Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΣΕ ΜΙΚΡΗ ΚΛΙΜΑΚΑ, Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΙΑΣ ΛΕΣΒΟΥ
ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΥΡΙΑΝΘΗ ΠΗΤΑ ΑΘΗΝΑ
ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΚΙΖΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ
ΜΕΛΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ: ΣΥΜΕΩΝΑΚΗΣ ΗΛΙΑΣ I ΩΣΗΦΙΔΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2009
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ
1
Στους γονείς μας
2
Ευχαριστίες
Φτάνοντας στην ολοκλήρωση των σπουδών μας, οφείλουμε ένα μεγάλο ευχαριστώ στους γονείς μας που όλα αυτά τα χρόνια στάθηκαν δίπλα μας στηρίζοντας μας ηθικά και οικονομικά.
Θα θέλαμε επίσης να ευχαριστήσουμε τον καθηγητή μας κύριο Κίζο Αθανάσιο για τις συμβουλές και τις υποδείξεις του, καθώς και τα μέλη της επιτροπής αξιολόγησης κυρίους Ιωσηφίδη Θεόδωρο και Συμεωνάκη Ηλία.
Στους κατοίκους της Φίλιας ένα μεγάλο ευχαριστώ για τη ζεστή φιλοξενία και την πολύτιμη βοήθειά τους.
Τέλος, ευχαριστούμε τους φίλους μας Μανώλη, Γιάννη, Εύη, Ντία, Άννα, Ελπίδα και Ιωάννα για τις όμορφες στιγμές που περάσαμε μαζί.
3
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ _________________________________________________________________ 6 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ _______________________________________________________ 7 2.1. Ορισμοί και χαρακτηριστικά του τοπίου _____________________________________ 7 2.1.1. Ορισμοί του τοπίου ___________________________________________________________ 7 2.2. Το πολιτισμικό τοπίο ____________________________________________________ 8 2.3. Κριτήρια και κατηγορίες τοπίων ___________________________________________ 8 2.4.Οι δραστηριότητες των αγροτών και η αλλαγή της χρήσης γης _________________ 10 2.4.1 Οι διαδικασίες μεταβολής του αγροτικού τοπίου ____________________________________ 11 2.4.2. Οι επιπτώσεις της εγκατάλειψης ________________________________________________ 13 2.4.3. Η Δυναμική του αγροτικού Τοπίου ______________________________________________ 14 2.4.4. Δράσεις σε μικρο-επίπεδο: Η Αγροτική εκμετάλλευση _______________________________ 14 2.5. Το αγροτικό τοπίο της Λέσβου ___________________________________________ 15 3. ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΔΕΔΟΜΕΝΑ __________________________________________________ 17 3.1 Ερωτήματα ____________________________________________________________ 17 3.2.Μέθοδος Εργασίας ______________________________________________________ 17 3.2.1. Οι ενότητες του Ερωτηματολογίου ______________________________________________ 18 3.2.2. Δειγματοληπτική μέθοδος _____________________________________________________ 18 3.3. Δεδομένα _____________________________________________________________ 19
4.ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ __________________________________________________________ 20 4.1. Περιοχή μελέτης _______________________________________________________ 20 4.1.1. Ιστορικά στοιχεία για την ευρύτερη περιοχή _______________________________________ 21 4.1.2. Ο πληθυσμός και οι δραστηριότητες σήμερα ______________________________________ 22 4.2. Σύνθεση νοικοκυριών ___________________________________________________ 24 4.3. Χρήσεις γης ___________________________________________________________ 25 4.4. Μεταβολές στις χρήσεις γης, στο ζωικό κεφάλαιο και στο τοπίο της περιοχής ____ 26
4
4.4.1.Μεταβολή κτηνοτροφίας ______________________________________________________ 26 4.4.2. Μεταβολή τοπίου ___________________________________________________________ 27 4.4.3. Περιγραφή χαρακτηριστικών αγροτικού τοπίου ____________________________________ 29 4.4.4. Πρακτικές _________________________________________________________________ 30 4.4.5. Εργατικό Δυναμικό __________________________________________________________ 30 4.5. Συσχετίσεις μεταβλητών _________________________________________________ 31 5. ΣΥΖHΤΗΣΗ________________________________________________________________ 33
