ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ Σχολή Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών Τμήμα Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής
Δημήτρης Τ. Σκλαβενίτης
Οι μαθητικές κινητοποιήσεις απέναντι στις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις στη Μεταπολίτευση (1976-1997)
Διδακτορική Διατριβή
Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή
Γιούλη Παπαδιαμαντάκη, επίκουρη καθηγήτρια, επιβλέπουσα Χριστίνα Κουλούρη, καθηγήτρια
Λίνα Βεντούρα, καθηγήτρια
Κόρινθος 2015
Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή Γιούλη Παπαδιαμαντάκη, επίκουρη καθηγήτρια,
Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, επιβλέπουσα Χριστίνα Κουλούρη, καθηγήτρια, Πάντειο Πανεπιστήμιο
Λίνα Βεντούρα, καθηγήτρια, Πάντειο Πανεπιστήμιο
Μέλη Εξεταστικής Επιτροπής
Δέσποινα Καρακατσάνη, αναπληρώτρια καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Δημήτρης Σωτηρόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής, Πανεπιστήμιο Αθηνών
Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, διευθυντής ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Βαγγέλης Καραμανωλάκης, επίκουρος καθηγητής, Πανεπιστήμιο Αθηνών
Στους γονείς μου
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Ευχαριστίες ... 11
Αρκτικόλεξα ... 15
Εισαγωγή ... 19
Πεδίο έρευνας ... 19
Δομή ... 22
Πηγές ... 25
Βιογραφικές αφηγήσεις ... 26
Επιλογές θεωρίας ... 29
Ανασκόπηση της θεματικής βιβλιογραφίας ... 33
ΜΕΡΟΣ Α΄ Η πρώτη περίοδος των μαθητικών κινητοποιήσεων (1974-1990) Κεφάλαιο Α΄ Η γέννηση του μαθητικού κινήματος σε ένα αυστηρά κανονιστικό περιβάλλον (1974-1981) Το αίτημα για εκδημοκρατισμό της εκπαίδευσης ... 41
Αναβίωση των μαθητικών κοινοτήτων ... 45
Ίδρυση των μαθητικών παρατάξεων ... 49
Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976 ... 61
Οι πρώτες μαθητικές απόπειρες συντονισμού ... 70
Αντίδραση της κυβέρνησης ... 73
Αδυναμία συγκρότησης μαζικού κινήματος ... 80
Η συντήρηση επικρατεί του εκδημοκρατισμού στην εκπαίδευση ... 85
Νόμος 815 για την ανώτατη παιδεία ... 89
Μαθητικός κανονισμός 1978... 91
Η αποδυνάμωση των μαθητικών παρατάξεων ... 93
«Πανελλήνιες», μπλε ποδιά και μεικτά σχολεία ... 97
Οι τελευταίες κινητοποιήσεις της περιόδου με αφορμή το πενθήμερο ... 103
«Αλλαγή χρειάζεται και το μαθητικό κίνημα» ... 108
Κεφάλαιο Β΄ Η εποχή της «αλλαγής» και η είσοδος του κομματισμού στα σχολεία (1982-1987) Η «αλλαγή» έρχεται στα σχολεία ... 113
Οι πρώτες «δημοκρατικές» μαθητικές εκλογές ... 119
Το «μωβ φυλλάδιο» φέρνει αναταραχή ... 122
Το αντιφατικό πρόσωπο της κυβέρνησης ... 125
Η κομματικοποίηση στα σχολεία ... 130
Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση 1985: ο νόμος «αντι-309» ... 139
Ίδρυση Ενιαίων Πολυκλαδικών Λυκείων ... 143
Η στροφή της πολιτικής του ΠΑΣΟΚ ... 146
Εθνικός Διάλογος για την παιδεία ... 148
Οι κινητοποιήσεις στα πολυκλαδικά ... 153
O ρόλος των κομμάτων και της Μαθητικής Πρωτοβουλίας ... 157
Κεφάλαιο Γ΄ Πολιτική‒Κοινωνική‒Εκπαιδευτική κρίση (1988-1990) Αλλαγή πλεύσης στην οικονομική πολιτική ... 167
Νικηφόρα απεργία των εκπαιδευτικών... 168
Καταλήψεις στα ΤΕΛ ... 172
Ιούνιος 1989-Απρίλιος 1990: Περίοδος κοινωνικοπολιτικής αναταραχής ... 178
Δημιουργία της ΚΝΕ-ΝΑΡ ... 183
Νέα απεργία των εκπαιδευτικών ... 186
ΜΕΡΟΣ Β΄ «Το Πολυτεχνείο της γενιάς μας»: Οι μαθητικές κινητοποιήσεις της περιόδου 1990-1991 και η κορύφωση του μαθητικού κινήματος Κεφάλαιο Α΄ Η πολιτική της κυβέρνησης στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση Το πρόγραμμα της κυβέρνησης για την παιδεία ... 197
Τα Προεδρικά Διατάγματα ... 198
Αλλαγή του μαθητικού κανονισμού ... 208
Κεφάλαιο Β΄ Καταλήψεις σχολείων ‒ Η ιστορικότητα των καταλήψεων και το ζήτημα της νομιμοποίησής τους Ρεπερτόριο δράσης των μαθητών ... 215
Κατάληψη: βασική μορφή νεανικής διαμαρτυρίας στη Μεταπολίτευση ... 217
Ιστορία των καταλήψεων ... 220
Οι καταλήψεις για το Ν. 815/1978 ... 220
Καταλήψεις στέγης... 230
Κατάληψη Χημείου: Μάιος και Νοέμβριος 1985 ... 238
Δολοφονία Καλτεζά ... 241
Οι πρώτες καταλήψεις στα σχολεία ... 245
Πολυκλαδικά 1986: η «εποχή των καταλήψεων» ξεκινά ... 249
Η συλλογική μνήμη των καταληψιών της περιόδου 1990-1991 ... 254
Νομιμότητα ‒ Νομιμοποίηση καταλήψεων ... 259
Η χαρτογράφηση και τα στατιστικά των καταλήψεων ... 270
Το συλλαλητήριο ως συμπλήρωμα στο ρεπερτόριο των μαθητών ... 281
Κεφάλαιο Γ΄
Οι μαθητές απέναντι στην κοινωνία και ο κοινωνικός αντίκτυπος στις μαθητικές κινητοποιήσεις
Οι μαθητικές καταλήψεις ξεκινούν από την επαρχία ... 289
Οι μαθητικές κινητοποιήσεις στην Αθήνα ... 298
Η πρώτη παμμαθητική συνέλευση στο ΜΑΧ και τα συντονιστικά των μαθητών ... 307
Η ενδοσχολική οργάνωση των μαθητών ... 320
Αίτια της μαθητικής έκρηξης ... 326
Κινητοποίηση πόρων και πολιτικές ευκαιρίες ... 331
Πολιτικοποίηση και coca-cola ... 333
Κόμματα και μαθητές ... 338
ΠΑΣΟΚ-ΠΑΜΚ ... 339
ΚΝΕ-ΝΑΡ... 346
ΚΚΕ ... 351
Γονείς και «αγανακτισμένοι γονείς» ... 357
Η στάση των καθηγητών ... 362
Ρέιντζερς και Κένταυροι ... 366
Κεφάλαιο Δ΄ Πέντε νεκροί στο μέτωπο της μαθητικής διαμαρτυρίας – Η νίκη των μαθητών Δολοφονία Τεμπονέρα ... 371
