ασχολείται µε το λεξιλόγιο χωρίς την προοπτική σύνταξης ενός λεξικού, µε αποτέλεσµα ο διαφορετικός αυτός στόχος που έχει σε σύγκριση µε τη λεξικογραφία να τη διαφοροποιεί σηµαντικά από αυτήν.

Η συνάρτηση λοιπόν µεταξύ λεξικολογίας και λεξικογραφίας, όπως παρουσιάστηκε, και η σχέση που έχει η παρούσα εργασία µε το δεύτερο πεδίο της λεξικογραφίας, η οποία επισηµάνθηκε προηγουµένως, κατέστησαν αναγκαία αυτήν τη σύντοµη ανάλυση του όρου

«λεξικολογία».

13 Βλ. Hartmann, R.R.K. & James, Gregory. 1998. Dictionary of Lexicography, ό.π., σ. 86.

14 Βλ. Hartmann, R.R.K. & James, Gregory. 1998. Dictionary of Lexicography, ό.π.

15 Χαρακτηριστικές περιπτώσεις για την Ελλάδα αποτελούν, για παράδειγµα, η Άννα Αναστασιάδη- Συµεωνίδη, συγγραφέας του Αντίστροφου λεξικού της νέας ελληνικής (2001, Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]), και ο Γεώργιος Μπαµπινιώτης, συγγραφέας του Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσας (1998, Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας).

Μεταλεξικογραφία

Τα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια χρησιµοποιείται διεθνώς, αλλά και στη χώρα µας, ο όρος «µεταλεξικογραφία»¹⁶, για να αποδοθεί ευκρινέστερα η διάκριση που υπάρχει ανάµεσα στη λεξικογραφική πρακτική, η οποία αποσκοπεί, όπως σηµειώθηκε, στη σύνταξη λεξικών, και στη λεξικογραφική θεωρία, στην έρευνα, δηλαδή, όσον αφορά τα λεξικά.

Ο καινούριος αυτός όρος δηλώνει ακριβώς τη µελέτη θεµάτων που αφορούν την πρακτική σύνταξης λεξικών και την επιστηµονική ανάλυση των λεξικών· οι µεταλεξικογράφοι επιδίδονται, µε άλλα λόγια, στη µελέτη πάνω στα προϊόντα της λεξικογραφίας, τα λεξικά¹⁷, παράγοντας µε τον τρόπο αυτό µεταλεξικογραφικά έργα¹⁸.

Η παρούσα εργασία σχετίζεται κατά ένα τµήµα µε τη µεταλεξικογραφία -χωρίς να έχει καθαρά µεταλεξικογραφικό προσανατολισµό-, καθώς περιλαµβάνει έρευνα σχετικά µε τη χρήση του λεξικού στην εκπαιδευτική διαδικασία, αλλά και έκθεση ορισµένων βασικών θέσεων που αφορούν τη συγγραφή σχολικών λεξικών.

Λεξιλόγιο

Ακολουθώντας τη γνωστή διάκριση του Ferdinand de Saussure, ιδρυτή της µοντέρνας γλωσσολογίας, ανάµεσα στις έννοιες της ‘langue’ και της ‘parole’¹⁹, και αυτήν του Noam Chomsky ανάµεσα σε ‘competence’ και ‘performance’, µπορεί και πρέπει να διακρίνει κανείς δύο είδη λεξιλογίου: ένα που αντιστοιχεί στη ‘langue’ και τη ‘competence’, το lexicon (συνήθης απόδοση στη νέα ελληνική είναι ο όρος «λεξικό» ή «νοητικό λεξικό», αν και ορθότερη απόδοση θα αποτελούσε ο νεολογισµός «*λεξηµατολόγιο» - Άννα Αναστασιάδη- Συµεωνίδη), και ένα που αντιστοιχεί στην ‘parole’ και την ‘performance’, το vocabulary (απόδοση: «λεξιλόγιο»).

16 Βλ. Hausmann, Franz Josef. 1986. “The training and professional development of lexicographers in Germany”, στο: Ilson, Robert (ed.). Lexicography. An emerging international profession. Manchester:

Manchester University Press, σσ. 101-110, καθώς και Hausmann, Franz Josef. 1989. “Pour une histoire de la métalexicographie”, στο: Hausmann, Franz Josef / Reichmann, Oskar / Wiegand, Herbert Ernst / Zgusta, Ladislav (eds). Wörterbücher. Dictionaries. Dictionnaires. Ein internationales Handbuch zur Lexikographie. Erster Teiband. Berlin/New York: Walter de Gruyter, σσ. 216-224.

17 Χρήσιµο προσόν, για να επιδοθεί κανείς µε επιτυχία σε µια τέτοια δραστηριότητα αποτελεί ασφαλώς η προηγούµενη ενασχόληση και πρακτική εργασία και συµµετοχή του στη σύνταξη κάποιου λεξικού.

Ωστόσο, αυτό δεν σηµαίνει ότι επιστήµονες χωρίς πρακτική λεξικογραφική πείρα πρέπει να αποκλείονται αυτοµάτως από τη µεταλεξικογραφική έρευνα. Βλ. Herbst, Thomas & Klotz, Michael.