5.1. Σύνθεση νοικοκυριών ___________________________________________________ 33 5.2. Χρήσεις γης ___________________________________________________________ 34 5.3. Μεταβολή κτηνοτροφίας _________________________________________________ 34 5.4. Οι διαδικασίες μεταβολής του τοπίου ______________________________________ 35 5.5. Χαρακτηριστικά αγροτικού τοπίου ________________________________________ 36 5.6. Πρακτικές _____________________________________________________________ 37 5.7. Απόψεις ερωτηθέντων __________________________________________________ 38 5.8. Συσχετίσεις μεταβλητών _________________________________________________ 39
6.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ __________________________________________________________ 41 7. ΠΑΡAΡΤΗΜΑ _____________________________________________________________ 43 8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ___________________________________________________________ 62
5
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το αγροτικό τοπίο αποτελεί το αποτύπωμα όλων των παραγωγικών συστημάτων σε μια περιοχή στο χώρο. Δεν παραμένει σταθερό, αλλά μεταβάλλεται μαζί με τις μεταβολές αυτών των συστημάτων. Στη συγκεκριμένη πτυχιακή εργασία εξετάζουμε τη μεταβολή του αγροτικού τοπίου σε μικρή κλίμακα, αυτή της αγροτικής εκμετάλλευσης, στην οποία γίνονται οι σημαντικότερες μεταβολές του αγροτικού τοπίου. Η μελέτη περίπτωσης αφορά μια περιορισμένη σε έκταση περιοχή, την Κοινότητα της Φίλιας Λέσβου. Η περιοχή αυτή επιλέχθηκε για μια σειρά από λόγους:
έχει σχετικά περιορισμένη έκταση, δεν έχει δεχτεί έντονα την επίδραση του τουρισμού, είναι αγροτική κοινότητα όσον αφορά την απασχόληση των κατοίκων της, και τέλος εκεί συναντώνται εκτάσεις από ένα συγκεκριμένο αγροδασικό σύστημα, της καλλιέργειας βελανιδιάς με ταυτόχρονη βόσκηση και καλλιέργεια του υπο-ορόφου των δέντρων.
Συγκεκριμένα, τα ερωτήματα που θα εξετάσουμε είναι τα εξής:
Αν υπάρχει μεταβολή στο τοπίο της περιοχής και στις πρακτικές των παραγωγών που το διαμορφώνουν και αν υπάρχει ποια είναι αυτή η μεταβολή. Έτσι, θα εξεταστούν οι συγκεκριμένες μεταβολές στον αριθμό και τη διάρθρωση των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, στην κάλυψη , στη χρήση γης, στις πρακτικές των νοικοκυριών που διαχειρίζονται τις εκμεταλλεύσεις και στην εικόνα του τοπίου όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τους κατοίκους της περιοχής.
Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε είναι οι προσωπικές συνεντεύξεις σε δείγμα από αρχηγούς αγροτικών εκμεταλλεύσεων της περιοχής με τη βοήθεια ημι-δομημένου ερωτηματολογίου. Πιο κάτω θα παρουσιάσουμε την έρευνα αυτή σε 2 μεγάλες ενότητες. Η πρώτη ενότητα θα αφορά γενικότερα την μεταβολή του τοπίου και θα αποτελεί το θεωρητικό κομμάτι της εργασίας μας ,και η δεύτερη θα αφορά το εμπειρικό κομμάτι που θα περιλαμβάνει τη μεθοδολογία της έρευνας μας, με σχολιασμό της μεθόδου και του οργάνου συλλογής δεδομένων (ερωτηματολόγια). Ακόμη, παρουσιάζεται ο πληθυσμός, η επιλογή του δείγματος και η διαδικασία της έρευνας. Τέλος θα γίνει η προσπάθεια να ερμηνευτούν τα αποτελέσματα που θα δίνουν απαντήσεις στα αρχικά ερωτήματα.
6
2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
2.1. Ορισμοί και χαρακτηριστικά του τοπίου
2.1.1. Ορισμοί του τοπίου
Η ζωή μας είναι γεμάτη από τοπία. «Η έννοια όμως του τοπίου (landscape) έχει συχνά διαφορετική σημασία για τον καθένα μας, παρ’ όλο που όλοι μας γνωρίζουμε τι θα πει «τοπίο»»
(Τερκενλή 1996, σελ. 13).