Κοινωνική έκρηξη ‒ Παραίτηση Κοντογιαννόπουλου... 381
Ακόμα τέσσερις νεκροί ‒ Το τέλος των καταλήψεων ... 388
Το μαθητικό κίνημα ως μέρος ενός συγκρουσιακού κύκλου ... 392
ΜΕΡΟΣ Γ΄ Η θεσμοποίηση των μαθητικών καταλήψεων (1991-1996) και η φιλόδοξη γενικευμένη επανάληψή τους (1997-1999) Κεφάλαιο Α΄ Οι επόμενες καταλήψεις και η θεσμοποίησή τους – Νέοι θεσμοί ως αντίδοτο στις μαθητικές κινητοποιήσεις (1991-1996) Καταλήψεις για τα ΙΕΚ ... 399
«Μακεδονικό Ζήτημα» και μαθητές ... 412
Η επανάληψη των καταλήψεων και η θεσμοποίησή τους (1992-1996) ... 418
Διατήρηση των ΙΕΚ και διάλυση της ΠΑΜΚ ... 420
Καταλήψεις με επίκεντρο την τεχνική εκπαίδευση ... 422
Οι μαθητές στην κατάληψη του Πολυτεχνείου το 1995 ... 430
Μαθητικό Συμπόσιο και Βουλή των Εφήβων: Δύο νέοι θεσμοί ελεγχόμενου μαθητικού συνδικαλισμού ... 438
Κεφάλαιο Β΄
Κινητοποιήσεις και καταλήψεις εναντίον της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης Αρσένη (1997-1999)
Η απεργία των εκπαιδευτικών το 1997 ... 449
Μεταρρύθμιση Αρσένη ‒ πρώτες αντιδράσεις από μαθητές και καθηγητές ... 452
Διαγωνισμός του ΑΣΕΠ ... 457
Το ξέσπασμα των κινητοποιήσεων (1998) και ο ρόλος της ΚΝΕ ... 460
Οργάνωση του αγώνα – η διαφωνία απέναντι στις καταλήψεις ... 462
Πρωτοβουλία Μαθητών Κατειλημμένων Σχολείων εναντίον ΣΑΣΑ ... 466
Αιτήματα μαθητών και στάση κυβέρνησης ... 471
Κλιμάκωση και γενίκευση των μαθητικών κινητοποιήσεων ... 478
Μερική υποχώρηση Αρσένη και εμφάνιση εισαγγελέων και «αγανακτισμένων» ... 485
Η αρχή του τέλους των κινητοποιήσεων ... 489
Η στάση των κομμάτων απέναντι στη μαθητική διαμαρτυρία ... 495
Η αντιφατική τακτική της ΝΔ ... 496
ΚΚΕ: στήριξη ή χειραγώγηση του μαθητικού αγώνα; ... 504
Ο άτυπος ηγέτης των μαθητών ... 509
Μεταστροφή για διάλογο ... 512
Η ΟΛΜΕ στο πλευρό των μαθητών ... 515
Ο διχασμός στα συλλογικά όργανα των γονιών ... 520
Η στάση των μαθητών ... 524
Το «ιδιώνυμο» των σχολικών καταλήψεων ... 527
Συμπεράσματα ... 531
Παράρτημα 1. Αποτελέσματα για την εκλογή 15μελών μαθητικών συμβουλίων (1984-1988) ... 549
2.Το χρονολόγιο των καταλήψεων (22 Νοεμβρίου 1990-24 Ιανουάριου 1991) ... 550
3. Συνθήματα μαθητικών κινητοποιήσεων 1990-1991 ... 563
Πηγές ... 571
Βιβλιογραφία ... 597
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
«Και να θυμάσαι ότι σε αυτή τη διαδρομή θα είσαι μόνος, κανείς δεν θα γνωρίζει καλύτερα τη δουλειά σου απ’ ότι εσύ». Τα λόγια του κ. Σπύρου Ασδραχά στην αφετηρία της διατριβής ήχησαν ανησυχητικά στα αυτιά μου και θα περνούσε αρκετός καιρός μέχρι να τα καταλάβω απολύτως. Γράφοντας αυτές τις γραμμές, και έχοντας πλέον συνειδητοποιήσει το νόημα της παραπάνω φράσης, νιώθω την ανάγκη να ευχαριστήσω αρκετούς ανθρώπους, που σε αυτή τη «μοναχική» διαδρομή με συντρόφευσαν και με την πολύτιμη αρωγή τους με βοήθησαν να φτάσω μέχρι τέλους.
Κατ’ αρχάς, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου, Τριαντάφυλλο και Ευτυχία, για την αδιάκοπη επιστημονική και συναισθηματική υποστήριξη που μου προσέφεραν όλο αυτό το διάστημα. Ήταν πάντα δίπλα μου, ανταποκρινόμενοι με τις γνώσεις τους σε κάθε ερευνητική απορία ή δυσκολία που μου παρουσιαζόταν, ενώ υπέμειναν αγόγγυστα τις κυκλοθυμικές μου αντιδράσεις κατά τη διάρκεια της περιόδου εκπόνησης της διατριβής.
Με ανάλογα συναισθήματα εκφράζω τις θερμές μου ευχαριστίες στους καθηγητές μου, μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής, που αποδέχθηκαν να αναλάβουν την παρακολούθηση της διατριβής, παρέχοντάς μου πολύτιμες συμβου- λές και καθοδηγώντας με σε άγνωστά μου επιστημονικά πεδία. Εξ αιτίας της ανασύστασης της τριμελούς επιτροπής δύο φορές κατά τη διάρκεια της διατριβής, θα ήθελα να ευχαριστήσω αθροιστικά: την κ. Χριστίνα Κουλούρη, την κ. Δέσποινα Καρακατσάνη, τον κ. Δημήτρη Σωτηρόπουλο, την κ. Λίνα Βεντούρα και την κ.
Γιούλη Παπαδιαμαντάκη. Αλλά και τον κ. Λεωνίδα Καλλιβρετάκη και τον κ.
Βαγγέλη Καραμανωλάκη, που δέχθηκαν να είναι μέλη της επταμελούς επιτροπής.
Ειδικότερα, θα ήθελα να αναφερθώ στην κ. Χριστίνα Κουλούρη, που οι επισημάνσεις και τα σχόλιά της με ώθησαν να καταβάλω το μέγιστο της προσπάθειάς μου και να αισθανθώ ότι πολλές φορές υπερβαίνω τα όριά μου για να αντεπεξέλθω στις απαιτήσεις∙ στην κ. Λίνα Βεντούρα, που η υπομονή και η επιμονή της στο συγκεκριμένο υπέδειξαν τη σημασία και της παραμικρής λεπτομέρειας για την πραγμάτωση μιας τέτοιας εργασίας∙ και στον κ. Δημήτρη Σωτηρόπουλο, που οι γνώσεις του και η μεθοδικότητά του μου άνοιγαν συνεχώς νέους ερευνητικούς δρό- μους και μου δημιουργούσαν νέα ερωτήματα.
Προχωρώντας σε επιμέρους ευχαριστίες προσώπων που σχετίστηκαν με τη διαδικασία της έρευνας του υλικού της διατριβής, θα ήθελα να ευχαριστήσω: τον κ.
Βαγγέλη Καραμανωλάκη, την κ. Άντα Κάπολα, την κ. Αγγελική Χριστοδούλου και όλους τους ανθρώπους των ΑΣΚΙ για την προθυμία τους να με εξυπηρετήσουν και να με διευκολύνουν στον εντοπισμό του πλούσιου –όπως αποδείχθηκε‒
τεκμηριωτικού υλικού που υπήρχε στο χώρο των Αρχείων. Επίσης, ένα απλόχερο
«ευχαριστώ» οφείλω στην κ. Έλλη Δρούλια από την Βιβλιοθήκη της Βουλής, την κ.