2003. Lexikografie, ό.π., σ. 15. Εκεί σκιαγραφείται σύντοµα και η σχέση µεταξύ λεξικογράφων και µεταλεξικογράφων.

18 Μεταλεξικογραφικά έργα που συντελούν στη συγκρότηση της µεταλεξικογραφίας σε ειδικό κλάδο εµφανίζονται κυρίως µετά το 1970, µε το έργο του Ladislav Zgusta, Manual of Lexicography (Zgusta, Ladislav. 1971. Manual of Lexicography. The Hague: Mouton), να αποτελεί ορόσηµο και κατεξοχήν σηµείο αναφοράς σε µεταλεξικογραφικές µελέτες.

19 Βλ. Saussure, F. de. 1979. Μαθήµατα γενικής γλωσσολογίας. Μετάφραση Φ. ∆. Αποστολόπουλος.

Αθήνα: εκδόσεις Παπαζήση. Τίτλος πρωτοτύπου Cours de linguistique générale (Παρίσι: Payot &

Rivages, 1916). Βλ. ακόµη την ανάλυση του όρου «γλώσσα», η οποία ακολουθεί.

Το τελευταίο δηλώνει το ατοµικό λεξιλόγιο του κάθε οµιλητή, το πραγµατωµένο λεξιλόγιο, ενώ το lexicon είναι ένα θεωρητικό άθροισµα που περιλαµβάνει όλα τα ατοµικά λεξιλόγια όλων των οµιλητών µιας γλώσσας, καθώς και τα δυνάµει µορφήµατα που έχουν οι οµιλητές στον νου τους και δεν έχουν πραγµατωθεί ακόµα, γιατί δεν παρουσιάστηκαν µέχρι σήµερα οι κατάλληλες πραγµατολογικές συνθήκες (possible words).

Άλλες διακρίσεις που υπάρχουν όσον αφορά τα είδη λεξιλογίου, είναι αυτή ανάµεσα στο γενικό λεξιλόγιο, που χρησιµοποιούµε όλοι στην καθηµερινή µας ζωή, και στα ειδικά λεξιλόγια, που χρησιµοποιούνται στο πλαίσιο ενός εξειδικευµένου κλάδου, π.χ. της πληροφορικής ή της ιατρικής, καθώς και η διάκριση ανάµεσα στο ενεργητικό (αυτό που χρησιµοποιεί ένας οµιλητής) και το παθητικό λεξιλόγιο (αυτό που κατανοεί ένας οµιλητής, χωρίς όµως να το χρησιµοποιεί)²⁰.

Το λεξιλόγιο, καθώς δεν ανήκει στον σκληρό πυρήνα της γλώσσας (σε αντίθεση µε τη φωνολογία και τη σύνταξη), βρίσκεται σε άµεση σχέση και σε στενή επαφή µε τον εξωγλωσσικό κόσµο και τις αλλαγές που λαµβάνουν χώρα σε αυτόν. Είναι το πιο ευµετάβλητο κοµµάτι της γλώσσας, στο οποίο αποτυπώνονται οι αλλαγές και οι εξελίξεις που συντελούνται στον κόσµο και το οποίο αποτυπώνεται -στον βαθµό που αυτό είναι δυνατό- σε ένα γλωσσικό λεξικό.

Το λεξικό -αντικείµενο έρευνας της παρούσας εργασίας- καταγράφει, όπως είναι γνωστό, το λεξιλόγιο στο πλαίσιο µιας συγκεκριµένης συγχρονίας, ενώ η συστηµατική και µεθοδική χρήση του λεξικού µπορεί να συµβάλει, µεταξύ των άλλων, στον εµπλουτισµό του λεξιλογίου (ενεργητικού και παθητικού) του χρήστη. Έτσι, ο εµπλουτισµός του λεξιλογίου των µαθητών και των µαθητριών αναγνωρίζεται ως ένας από τους βασικούς σκοπούς χρήσης του λεξικού µέσα στη σχολική τάξη, ο οποίος µελετάται στη συγκεκριµένη εργασία.

Γλώσσα – γλωσσική ικανότητα

Η γλώσσα είναι ένα πολύπλευρο φαινόµενο, το οποίο απασχολεί, µε τις ποικίλες διαστάσεις του, διάφορες επιστήµες: τη γλωσσολογία, την κοινωνιολογία, την ψυχολογία, την ανθρωπολογία, τη φιλοσοφία και την παιδαγωγική. Καθώς χαρακτηρίζεται έντονα από το στοιχείο της επικοινωνιακής και της κοινωνικής λειτουργίας, αλλά και της συναισθηµατικής λειτουργίας, η γλώσσα διαφοροποιείται από τα τεχνητά συστήµατα επικοινωνίας, που απλώς µεταφέρουν µια πληροφορία – στα γλωσσικά σηµεία, αντίθετα, κρύβεται και συναίσθηµα.

Έτσι, η γλώσσα αποτελεί το µοναδικό δευτερογενές σύστηµα σήµανσης που υπάρχει: σε αντίθεση µε τα πρωτογενή συστήµατα σήµανσης (τα οποία είναι σε θέση να χρησιµοποιούν

20 Βλ. Κρύσταλ, Ντέιβιντ. 2000. Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής. Μετάφραση Γιώργος Ξυδόπουλος, ό.π., σ. 240.