«Κάθε τοπίο είναι και κάποιος χώρος/τόπος: μια πολυδιάστατη και περιπλοκή έννοια, όπου συναντώνται υλική υποδομή και φυσικά στοιχειά, κοινωνικοί οροί και κανόνες, ανθρώπινες δραστηριότητες και χρονικά σχήματα συνηθειών. Ο άνθρωπος βρίσκεται μέσα σε όλες αυτές τις διαστάσεις του τόπου ως αρμοστής και δεκτής των δραστηριοτήτων και μεταβλητών που χαρακτηρίζουν τον τόπο αυτό ». (Τερκενλή 1996, σελ. 19). Ως καθαρά μορφολογική προσέγγιση:
«τοπίο είναι όλα τα φυσικά χαρακτηριστικά όπως οι αγροί οι λόφοι, τα δάση και το νερό που διακρίνουν την μια περιοχή της γης από μια άλλη». (Steiner από Wascher, 1999, σελ. 147).
Μια μέση προσέγγιση αναγνωρίζει ότι τα τοπία είναι:
«προϊόντα της αλληλεπίδρασης μεταξύ των ανθρωπίνων κοινωνιών και του πολιτισμού τους με το φυσικό περιβάλλον. Ως τέτοια, τα τοπία μπορούν να αναγνωριστούν ως χωρικές ενότητες όπου περιφερειακά χαρακτηριστικά και διεργασίες αντανακλούν φυσικά και πολιτισμικά αγαθά ή την ιστορία μιας περιοχής με ένα ορατό, ιδεατό και μερικά μετρήσιμο μόνο τρόπο. Εξαιτίας της μεταβλητής φύσης των ανθρωπίνων και φυσικών διεργασιών, τα τοπία είναι δυναμικά συστήματα» (Wascher, 1999 σελ. 147) Ή ότι είναι :
«η έκφραση πολλών σχέσεων που υπάρχουν σε μια δεδομένη χρονική περίοδο μεταξύ ενός ατόμου ή μιας κοινωνίας και μιας τοπογραφικά ορισμένης περιοχής, η εμφάνιση της οποίας είναι το αποτέλεσμα της δράσης μέσα στον χρόνο φυσικών και ανθρωπίνων παραγόντων και ο συνδυασμός και των δυο ειδών δράσης» (ECNC, 1996, Draft, σελ. 15).
Η διεύρυνση της έννοιας του τοπιού και της σύνδεσης της έννοιας του με πολιτισμικά χαρακτηριστικά έγινε στον 20ο αιώνα, οδηγώντας στα πολιτισμικά τοπία, τοπία δηλαδή τα οποία διαθέτουν περισσότερες ‘διαστάσεις ‘από τις τρεις του χώρου και του χρόνου. Το τοπίο αποτελεί έναν «υπερχώρο», όπου οι επιπλέον διαστάσεις αποτελούν ερμηνευτικές μεταβάλλονται ανάλογα με τον ερμηνευτή και τις πολιτισμικές αποσκευές του. Οι διαστάσεις αυτές υφίστανται εν δυνάμει
7
παραμέτρους του τοπιού και αποτελούν τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά του τοπιού. Έτσι, η διάφορα ανάμεσα στο περιβάλλον υφίσταται ως ανεξάρτητη οντότητα, ενώ το τοπίο δεν «υφίσταται», μέχρι να γίνει «αντιληπτό» από τον άνθρωπο (Bourassa 1991), καθώς η αντίληψη αυτή καθορίζει και την αισθητική αξία του. Αυτό φαίνεται και από τον επίσημο ορισμό για το «τοπίο», όπως διατυπώνεται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Συμβούλιο της Ευρώπης:
«Ως τοπίο ορίζεται μια ζώνη ή μια περιοχή όπως γίνεται αντιληπτή από ντόπιους ή από επισκέπτες, τα οπτικά χαρακτηριστικά και ο χαρακτήρας της οποίας είναι το αποτέλεσμα φυσικών ή/ και πολιτισμικών (δηλαδή ανθρώπινων) δράσεων. Ο ορισμός αυτός αντανακλά την ιδέα ότι τα τοπία μεταβάλλονται με το χρόνο ως αποτέλεσμα του ότι φυσικές δυνάμεις και ανθρώπινα όντα επενεργούν πάνω τους. Επίσης υπογραμμίζει ότι ένα τοπίο σχηματίζει ένα σύνολο («όλον»), του οποίου οι φυσικές και πολιτισμικές συνιστώσες είναι μαζί και όχι χωριστά». (Κίζος Θ. (2005): σημειώσεις μαθήματος:
«Ανάλυση και Αντίληψη Τοπίου»).