Βασιλική Τσιγκούνη από την Εθνική Βιβλιοθήκη, τον κ. Δημήτρη Μπαχάρα από το ΕΛΙΑ, τον κ. Ζήσιμο Ζυνοδινό από την ΕΜΙΑΝ, τον κ. Παύλο Χαραμή από την ΟΛΜΕ, την κ. Ελευθερία Κοψιδά από τη Σχολή Μωραΐτη και τον κ. Δημήτρη Καραμάνο από το Κολλέγιο Αθηνών, οι οποίοι με καλοδέχθηκαν και με βοήθησαν με καίριο τρόπο στην αναζήτηση των πηγών μου.
Ειδικές ευχαριστίες θα ήθελα να αποδώσω στον κ. Βαγγέλη Πολίτη, οικονομικό διευθυντή της εφημερίδας Πελοπόννησος, ο οποίος, κατά την επίσκεψή μου στην Πάτρα, συνέδραμε καταλυτικά στην εύρεση υλικού και προσώπων που σχετίζονταν με τις μαθητικές κινητοποιήσεις στην πόλη και με τη δολοφονία Τεμπονέρα.
Επιπλέον, νιώθω υπόχρεος στον κ. Κώστα Πανταζή –παλιό γραμματέα Νεολαίας του ΠΑΣΟΚ‒, που συνάντησα σε μια περίοδο που μάταια αναζητούσα συνομιλητές μαθητές για την περίοδο 1990-1, και ο οποίος χωρίς να με γνωρίζει μου πρότεινε να με φέρει σε επαφή με τον πρώτο συνεντευξιαζόμενό μου. Από εκεί και πέρα ξετυλίχθηκε το γαϊτανάκι των συνεντεύξεων, με κάθε συνομιλητή να με βοηθάει στην εύρεση του επόμενου. Από καρδιάς λοιπόν, ευχαριστώ όλους τους συζητητές μου –ανεξαρτήτως ερευνώμενης περιόδου‒, των οποίων οι μαρτυρίες και σε αρκετές περιπτώσεις το αρχειακό υλικό που μου διέθεσαν, συνετέλεσαν αποφασιστικά στο τελικό περιεχόμενο της διατριβής. (Τα ονόματά τους αναφέρονται στις Πηγές της διατριβής.)
Σε αυτό το σημείο, θα ήθελα να ευχαριστήσω όσους συνέβαλαν στο να μου απονεμηθεί υποτροφία στο πλαίσιο του έργου «Ηράκλειτος ΙΙ: Ενίσχυση του ανθρώπινου ερευνητικού δυναμικού μέσω της υλοποίησης διδακτορικής έρευνας», το οποίο διενεργήθηκε ως μέρος του Εταιρικού Συμφώνου για το Πλαίσιο Ανάπτυξης (ΕΣΠΑ) και συγχρηματοδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και Εθνικούς Πόρους. Ιδιαίτερα τα μέλη της πρώτης συμβουλευτικής επιτροπής, την κ.
Χριστίνα Κουλούρη, την κ. Δέσποινα Καρακατσάνη και τον κ. Δημήτρη Σωτη- ρόπουλο, που συνυπέγραψαν την υποψηφιότητά μου.
Οι οικονομικοί πόροι της υποτροφίας μου παρείχαν –σε χαλεπούς καιρούς‒ τη δυνατότητα να επικεντρωθώ απρόσκοπτα στη διατριβή, ενώ ο ηθικός της αντίκτυπος μου προσέδωσε επιπλέον κίνητρα στο να δικαιώσω εκ του αποτελέσματος όσους με τίμησαν με την επιλογή μου ως υποτρόφου. Γι’ αυτό το λόγο, θα ήθελα να ευχαριστήσω ξεχωριστά τον κ. Σπύρο Ασδραχά, τον κ. Λεωνίδα Καλλιβρετάκη και τον κ. Γιώργο Κόκκινο, για την προθυμία και την εμπιστοσύνη που έδειξαν στις δυνατότητές μου, καθώς δέχθηκαν να μου χορηγήσουν συστατικές επιστολές που περιελήφθησαν στο φάκελο διεκδίκησης της υποτροφίας. Επίσης, ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή κ. Γιώργο Ανδρειωμένο, υπεύθυνο του έργου για το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, και την κ. Ανδρομάχη Τσίντζου, υπεύθυνη για τη συμβουλευτική και διαχειριστική υποστήριξη του έργου, για τη βοήθεια και την κατανόηση στα δύσκολα στάδια της προσπάθειάς μου.
Ένα πρόσωπο στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ με ιδιαίτερη τιμή είναι ο αείμνη- στος Αλέξης Δημαράς. Είχα την τύχη να τον γνωρίσω λίγους μήνες πριν το θάνατό του και μέσα σε μία ώρα που διήρκεσε η συνάντησή μας κατακλύστηκα από πληροφορίες και ιδέες για την έρευνά μου, οι οποίες λειτούργησαν ως πηγή έμπνευ- σης. Με αποχαιρέτησε με τη βεβαιότητα ότι θα τα ξαναπούμε. Δυστυχώς, δεν προλάβαμε.
Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω για την προσφορά τεκμηρίων τους: κ. Έρση Ζακοπούλου, κ. Γιάννη Μπαφούνη, κ. Δημήτρη Νάτσιο, κ. Μαρία Παναγιωτοπούλου και κ. Δημήτρη Τσερέ. Ευχαριστώ ακόμα την κ. Βάσω Αντωνίου, η οποία προσφέρ- θηκε με εγκαρδιότητα να επιμεληθεί την οριστική μορφοποίηση της διατριβής, δίνοντάς της την εικόνα που επιθυμούσα.
Κλείνοντας, θα ήθελα να σταθώ με ευαρέσκεια απέναντι στις συγκυρίες που με οδήγησαν να βιώσω τη μοναδική εμπειρία της πραγματοποίησης μιας διδακτορικής διατριβής, μην αμελώντας όλα όσα την περιέβαλλαν, είτε απέρρεαν από αυτήν είτε συνοδοιπορούσαν. Από μια τέτοια συγκυρία προήλθε και η γνωριμία μου με την Αναστασία, την οποία ευχαριστώ για την αγάπη και την αμέριστη συμπαράστασή της.
ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΑ
ΑΑΜΠΕ: Αντιφασιστική Αντιϊμπεριαλιστική Μαθητική Παράταξη Ελλάδας (ΕΚΚΕ) ΑΑΣΠΕ: Αντιφασιστική Αντιϊμπεριαλιστική Σπουδαστική Παράταξη Ελλάδας
(ΕΚΚΕ)
ΑΔΕΔΥ: Ανώτατη Διοίκηση Ενώσεων Δημοσίων Υπαλλήλων ΑΔΗΝ: Ανανεωτική Δημοκρατική Νεολαία (ΔΗΑΝΑ)
ΑΕΙ: Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα
ΑΝΤΑΡΣΥΑ: Αντικαπιταλιστική Αριστερή Συνεργασία για την Ανατροπή ΑΠΣ: Αγωνιστική Παράταξη Σπουδαστών
ΑΣΓΜΕ: Ανώτατη Συνομοσπονδία Γονέων Μαθητών Ελλάδας ΑΣΕΠ: Ανώτατο Συμβούλιο Επιλογής Προσωπικού
ΑΣΟΕΕ: Ανώτατη Σχολή Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών ΑΣΦ-Σ: Αριστερές Συσπειρώσεις Φοιτητών-Σπουδαστών
ΑΤΑ: Αυτόματη Τιμαριθμική Αναπροσαρμογή ΓΣΕΕ: Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδας
ΔΑ-ΔΕ: Δημοκρατικός Αγώνας-Δημοκρατική Ενότητα (ΚΚΕ εσωτ.) ΔΑΚΕ: Δημοκρατική Ανεξάρτητη Κίνηση Εργαζομένων (ΝΔ) ΔΑΡΑΣ: Δίκτυο Αυτόνομων Ριζοσπαστικών Αριστερών Σχημάτων ΔΕΕ: Δημοσιοϋπαλληλική Ενότητα Εκπαιδευτικών
ΔΕΗ: Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού ΔΕΚΟ: Δημόσιες Επιχειρήσεις και Οργανισμοί ΔΗΑΝΑ: Δημοκρατική Ανανέωση
ΔΗΚΚΙ: Δημοκρατικό Κοινωνικό Κίνημα
ΔΗΜΑΚ: Δημοκρατική Μαθητική Κίνηση (ΚΚΕ εσωτ.) ΔΝΤ: Διεθνές Νομισματικό Ταμείο
ΔΟΕ: Διδασκαλική Ομοσπονδία Ελλάδας ΕΑΑΚ: Ενιαία Ανεξάρτητη Αριστερή Κίνηση ΕΑΜ: Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο ΕΑΜ: Εργατικό Αντιιμπεριαλιστικό Μέτωπο ΕΑΡ: Ελληνική Αριστερά
ΕΑΣ: Εταιρεία Αστικών Συγκοινωνιών ΕΔΑ: Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά
ΕΔΕ: Εργατική Διεθνιστική Ένωση ΕΔΗΚ: Ένωση Δημοκρατικού Κέντρου ΕΚΑ: Επιτροπή Καταλήψεων Αττικής
ΕΚΑΜ: Επαναστατική Κίνηση Αριστερών Μαθητών ΕΚΚΕ: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών
ΕΚΚΕ: Επαναστατικό Κομμουνιστικό Κίνημα Ελλάδας ΕΚ-ΝΔ: Ένωση Κέντρου-Νέες Δυνάμεις
ΕΚΟΝ ΡΦ: Ελληνική Κομμουνιστική Νεολαία Ρήγας Φεραίος (ΚΚΕ εσωτ.) ΕΛΑΣ: Ελληνική Αστυνομία
ΕΛΜΕ: Ένωση Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης ΕΜΠ: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
ΕΝΕΚ: Ενιαίο Εθνικιστικό Κίνημα ΕΟΚ: Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα ΕΟΚΑ: Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών
ΕΠΕΑΕΚ: Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης
ΕΠΕΝ: Εθνική Πολιτική Ένωση ΕΠΛ: Ενιαία Πολυκλαδικά Λύκεια ΕΡΕ: Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση
ΕΣΑΚ: Ενιαία Συνδικαλιστική Αγωνιστική Κίνηση (ΚΚΕ) ΕΣΑΠ: Εθνικό Συμβούλιο Ανώτατης Παιδείας
ΕΣΕΕ: Εθνική Σπουδαστική Ένωση Ελλάδας ΕΣΥΠ: Εθνικό Συμβούλιο για την Παιδεία
ΕΥΔΑΠ: Εταιρεία Ύδρευσης και Αποχέτευσης Πρωτευούσης ΕΦΕΕ: Εθνική Φοιτητική Ένωση Ελλάδας
ΗΠΑ: Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής
ΙΕΚ: Ινστιτούτο Επαγγελματικής Κατάρτισης
ΚΑΤΕΕ: Κέντρα Ανώτερης Τεχνικής και Επαγγελματικής Εκπαίδευσης ΚΔΕ: Κομμουνιστική Διεθνιστική Ένωση
ΚΕΤΕ: Κέντρο Επαγγελματικής και Τεχνικής Εκπαίδευσης ΚΚΕ: Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας
ΚΚΕ μ-λ: Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας μαρξιστικό-λενινιστικό ΚΚΣΕ: Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης
ΚΝΕ: Κομμουνιστική Νεολαία Ελλάδας (ΚΚΕ)
ΚΝΕ-ΝΑΡ: Κομμουνιστική Νεολαία Ελλάδας- Νέο Αριστερό Ρεύμα ΚΠΣ: Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης
ΜΑΚΙ: Μαθητική Ανεξάρτητη Κίνηση (ΝΔ)
ΜΑΤ-ΜΕΑ: Μονάδες Αποκατάστασης Τάξης-Μονάδες Ειδικών Αποστολών ΜΑΧ: Μεγάλο Αμφιθέατρο Χημικών (ΕΜΠ)
ΜΕΑΚ: Μαθητική Ελληνική Αγωνιστική Κίνηση (ΕΝΕΚ) ΜΕΚ: Μαθητικό Εθνικιστικό Κίνημα («4η Αυγούστου»)
Μ-Λ ΚΚΕ: Μαρξιστικό-Λενινιστικό Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας ΜΟΔΝΕ: Μαθητική Οργάνωση Δημοκρατικής Νεολαίας Ελλάδας (ΚΚΕ) ΜΠ: Μαθητική Πρωτοβουλία
ΝΑΡ: Νέο Αριστερό Ρεύμα ΝΔ: Νέα Δημοκρατία ΝΔ: Νομοθετικό Διάταγμα
ΝΚΑ: Νεολαία Κομμουνιστικής Απελευθέρωσης ΝΟΒΑ: Νεολαιίστικη Οργάνωση Βάσης
ΝΠΔΔ: Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου ΝΠΙΔ: Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου
ΟΑΕ: Οργανισμός Ανασυγκρότησης Επιχειρήσεων ΟΑΚΚΕ: Οργάνωση για την Ανασυγκρότηση του ΚΚΕ
ΟΕΕΚ: Οργανισμός Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης ΟΙΕΛΕ: Ομοσπονδία Ιδιωτικών Εκπαιδευτικών Λειτουργών Ελλάδας ΟΚΔΕ: Οργάνωση Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας
ΟΚΕ: Ομάδα Κοινοβουλευτικού Έργου
ΟΛΜΕ: Ομοσπονδία Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης
ΟΛΤΕΕ: Ομοσπονδία Λειτουργών Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης ΟΜΛΕ: Οργάνωση Μαρξιστών Λενινιστών Ελλάδας
ΟΝΕ: Οικονομική και Νομισματική Ένωση ΟΝΝΕΔ: Οργάνωση Νέων Νέας Δημοκρατίας
ΟΟΣΑ: Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης ΟΣΕ: Οργάνωση Σοσιαλιστική Επανάσταση
ΟΤΑ: Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης ΟΤΕ: Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών Ελλάδας ΠΑΚ: Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα
ΠΑΜΚ: Πανελλήνια Αγωνιστική Μαθητική Κίνηση (ΠΑΣΟΚ)
ΠΑΣΚ: Πανελλήνια Αγωνιστική Συνδικαλιστική Κίνηση (ΠΑΣΟΚ) ΠΑΣΟΚ: Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα
ΠΑΣΠ: Πανελλήνια Αγωνιστική Σπουδαστική Παράταξη (ΠΑΣΟΚ) ΠΓΔΜ: Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας ΠΔ: Προεδρικό Διάταγμα
ΠΕΑΜ: Πανελλήνια Ένωση Αντιιμπεριαλιστών Μαθητών (ΜΛ ΚΚΕ) ΠΕΑΣ: Πανελλήνια Ένωση Αντιιμπεριαλιστών Σπουδαστών (ΜΛ ΚΚΕ) ΠΙΕ: Πανεπιστημιακά Ιδρύματα Εφαρμογών
ΠΚΣ: Πανσπουδαστική Κίνηση Συνεργασίας (ΚΝΕ)
ΠΜΣΠ: Προοδευτική Μαθητική Συνδικαλιστική Παράταξη (ΟΜΛΕ, ΚΚΕ μλ) ΠΟΣΥΠ: Πανελλήνια Ομοσπονδία Συλλόγων Υπουργείου Παιδείας
Π-Π: Πειραϊκή-Πατραϊκή
ΠΠΣΠ: Προοδευτική Πανσπουδαστική Συνδικαλιστική Παράταξη (ΟΜΛΕ, ΚΚΕ μλ)
ΠΣΕ: Προγράμματα Σπουδών Επιλογής
ΠΣΚ: Πανσπουδαστικές Συνδικαλιστικές Κινήσεις (ΚΝΕ) ΡΑΝ: Ριζοσπαστική Αριστερή Νεολαία (ΕΑΡ)
ΣΑΠ: Συμβούλιο Ανώτατης Παιδείας
ΣΑΣΑ: Συντονιστικό Αγώνα Σχολείων Αθήνας (ΚΚΕ) ΣΑΣΘ: Συντονιστικό Αγώνα Σχολείων Θεσσαλονίκης (ΚΚΕ) ΣΕΕ: Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση
ΣΕΚ: Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα
ΣΣΕΚ: Σοσιαλιστική Συνδικαλιστική Εργατοϋπαλληλική Κίνηση ΤΕΕ: Τεχνικά Επαγγελματικά Εκπαιδευτήρια
ΤΕΙ: Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα ΤΕΛ: Τεχνικό Επαγγελματικό Λύκειο ΤΕΣ: Τεχνική Επαγγελματική Σχολή
ΥΠΕΠΘ: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων ΦΕΚ: Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως
ΦΠΑ: Φόρος Προστιθέμενης Αξίας
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Πεδίο έρευνας
Το 1969, δύο Δανοί εκπαιδευτικοί, ο Soren Hansen και ο Jesper Jensen, εξέδωσαν ένα ιδιότυπο μαθητικό εγχειρίδιο, το οποίο καταπιανόταν με τα προβλήματα και τις ανησυχίες των εφήβων-μαθητών της Δανίας, παρέχοντάς τους συμβουλές με ένα ιδιαίτερα φιλελεύθερο-προοδευτικό τρόπο. Σε μία εποχή που τα πρόσφατα γεγονότα του Μάη του 1968 και του φοιτητικού κινήματος στις ΗΠΑ λίγα χρόνια νωρίτερα είχαν δημιουργήσει ένα κύμα διεκδίκησης δικαιωμάτων από τη νεολαία, τους εργάτες και τα λαϊκά στρώματα, Το κόκκινο βιβλιαράκι των μαθητών, όπως ήταν ο τίτλος του, συνάντησε μεγάλη απήχηση μεταξύ των μαθητών των χωρών της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης, αλλά και κατακραυγή εξ αιτίας του αιρετικού του χαρακτήρα από τους συντηρητικούς κύκλους.
Στην Ελλάδα Το κόκκινο βιβλιαράκι έφτασε καθυστερημένα, το 1975, λόγω και της επταετούς δικτατορίας, κεντρίζοντας όμως άμεσα το ενδιαφέρον των μαθητών, οι οποίοι μέσα από τις σελίδες του είχαν την ευκαιρία να ενημερωθούν και να προβληματιστούν για ζητήματα «ταμπού» για την ελληνική κοινωνία, όπως π.χ. οι σεξουαλικές σχέσεις, τα ναρκωτικά, το αλκοόλ και η αυτόβουλη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου. Επίσης, Το κόκκινο βιβλιαράκι παρότρυνε τους μαθητές να συγκροτήσουν τα δικά τους μαθητικά συμβούλια για την καλύτερη υπεράσπιση των συμφερόντων τους, ενώ υποδείκνυε τις προϋποθέσεις που πρέπει να πληροί η οργάνωση μιας επιτυχούς μαθητικής διαμαρτυρίας (προπαγάνδιση της δράσης μέσω προκηρύξεων και μαθητικών εφημερίδων, ανάπτυξη συμμαχιών με καθηγητές κ.λπ.).1
Η ταχύτατη εξαφάνιση του συγκεκριμένου πονήματος από τα ράφια των βιβλιο- πωλείων υποδήλωνε την αμφισβήτηση της εκπαιδευτικής πραγματικότητας από τους Έλληνες μαθητές, που βίωναν και την ανάγκη να συν-διαμορφώσουν το πεδίο της νέας μεταπολιτευτικής εποχής, το οποίο χαρακτηριζόταν από πολλαπλές τομές σε όλα τα επίπεδα (πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό, ιδεολογικό). Η έλευση της Μετα- πολίτευσης σηματοδοτούσε όχι μόνο τη ρήξη με ό,τι σήμαινε η απριλιανή δικτατορία, αλλά και η μετεμφυλιακή Ελλάδα, καθώς η επτάχρονη δικτατορία
1 Andersen Bo Dan, Hansen Soren, Jensen Jesper, Το κόκκινο βιβλιαράκι των μαθητών, μτφρ. Ελένη Βαρίκα, εκδ. Βέργος, Ιανουάριος 1975.
αποτέλεσε την «παροξυστική επέκταση όλων των αντιδημοκρατικών και ανώμαλων στοιχείων» που η μετεμφυλιακή περίοδος περιέκλειε.2 Επιπλέον, η εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 αποτέλεσε το σύμβολο της νεολαίας (φοιτητών και μαθητών) για τη ρήξη με το παρελθόν και τη μετάβαση στην ελληνική πολιτεία της Μεταπολίτευσης: μια πολιτεία που θα ήταν δομημένη πάνω σε δημοκρατικές αρχές με αντιφασιστικά-προοδευτικά χαρακτηριστικά και σταθερό ευρωπαϊκό προσανατολισμό.
Οι φοιτητές ‒με τις μνήμες και την αναγνώρισή τους ως πρωταγωνιστών της κατάληψης του Πολυτεχνείου και εν γένει του αντιδικτατορικού αγώνα‒ επιζη- τούσαν την κεφαλαιοποίηση των αγώνων τους σε ηθικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Έχοντας βγει βαθιά πολιτικοποιημένοι από τη δικτατορία, ανασυγκρότησαν άμεσα το δευτεροβάθμιο όργανό τους την ΕΦΕΕ (1975) και οργάνωσαν τη δράση τους γύρω από την εξελισσόμενη προσπάθεια αποχουντοποίησης των πανεπιστη- μίων. Kατά την πρώτη μεταπολιτευτική περίοδο (1974-1981) συμμετείχαν με δυναμισμό σε συλλαλητήρια για το ΝΑΤΟ, το Κυπριακό, τις αμερικάνικες βάσεις κ.λπ., ενώ αποκορύφωμα των φοιτητικών κινητοποιήσεων ήταν οι καταλήψεις για το Ν. 815/1978 και τη μεταρρύθμιση στην ανώτατη εκπαίδευση. Προϊόντος ωστόσο του χρόνου άρχισαν να εμφανίζονται στις τάξεις των φοιτητών σημάδια υπερπολιτικο- ποίησης και έντονης κομματικοποίησης, τα οποία συντέλεσαν σημαντικά στη σταδιακή εξασθένηση και αδρανοποίηση του φοιτητικού κινήματος μετά την
«αλλαγή» του 1981.