Πολλοί ακόμη ορισμοί έχουν δοθεί για το τοπίο. Στην συγκεκριμένη ερεύνα δίνουμε έμφαση στα φυσικά χαρακτηριστικά του.
2.2. Το πολιτισμικό τοπίο
«Ο όρος πολιτισμικό τοπίο χρησιμοποιείται ως ο αντίστοιχος ελληνικός όρος του cultural lahdscape. Ο όρος κουλτούρα/culture σήμερα χρησιμοποιείται σε διεθνή κλίμακα με ποικίλο περιεχόμενο, τόσο στην καθημερινή ζωή, όσο και σε διάφορα επιστημονικά και θεωρητικά ρεύματα στις κοινωνικές επιστήμες. Ο ορισμός της κουλτούρας περικλείει ολόκληρη την κοινωνική κληρονομία ενός συνόλου, με αλλά λόγια, όλα όσα δημιουργεί ένα κοινωνικό σύνολο και μεταβιβάζει από γενιά σε γενιά με διαδικασίες κοινωνικές και όχι βιολογικές. Ο πλησιέστερος ελληνικός όρος με τον οποίο κατανοούμε αυτήν την έννοια της κουλτούρας είναι ο όρος πολιτισμός, πολιτισμικό σύστημα ή πολιτισμικό τοπίο [Τερκενλή Θ. (1996): Το Πολιτιστικό Τοπίο (σελ 32)].
2.3. Κριτήρια και κατηγορίες τοπίων
Με βάση ορισμένα κριτήρια τα τόπια διακρίνονται σε κάποιες κατηγορίες .Τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται είναι η χρήση γης, η οικειότητα με το τοπίο και η αξία του και η διάκριση περιλαμβάνει αστικά, βιομηχανικά, αγροτικά τοπία, οικεία ή άγνωστα και την αξία του κάθε τοπίου.
8
Η διάκριση αυτή και οι τυπολογίες που προκύπτουν είναι γενικές και χρησιμοποιούνται για να δείξουν τις διαφορετικές διαστάσεις αντίληψης και κατανόησης του τοπιού, ενώ οι τυπολογίες είναι περισσότερο κανονιστικές και χρησιμεύουν ως βάση ανάλυσης του τοπιού. Ένα βασικό κριτήριο διάκρισης είναι η χρήσης γης. Οι χρήσεις γης προέρχονται από την κάλυψη γης και είναι το σημαντικότερο κριτήριο διάκρισης σήμερα, καθώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προκύψουν τύποι τοπίων συγκρίσιμων σε όλη τη γη. Οι τύποι που προκύπτουν διαφέρουν σε σχέση με το είδος της ανάλυσης και τις διαφορετικές χρήσεις γης που χρησιμοποιούνται. Μια απλή διάκριση είναι σε αστικά, σε βιομηχανικά και σε αγροτικά τόπια. Ως αγροτικά, που είναι και τα τόπια που μας ενδιαφέρουν για τη συγκεκριμένη ερεύνα, θεωρούνται όλα τα μη αστικά και βιομηχανικά τόπια, συμπεριλαμβάνονται δηλαδή και τα φυσικά τόπια. Αν ως αγροτική δραστηριότητα θεωρηθεί κάθε δραστηριότητα εκμετάλλευσης φυσικών πόρων (γεωργία, κτηνοτροφία, δασοκομία, αλιεία), τότε μπορούμε να πούμε ότι όλα τα τόπια που δεν είναι αστικά και βιομηχανικά, είναι αγροτικά. Η διάκριση αυτή εξυπηρετεί στο να δείξει ότι δεν υπάρχουν φυσικά τόπια με την έννοια της απουσίας της ανθρώπινης παρέμβασης. Ακόμη και περιοχές όπου χαρακτηρίζονται ως φυσικά πάρκα ή προστατευμένες περιοχές, αποτελούν συμβάσεις όπου η ανθρώπινη δραστηριότητα τεχνητά περιορίζεται. Ένα ακόμη βασικό κριτήριο διάκρισης είναι η οικειότητα με το τοπίο. Η οικειότητα υπονοεί την εξοικείωση του ανθρώπου με ένα τοπίο ή μια κατηγορία τοπίων και τη γνώση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους. Στην πρώτη διάκριση που χρησιμοποιήθηκε παραπάνω, η οικειότητα παίζει σημαντικό ρόλο τόσο στην αντίληψη, όσο και στην αξιολόγηση του τοπιού. Με βάση το κριτήριο της οικειότητας, τα τόπια μπορούν να διακριθούν σε οικεία και σε άγνωστα, ως δυο πόλοι σε μια συνεχή κλίμακα οικειότητας και γνώσης του τοπιού με πολλές διαβαθμίσεις. Τέλος ένα ακόμη κριτήριο που χρησιμοποιείται για τη διάκριση ενός τοπιού είναι η αξία του τοπιού. Η διάκριση με βάση κριτήρια αξίας δεν είναι ανεξάρτητη από τις προηγούμενες. Οι αξιακές κρίσεις για ένα τοπίο σχετίζονται με την χρήση του και την οικειότητα με το τοπίο αυτού που κάνει την κρίση και έτσι σχετίζονται και με τη χρήση του τοπιού. Οι κρίσεις με βάση την αξία του τοπιού γενικά διαμορφώνονται με βάση το σύστημα αξίων αυτού που πραγματοποιεί την αξιολόγηση. Μπορούν όμως να τεθούν ορισμένοι κανόνες με βάση τους οποίους να μπορεί να βγει μια μέθοδος αξιολόγησης. Οι κανόνες αυτοί διακρίνουν τρεις διαστάσεις ενός τοπιού: την παραγωγική του αξία (για παράγωγη προϊόντων και υπηρεσιών), την οικολογική του αξία(ως βιότοπος για είδη και ως πρώτες ύλες) και την συμβολική του αξία (αν δηλαδή το τοπίο είναι «όμορφο» ή «άσχημο»,
«επιθυμητό» ή όχι, κτλ.).
Όσο αφορά τη παραγωγική αξία του τοπίου είναι ένας πόρος, τόσο ως χρήσεις γης στις οποίες παράγονται προϊόντα και υπηρεσίες, όσο και αυτοτελώς ως μια πολιτισμική εικόνα. Η αναγνώριση 9
της παραγωγικής αξίας του τοπίου, εξαρτάται έτσι από την μέθοδο που χρησιμοποιείται και τους σκοπούς της μεθόδου αυτής. Συνήθως ενδιαφερόμαστε για τη σύγκλιση των προϊόντων και υπηρεσιών που παράγονται σε ένα τοπίο σε σχέση με κάποιο άλλο τοπίο ή σε σχέση με κάποια άλλη χρονική περίοδο. Οι συγκρίσεις περιλαμβάνουν:
• τη σύγκριση με το ίδιο τοπίο σε άλλη χρονική περίοδο,
• τη σύγκριση με άλλο τοπίο για την ίδια χρονική περίοδο,
• τη σύγκριση με άλλο τοπίο σε άλλη χρονική περίοδο.
Για να είναι δυνατή η πραγματοποίηση των συγκρίσεων αυτών είναι απαραίτητη η αναγνώριση των προϊόντων και των υπηρεσιών που παράγονται στο τοπίο από τη συγκεκριμένη κοινωνία και τα παραγωγικά συστήματα που αυτή χρησιμοποιεί και τα οποία διαμορφώνουν το τοπίο, γι αυτό άλλωστε έχει και νόημα να αναφερόμαστε στο τοπίο ως μέρος και χώρος στο οποίο παράγονται προϊόντα και υπηρεσίες, γιατί είναι η έκφραση των παραγωγικών συστημάτων στο χώρο. Άλλοι σημαντικοί κλάδοι της μελέτης του τοπιού είναι η οικολογία, η συμβολική και αισθητική αξία του τοπίου [Κίζος Θ. (2005): σημειώσεις μαθήματος: «Ανάλυση και Αντίληψη Τοπίου»).
2.4 .Οι δραστηριότητες των αγροτών και η αλλαγή της χρήσης γης
Η καλλιεργήσιμη γη ,σε μια περιοχή είναι προϊόν της αλληλεπίδρασης του φυσικού περιβάλλοντος και των δραστηριοτήτων των εργατών της περιοχής (Farina 2006).
Τα συστήματα της γεωργίας αντανακλούνται πάνω στο έδαφος και διαφορετικές εργασίες /ασχολίες διαμορφώνουν συμπλέγματα κομματιών γης με συγκεκριμένες διαφορές ακόμη και από την ίδια χρησιμοποιημένη γη.