Η ιστορική καμπή της Μεταπολίτευσης έφερε στο προσκήνιο και τους μαθητές, το άλλο δηλαδή μεγάλο τμήμα της νεολαίας, οι οποίοι μέχρι τότε εμφάνιζαν περιορι- σμένη και μόνο συμβολική δράση εξ αιτίας της αδυναμίας ανάπτυξης της απαιτού- μενης βούλησης και των οργανωτικών υστερήσεων που προσδιορίζονταν από τον ηλικιακό παράγοντα και το σχολικό και οικογενειακό περιοριστικό περιβάλλον.
Παρακινούμενη από την ισχνή καταγραφή και ανάλυση των μαθητικών δράσεων στην Ελλάδα μεταπολιτευτικά, η ερευνητική ματιά της παρούσας διατριβής παρα- κολούθησε τη μαθητική συλλογική δράση τους από τις πρώτες κιόλας μέρες μετά την πτώση της χούντας μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα, εστιάζοντας κυρίως στην σύν- δεσή τους με τις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις της περιόδου. Παρά το γεγονός ότι οι διαμαρτυρίες των μαθητών μεταπολεμικά αντιμετωπίστηκαν στις περισσότερες των
2 Βούλγαρης Γιάννης, Η Ελλάδα από τη Μεταπολίτευση στην Παγκοσμιοποίηση, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2008, σ. 12-13.
περιπτώσεων από την ιστοριογραφία ως μέρος ή προέκταση των φοιτητικών κινητο- ποιήσεων, η διατριβή επιχείρησε να αναδείξει τη μαθητική νεολαία ως ξεχωριστό συλλογικό υποκείμενο και να ερευνήσει τη διαχρονική οργάνωση της διαμαρτυρίας της, καθώς και τον αντίκτυπό της στην εκπαίδευση και την κοινωνία.
Για την επίτευξη αυτού του σκοπού επικεντρώθηκα κυρίως στη μελέτη των πολιτικών παραγόντων ‒είτε αναφερόμαστε σε εκπαιδευτικές πολιτικές είτε τις ευρύτερες πολιτικές εξελίξεις‒, χωρίς ωστόσο να παραβλέπω τους κοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Η επιλογή μου αυτή πρόεκυψε από τη μελέτη των πηγών, οι οποίες κατέδειξαν, κατά τη γνώμη μου, τις δύο αυτές παραμέτρους ως τις σημαντι- κότερες για την ανάλυση της μαθητικής δράσης στην περίοδο της Μεταπολίτευσης.
Επιπλέον, η έντονη κομματικοποίηση και ιδεολογικοπολιτική πόλωση που σφρά- γισαν τον τόπο τουλάχιστον μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990 ‒αφήνοντας πάντως το αποτύπωμά τους και τα επόμενα χρόνια‒ καθόρισαν εν πολλοίς και την οργάνωση της μαθητικής διαμαρτυρίας, με τις μαθητικές κομματικές παρατάξεις να αναπτύσσονται ραγδαίως και να επιχειρούν, πότε με μεγαλύτερη και πότε με μικρότερη επιτυχία, να ηγηθούν των μαθητικών κινητοποιήσεων της ερευνώμενης 25ετίας. Ως εκ τούτου, μέσω της διατριβής πραγματοποιήθηκε μια λεπτομερής και αναλυτική καταγραφή της ιστορίας και της δράσης των μαθητικών παρατάξεων μεταπολιτευτικά.
Συγκεντρωτικά, τα ερευνητικά ερωτήματα που κλήθηκε να απαντήσει η διατριβή αναφέρονται στα εξής θέματα: 1) τους λόγους που οι μαθητές εναντιώνονται στα εκπαιδευτικά μέτρα, 2) τον τρόπο οργάνωσης και μορφοποίησης των κινητο- ποιήσεών τους, 3) το ρόλο της κατάληψης των σχολείων στην εξέλιξη του μαθητικού κινήματος, 4) την πρόσληψη και την αναπαράσταση των αγωνιστικών προσπαθειών των μαθητών μέσα από την οπτική των «μεγάλων», 5) τις αλλαγές που έφεραν στις επιδιωκόμενες ή εφαρμοζόμενες εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις με τις κινητοποιήσεις τους, 6) τη σχέση των κομμάτων με τους μαθητές και πώς τα πρώτα επιδρούν στην κινηματική δράση των δεύτερων, 7) τη συμβολή όλων των παραπάνω στη διαμόρ- φωση μιας κοινής συλλογικής διεκδικητικής ταυτότητας των μαθητών, και τέλος, 8) την ιστορική διαφοροποίηση ή τη συνάντηση της συλλογικής δράσης των μαθητών από το 1974 έως τα 1999 με τις εθνικές, αλλά και τις διεθνείς εξελίξεις και τομές.
Δομή
Η διατριβή διαρθρώνεται σε τρία μέρη που ανταποκρίνονται σε τρεις διαφορετικές διαδοχικές χρονικές περιόδους, κατά τη διάρκεια των οποίων αποτυπώνεται η εξέλιξη των μαθητικών κινητοποιήσεων στη Μεταπολίτευση.
Το Μέρος Α΄ της διατριβής ερευνά τις μαθητικές κινητοποιήσεις της περιόδου 1974-1990 και αποτελείται από τρία κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο ιχνηλατεί τις μαθητικές διαμαρτυρίες της περιόδου 1974-1981 υπό το πρίσμα της αναβίωσης των μαθητικών κοινοτήτων και της ίδρυσης των μαθητικών κομματικών παρατάξεων. Με σημείο τομής την αποχουντοποίηση του κράτους, δηλαδή την απαλλαγή του κρατικού μηχανισμού από πρόσωπα και πρακτικές που έδρασαν και αναδείχθηκαν επί χούντας, καταγράφονται αφενός μια σειρά από κυβερνητικές ενέργειες για τον εκδημοκρατισμό της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και αφετέρου οι δράσεις- αντιδράσεις των μαθητών και οι προσπάθειες μαζικοποίησης της διαμαρτυρίας τους απέναντι στα εμπόδια που ορθώνονται στο αναπτυσσόμενο εκσυγχρονιστικό πνεύμα∙
τέτοια ήταν το νέο σύστημα εισαγωγής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση («Πανελλήνιες Εξετάσεις»), η μείωση του ορίου απουσιών, η διατήρηση της σχολικής ποδιάς και του διαχωρισμού των σχολείων σε αρρένων και θηλέων.
Ξεχωριστή αναφορά γίνεται στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976, η οποία αποτελούσε τη βασικότερη κυβερνητική πρόταση για την επίτευξη του εκδη- μοκρατισμού στον τομέα της εκπαίδευσης. Η διατριβή παρακολουθεί εκ του σύνεγ- γυς την πορεία του εκδημοκρατισμού στην εκπαίδευση, και γενικότερα του κοινωνι- κού συστήματος κατά την περίοδο 1974-1981, και την αξιολογεί διαμέσου της εφαρμογής της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης και των όποιων αντιδράσεων των μαθητών απέναντι σε αυτήν (βλ. ιδιαίτερα τις αντιδράσεις για τη βαρύτητα που προσέδιδε η μεταρρύθμιση στην ανάπτυξη της τεχνικο-επαγγελματικής εκπαίδευσης έναντι της γενικής). Άλλωστε, όπως επισημαίνει η Χριστίνα Κουλούρη, στη νεότερη ελληνική ιστορία η επιτυχής εφαρμογή της εκάστοτε εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης αποτελούσε λυδία λίθο για τον εκσυγχρονισμό και τον εκδημοκρατισμό της ελληνικής κοινωνίας.3 Επιπλέον, εξετάζεται η έντονη πολιτικοποίηση των μαθητών
3 Κουλούρη Χριστίνα, «Ιστορία και ιστοριογραφία της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης: Διλήμματα και στερεότυπα», Η Ελλάδα της Νεωτερικότητας, Κοινωνικές κρίσεις και ιδεολογικά διλήμματα (19ος-20ός αιώνας), Κείμενα για τη Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου, επιμέλεια: Αρώνη-Τσίχλη Καίτη, Παπαγεωργίου Στέφανος, Πατρικίου Αλεξάνδρα, Παπαζήση, Αθήνα 2014, σ. 207-208.
καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου και ο τρόπος που αυτή επηρεάζει τη συγκρότηση ενός κοινού πεδίου συλλογικής δράσης.
Η «αλλαγή» που φέρνει το ΠΑΣΟΚ μετά την ανάληψη της εξουσίας το 1981 επενεργεί και στο μαθητικό χώρο με την εκ νέου τροποποίηση του κανονισμού των μαθητικών κοινοτήτων προς το προοδευτικότερο και την τοποθέτηση συνολικά της νεολαίας στο επίκεντρο του πολιτικού ενδιαφέροντος. Η επιβολή της δημοτικής στο σύνολο του δημόσιου τομέα, η καθιέρωση του μονοτονικού, η ψήφος στα 18 χρόνια, η εφαρμογή του πενθήμερου σχολείου και η κατάργηση της ποδιάς συνιστούν εκσυγχρονιστικά μέτρα, πλήρως εναρμονισμένα με το πρόταγμα της «αλλαγής», που επανακαθορίζουν το κοινωνικό-εκπαιδευτικό σύστημα και τις δράσεις των μαθητών.
Το δεύτερο κεφάλαιο του Μέρους Α΄ της διατριβής περιγράφει τον αρχικά θετικό αντίκτυπο της «αλλαγής» στα σχολεία, η οποία όμως δεν είχε την ανάλογη συνέχεια λόγω και της οικονομικής περιδίνησης στην οποία είχε εν τω μεταξύ περιέλθει η χώρα. Επίσης, στο ίδιο κεφάλαιο γίνεται διεξοδική αναφορά στις καταλήψεις των μαθητών των πολυκλαδικών λυκείων το Δεκέμβριο του 1986 και αναζητείται η συμβολική και ουσιαστική σημασία τους για την εν γένει εξέλιξη των μαθητικών κινητοποιήσεων. Τέλος, στο τρίτο κεφάλαιο αναλύονται τα γεγονότα που συντελούν στην πολιτική-κοινωνική-εκπαιδευτική κρίση της περιόδου 1988-1990 και επι- σημαίνονται οι επιδράσεις της στους μαθητές και τη δράση τους.
Το Μέρος Β΄ της διατριβής πραγματεύεται τις μαθητικές κινητοποιήσεις της περιόδου 1990-1, όταν πλέον στην κυβέρνηση βρίσκεται η ΝΔ. Αναλυτικά, επιχειρεί να ανιχνεύσει τους λόγους, για τους οποίους οι μαθητές προχώρησαν στην κατάληψη των σχολείων και σταδιακά οδηγήθηκαν στην κλιμάκωση του αγώνα τους. Για τον εντοπισμό των αιτιών των μαθητικών κινητοποιήσεων, το πρώτο κεφάλαιο του Μέρους Β΄ παρουσιάζει την πολιτική της ΝΔ και ειδικότερα τις αλλαγές που προ- ωθούσε στον τομέα της παιδείας (προεδρικά διατάγματα Κοντογιαννόπουλου, αλλαγή μαθητικού κανονισμού, σχεδιαζόμενο πολυνομοσχέδιο). Με την ιστορική αναδρομή και την ιστορικότητα των καταλήψεων ασχολείται το δεύτερο κεφάλαιο, επιδιώκοντας με αυτόν τον τρόπο να τεκμηριώσει τη «νομιμοποίησή» τους από την κοινωνία και την επακόλουθη υιοθέτησή τους από τους μαθητές ως βασικής μορφής δράσης εναντίον των εκπαιδευτικών μέτρων. Τα αρχειακά-γραπτά τεκμήρια συμ- πληρώνονται με τις προφορικές μαρτυρίες μαθητών της περιόδου, που καταγράφουν τη συλλογική μνήμη τους για τις καταλήψεις ως μορφής δράσης διαχρονικά. Το τρίτο κεφάλαιο περιέχει επίσης ένα εμπεριστατωμένο χρονικό των καταλήψεων και
ανάλυση της ενδοσχολικής και διασχολικής οργάνωσης των μαθητών. Επιπλέον, αποσκοπεί στη θεωρητική ερμηνεία της κινηματικής δράσης των μαθητών μέσω των επιλεγμένων θεωριών των κοινωνικών κινημάτων, για τις οποίες θα γίνει εκτενής παρουσίαση στη συνέχεια της Εισαγωγής, ενώ παρουσιάζει την αντανάκλαση των μαθητικών κινητοποιήσεων στα κόμματα, στους γονείς και τους καθηγητές και διερευνά τη διαλεκτική σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ των συγκεκριμένων φορέων και των μαθητών. Στο τέταρτο –και τελευταίο‒ κεφάλαιο του Μέρους Β΄ το ερευνη- τικό ενδιαφέρον στρέφεται στην Πάτρα, όπου μετά από συμπλοκή υπέρμαχων και αντιμαχόμενων των καταλήψεων πέφτει νεκρός ο καθηγητής Νίκος Τεμπονέρας. Το συμβάν αυτό ουσιαστικά θα επιφέρει και το τέλος των κινητοποιήσεων, αφού η κυβέρνηση αποφασίζει να ικανοποιήσει όλα τα αιτήματα των μαθητών, ώστε να κατευνάσει τον κοινωνικό αναβρασμό. Η άποψη που διατυπώνεται και επιδιώκεται να στοιχειοθετηθεί με επάρκεια είναι ότι το μαθητικό κίνημα της περιόδου 1990-1 αποτελεί καθοριστικό μέρος ενός ευρύτερου συγκρουσιακού κύκλου στην κοινωνία, απόρροια του νεοφιλελεύθερου προγράμματος που επιχειρούσε να εφαρμόσει η ΝΔ, και συνάμα παρακαταθήκη για τον τρόπο που επιτελείται μία νικηφόρα διαμαρτυρία στο χώρο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.
Το Μέρος Γ΄ της διατριβής παρακολουθεί την εξέλιξη των μαθητικών κινητο- ποιήσεων στη δεκαετία του 1990, με αποκορύφωμα τις μαζικές μαθητικές καταλή- ψεις της περιόδου 1998-9. Συγκεκριμένα, το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στη χρονική περίοδο μέχρι το 1996 και εστιάζει στην επανάληψη των καταλήψεων σε ετήσια βάση και στη διερεύνηση των παραγόντων που συντελούν στη σταδιακή θεσμοποίηση του μαθητικού κινήματος. Το κεφάλαιο καταγράφει τις σημαντικότερες μαθητικές κινητοποιήσεις της περιόδου, οι οποίες συντελούνται κατά κύριο λόγο στο χώρο της τεχνικής εκπαίδευσης με αφορμή την ίδρυση των ΙΕΚ, και παρακολουθεί την οργάνωση των μαθητών και την εξέλιξη των πολιτικών-κομματικών συσχε- τισμών στο εσωτερικό του μαθητικού κινήματος. Επίσης, ερευνά τη στάση των μαθητών απέναντι στο «Μακεδονικό Ζήτημα» και τη συμμετοχή τους στις εθνικιστι- κές κινητοποιήσεις της περιόδου, καθώς και το κατά πόσο αυτή συγκλίνει ή παρεκκλίνει από τις αγωνιστικές δράσεις τους για την εκπαίδευση. Τέλος, περιγράφονται και αναλύονται το Μαθητικό Συμπόσιο και η Βουλή των Εφήβων, δύο νέοι θεσμοί που έφερε η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ το 1996, επιχειρώντας να επηρεάσει και υπόρρητα να κατευθύνει τον μαθητικό συνδικαλισμό μακριά από την επιρροή των κομματικών παρατάξεων.