Οι γεωργικοί μέθοδοι αποτελούν ένα σύμπλεγμα τρόπων με απόλυτους κανόνες ,γνώσεις και πείρα από μια ομάδα αγροτών σε μια συγκεκριμένη περιοχή ,η οποία μας υποδεικνύει τους τρόπους με τους οποίους ασκείται η γεωργία . Όλες αυτές οι αγροτικές ασχολίες διαμορφώνουν την εικόνα των αγροκτημάτων ,την αρχιτεκτονική των γεωργικών οικοδομών ,και την κοινωνική κατανομή των εργασιών μέσα στα αγροκτήματα. Όλα αυτά αντιπροσωπεύουν ομοιότητες στα αγροτικά προφίλ σε μια περιοχή αφήνοντας αποτυπώματα μεταξύ των οικονομικών, κοινωνικών, τεχνολογικών και πολιτικών διαστάσεων πάνω στη γη.
Με τη χρήση των αγροτικών συστημάτων η δομή των αγροκτημάτων και ο τρόπος εργασίας ομαδοποιούνται σε μια αγροτική περιοχή και αυτό επιτρέπει την ανάλυση των εργασιών πάνω στο επίπεδο της γης ,και όχι στο επίπεδο ξεχωριστών αγροκτημάτων.
10
Στη συγκεκριμένη μελέτη η ορολογία «γη» χρησιμοποιείται με δυο διαφορετικές κλίμακες. Το αγροτικό επίπεδο γης το οποίο σχηματίζεται από τις εργασίες αγροτών ,νοικοκύρηδων (μικρή κλίμακα) και τη μεγαλύτερη κλίμακα γης η οποία διακρίνεται από γεωφυσικά ή πολιτιστικά όρια ή ακόμη και από μια περιφερειακή κλίμακα η οποία είναι το σύνολο των αγροκτημάτων του πρώτου επιπέδου.
Η γη σαν τοπίο είναι κάτι το οποίο αλλάζει συνεχώς. Στην προκείμενη περίπτωση εξαιτίας της αλλαγής χρήσης της γης αναφερόμαστε σε διαφορές στη λειτουργία και στη μορφή του τοπίου. Οι αλλαγές αυτές μπορεί να είναι προσωρινές αλλά μπορεί και να είναι οριστικές. Επίσης οι αλλαγές αυτές μπορεί είτε να αφορούν τη μικρή ή τη μεγάλη κλίμακα γης. Κάποιες φορές πρόκειται για αλλαγές πολύ μεγάλες που έχουν καθοριστική επίδραση στο τοπίο και κάποιες φορές οι αλλαγές αυτές μπορεί να είναι μικρές αλλά και πάλι αφήνουν τα αποτυπώματα της μεταβολής αυτής στο τοπίο. (Kizos et al. in press);
2.4.1 Οι διαδικασίες μεταβολής του αγροτικού τοπίου
Μετά τον καθορισμό όλων εκείνων των παραγόντων που επηρεάζουν το αγροτικό τοπίο, ακολουθεί η διαπραγμάτευση του πλαισίου διαμόρφωσης του. Η βασική παραδοχή που γίνεται διακρίνει τις αλλαγές αυτές σε 2 κατηγορίες , ανάλογα με την κλίμακα των γενεσιουργών αιτιών τους. Συγκεκριμένα διακρίνονται σε αλλαγές που οφείλονται σε μίκρο και μακροδράσεις.
[Λουλούδης (1992), Wascher et al (1999), Baudry (1993)]. Οι μακροδράσεις είναι αποτέλεσμα των επιπτώσεων της χρήσης των φυσικών πόρων μιας περιοχής από το κοινωνικοοικονομικό σύστημα της και ο καθορισμός των χρήσεων γης. Οι χρήσεις γης εκφράζονται σε μικρό επίπεδο από τους κύριους χρήστες της, που είναι οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις. Τα φυσικά χαρακτηριστικά τους διαμορφώνουν τα τοπία αγροτικών περιοχών και ιδιότητες όπως το μέγεθος των αγροτεμαχίων , τις καλλιεργητικές πρακτικές, τις περιφράξεις και το είδος και τα υλικά κατασκευής των αγροτικών κατασκευών. Η διαδικασία διαμόρφωσης δεν είναι στατική αλλά επηρεάζεται από μια σειρά κοινωνικο-οικονομικών παραγόντων όπως το διοικητικό και το φορολογικό πλαίσιο, τους τρόπους και την έκταση παρέμβασης του κράτους, τις ατομικές επιδιώξεις των μελών του αγροτικού νοικοκυριού και το καταναλωτικό πρότυπο.