Στο δεύτερο κεφάλαιο του Μέρους Γ΄ της διατριβής παρουσιάζονται οι σφοδρές μαθητικές κινητοποιήσεις της περιόδου 1998-9 εναντίον της εκπαιδευτικής μεταρ- ρύθμισης Αρσένη, κατά τη διάρκεια μιας περιόδου που δόθηκε μεγάλη έμφαση στον
«εθνικό εκσυγχρονισμό» στο πλαίσιο της επίτευξης του εθνικού στόχου για την είσοδο της Ελλάδας στην ΟΝΕ. Όπως έγινε με τις αντίστοιχες κινητοποιήσεις της περιόδου 1990-1, ερευνώνται τα αίτια της δυναμικής αντίδρασης των μαθητών απέναντι στα εκπαιδευτικά σχέδια της κυβέρνησης και αναλύεται ο τρόπος οργάνωσης του αγώνα τους, με επίκεντρο τις καταλήψεις των σχολείων. Μέσω της επεξεργασίας των προφορικών μαρτυριών των δρώντων υποκειμένων (μαθητών, γονιών και καθηγητών) επιχειρείται να καταδειχθεί η διάρθρωση των μαθητικών κινητοποιήσεων και η σχέση τους με τους κοινωνικούς και πολιτικούς φορείς.
Επίσης, με τη συνδρομή της θεωρίας των κοινωνικών κινημάτων απαντάται το ερώ- τημα εάν το μαθητικό κίνημα της περιόδου μπορεί να χαρακτηριστεί ως επιτυχές. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την παρουσίαση και ανάλυση της απόφασης της κυβέρνησης να νομοθετήσει το 1999 το «ιδιώνυμο» των σχολικών καταλήψεων, μια εξέλιξη που θα οδηγήσει στην ανάσχεση του μαθητικού κινήματος.
Πηγές
Επιχειρώντας να καταγράψω την εξέλιξη και τον αντίκτυπο των μαθητικών κινητοποιήσεων από το 1974 έως το 1999, στράφηκα στην αναζήτηση δεδομένων από πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές. Οι πρωτογενείς πηγές ήταν κυρίως μαθητικές προκηρύξεις, ανακοινώσεις, φυλλάδια, συγχρονικές αναφορές σε εφημερίδες και περιοδικά∙ ενώ οι δευτερογενείς ήταν αντίστοιχα τεκμήρια (εφη- μερίδες, περιοδικά, προκηρύξεις) προερχόμενα από άλλους φορείς και συλλογικό- τητες, τα οποία περιελάμβαναν αναφορές και ερμηνείες σχετικά με τα πρωτογενή ερευνητικά δεδομένα.
Για την επίτευξη αυτού του σκοπού εργάστηκα σε: α) αρχεία, όπως τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ), η Εταιρεία Μελέτης της Ιστορίας της Αριστερής Νεολαίας (ΕΜΙΑΝ) και το Αρχείο της Ομοσπονδίας Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης (ΟΛΜΕ)∙ καθώς και β) βιβλιοθήκες, όπως η Βιβλιοθήκη της Βουλής, η Εθνική Βιβλιοθήκη, η Βιβλιοθήκη του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, η Δημοτική Βιβλιοθήκη Πατρών και οι Βιβλιοθήκες της Σχολής Μωραΐτη και του Κολλεγίου Αθηνών. Επίσης, κατόρθωσα να αποκτήσω και μερική πρόσβαση στις βιβλιοθήκες και μέρος των αρχειακών
συλλογών του ΠΑΣΟΚ, της ΝΔ, του ΚΚΕ και του ΝΑΡ. Πολύτιμα ήταν και τα ερευνητικά στοιχεία που προέκυψαν από αρχειακό υλικό ορισμένων εκ των αφηγητών-συνεντευξιαζόμενων της διατριβής. Επίσης, δεν έλειψαν και οι περι- πτώσεις γνωστών, οι οποίοι μαζί με τη μαρτυρία τους για κάποια περίοδο των μαθητικών κινητοποιήσεων, μου διέθεσαν και αρχειακό υλικό τους.
Ιδιαίτερα συστηματική και εκτεινόμενη σε ολόκληρη την ερευνητική περίοδο ήταν η αποδελτίωση του Τύπου για την παρακολούθηση των σημαντικότερων μαθητικών κινητοποιήσεων (καταλήψεις, συλλαλητήρια και άλλες μορφές δράσης).
Η συλλογή των παραπάνω πληροφοριακών στοιχείων προέκυψε από την αποδελ- τίωση διαφόρων πανελλαδικών και τοπικών εφημερίδων, που στην πλειονότητά τους βρίσκονται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής. Σημαντικό υλικό αντλήθηκε από την καταγραφή των κοινοβουλευτικών συζητήσεων που εντοπίστηκαν στα Πρακτικά της Βουλής, όπως και από το διαδίκτυο: στην ιστοσελίδα του Εθνικού Τυπογραφείου (Εφημερίδα της Κυβέρνησης) για το εκπαιδευτικό νομοθετικό πλαίσιο και στην ιστο- σελίδα της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής για την εύρεση στατιστικών ‒οικονομικών, δημογραφικών και εκπαιδευτικών‒ στοιχείων.
Γενικά επισημαίνεται ότι το μεγαλύτερο μέρος του πληροφοριακού υλικού της διατριβής προήλθε από ερευνώμενες πηγές (πολιτικών και μαθητικών εφημερίδων, περιοδικών, προκηρύξεων κ.λπ.) κυρίως της Αθήνας και δευτερευόντως της Θεσ- σαλονίκης. Αυτό οφείλεται στο ότι στις δύο μεγαλύτερες πόλεις της χώρας υπήρξε η μαζικότερη μαθητική δράση, αλλά και η πλουσιότερη ενημέρωση σχετικά με αυτή.
Παρ’ όλα αυτά, υλικό αντλήθηκε και από πηγές άλλων διαμερισμάτων της χώρας (π.χ. Κρήτη, Κέρκυρα), στα οποία σημειώθηκαν γεγονότα καίριας σημασίας για την εξέλιξη των μαθητικών κινητοποιήσεων.
Βιογραφικές αφηγήσεις
Η διαπίστωση της ύπαρξης πραγματολογικών και νοηματικών κενών, όπως ανέκυπτε κατά τη διάρκεια συλλογής και επεξεργασίας του αρχειακού υλικού, με οδήγησε στη βιογραφική έρευνα και τη μέθοδο της προφορικής ιστορίας.
Την ανάγκη της ιστορίας να στηρίζεται εκτός από τα γραπτά τεκμήρια και σε προφορικές πηγές, υποστηρίζει ο Σπύρος Ασδραχάς: «όχι μόνο γιατί η τελευταία μπορεί να αναπληρώσει τα λεγόμενα κενά των γραπτών πηγών, όσο κυρίως γιατί η