Οι διεργασίες μέσω των οποίων γίνεται η διαφοροποίηση είναι:
Η τροποποίηση των τοπικών εδαφικών και υδρολογικών συνθηκών με μικρά εγγειοβελτιωτικά έργα όπως:
-η κατασκευή θερμοκηπίων
11
-η κατασκευή τοπικών αρδευτικών ή και στραγγιστικών δικτύων -η διάνοιξη γεωτρήσεων
-η κατασκευή αναβαθμίδων
-η κατασκευή γεωργικών ή και κτηνοτροφικών κτιρίων -οι περιφράξεις
Η τροποποίηση των φιλοζωικών κοινοτήτων. Η τροποποίηση αυτή αναφέρεται κυρίως σε καλλιεργούμενα φυτικά είδη και εκτρεφόμενα ζώα, και μπορεί να περιλαμβάνει παρεμβάσεις πολιτικών και εμπορικές προτιμήσεις που οδηγούν σε;
-αλλαγή ποικιλιών -αλλαγή καλλιεργειών
-στροφή από φυτική στη ζωική παραγωγή και αντίστροφα
Οι ενεργειακές εισροές
Η εμφάνιση του κάθε τοπίου, οι καλλιεργητικές πρακτικές και η ισορροπία των κύκλων θρεπτικών νερού του αγροοικοσυστήματος επηρεάζεται από την ένταση των εισροών. Οι εισροές αυτές αφορούν:
-Στην άρδευση και στην αρδευτική μέθοδο
-Στις ποσότητες λιπασμάτων ανά χρήση γης και ανά στρέμμα -Στις ποσότητες φυτοφαρμάκων ανά χρήση γης και ανά στρέμμα
-Στο είδος των καλλιεργητικών ή διατροφικών φροντίδων και στις ώρες εργασίας με ελκυστήρα και γεωργικά μηχανήματα.
-Στις ποσότητες των παρεχόμενων ζωοτροφών και στο ποσοστό κάλυψης αναγκών των διατρεφόμενων ζώων από βοσκότοπους
▪
Η αλλαγή χρήσης αγροτικών γαιών που προέρχεται:-Από οικιστική πίεση
-Από εγκατάλειψη της αγροτικής παραγωγικής δραστηριότητας.
12
Οι μακροδράσεις είναι επεμβάσεις που συμβαίνουν στο αγροτικό τοπίο και είναι μεγάλης κλίμακας. Περιλαμβάνουν μακρό αγροτικές δράσεις, οργανωμένες βιομηχανικές ή μεταποιητικές δράσεις και οργανωμένη οικιστική επέκταση. Οι δράσεις του πρωτογενούς τομέα είναι:
▪
Η τροποποίηση των εδαφικών υδρολογικών συνθηκών ,με μεγάλα εγγειοβελτιωτικά έργα και ορυχεία. Τα έργα αυτά περιλαμβάνουν:-Αναδασμό γης
-Χάραξη αγροτικών και δημόσιων έργων,
-Κατασκευή αρδευτικών ή και στραγγιστικών δικτύων, -Κατασκευή λιμνοδεξαμενών και φραγμάτων,
-Αποξήρανση ελών ή υγροτόπων
Τα ορυχεία μπορεί να περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων -ορυχεία πέτρας
-Υπέργεια ορυχεία μεταλλευμάτων
[Κίζος Θ. (2005): σημειώσεις μαθήματος: «Ανάλυση και Αντίληψη Τοπίου» (σελ.62)]
2.4.2. Οι επιπτώσεις της εγκατάλειψης
Η εγκατάλειψη των καλλιεργειών εξετάζεται ως αποτέλεσμα των κοινωνικοοικονομικών διαδικασιών που καθιστούν την καλλιέργεια λιγότερο ελκυστική κάτι που αναγκάζει τους ανθρώπους που ασχολούνται με την γεωργία και την κτηνοτροφία να εγκαταλείψουν το επάγγελμα του αγρότη.
Η εγκατάλειψη με τη σειρά της προκαλεί αλλαγές στη χρήση γης με αποτέλεσμα να αλλάζει κάποια στοιχεία του τοπίου ,ένα από τα οποία είναι και οι καλλιέργειες. Άλλα τέτοια στοιχεία μπορεί να περιλαμβάνουν κτίσματα από πέτρες . Τα κτίσματα αυτά είναι κατασκευές που διατηρούνται από τους ίδιους τους αγρότες ,αλλά συνήθως περιλαμβάνουν την εργασία βιοτεχνών από την περιοχή και είναι επιρρεπής στην αμέλεια όταν εγκαταλείπονται. Οι αγρότες δεν θεωρούν τόσο σημαντική τη συντήρηση τους από τη στιγμή που δεν έχουν κάποιο χρηματικό κέρδος, αλλά αντίθετα θεωρούν αυτή τη συντήρηση ως άσκοπο οικονομικό βάρος.
Αυτό που παρατηρείται έντονα τα τελευταία χρόνια είναι η εναλλαγή της χρήσης γης. Μπορεί δηλαδή οι αγρότες να εγκαταλείψουν ένα είδος καλλιέργειας αν δεν τους προσφέρει ιδιαίτερο κέρδος και να ασχοληθούν με κάτι άλλο. Στην πραγματικότητα η εγκατάλειψη αυτή και η αλλαγή
13
της χρήσης της γης ,είναι και αυτό το οποίο μας ενδιαφέρει ,και σε αυτό θα δώσουμε και ιδιαίτερη σημασία.
Στην έρευνα μας τέτοιες αλλαγές χρήσης της γης ,καταγράψαμε σε πολλές περιπτώσεις.
Εξετάσαμε το χρονικό διάστημα που πραγματοποιήθηκε η εγκατάλειψη και τους λόγους που βρίσκονται πίσω από αυτή την απόφαση.
2.4.3. Η Δυναμική του αγροτικού Τοπίου
Το τοπίο, όπως έχει ήδη οριστεί, μπορεί να περιγραφεί με την χρήση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών που θεωρείται ότι περιγράφουν τη σύνθεση και τη μορφολογία του σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές. Η μεταβολή των χαρακτηριστικών αυτών καθορίζει τη δυναμική του. Η γενική αναφορά στη δυναμική του αγροτικού τοπίου, προσφέρει μια συνοπτική παρουσίαση των περισσοτέρων παραγόντων που συμμετέχουν στη διαμόρφωση των τοπίων, η προσπάθεια όμως ανάλυσης των παραγόντων αυτών απαιτεί την εξειδίκευση των παραγόντων αυτών και τη χρήση εννοιών και οντοτήτων που είναι περισσότερο λειτουργικές σε σχέση με τους «κυριότερους παίκτες» που συμμετέχουν στη διαμόρφωση του.
Η κατασκευή ενός τέτοιου λειτουργικού ορισμού για τη δυναμική του αγροτικού τοπίου ξεκινά με την απομόνωση των παραγόντων οι οποίοι μπορούν να θεωρηθούν αμετάβλητοι σε μικρές σχετικά χρονικές κλίμακες. Η αναφορά σε όλες τις χρονικές κλίμακες δεν έχει νόημα στα πλαίσια μιας προσπάθειας κατανόησης της δυναμικής συγκεκριμένων αγροτικών τοπίων , ιδιαίτερα όταν επιχειρείται και η σύνδεση των μεταβολών των χαρακτηριστικών του σε σχέση με συγκεκριμένες πολιτικές παρεμβάσεις. Έτσι μπορούν να αγνοηθούν τελείως οι εξαιρετικά μακροπρόθεσμες επιδράσεις που αφορούν κυρίως στο φυσικό σύστημα και το οποίο μπορεί να θεωρηθεί ως σχετικά σταθερό για μικρές χρονικές κλίμακες. Αυτό δεν σημαίνει ότι η ανάλυση των φυσικών παραγόντων δεν πρέπει να γίνει αλλά το αντίθετο είναι απολύτως απαραίτητη για να κατανοηθεί η κατάσταση και οι βασικές ιδιότητες του τοπίου. Πρέπει έτσι να γνωρίσουμε τη γεωλογία, τα εδάφη, το κλίμα, το ανάγλυφο κλπ πριν είμαστε σε θέση να προχωρήσουμε σε ουσιαστική παραγωγική ανάλυση του τοπίου και της δυναμικής του. [Κίζος Θ. (2005): σημειώσεις μαθήματος: «Ανάλυση και Αντίληψη Τοπίου»].
2.4.4. Δράσεις σε μικρο-επίπεδο: Η Αγροτική εκμετάλλευση
Η κύρια λοιπόν μονάδα διαμόρφωσης του αγροτικού τοπίου θεωρείται η αγροτική εκμετάλλευση.(Naveh and Lieberman 1984, Baudry 1993, Deffontaines et al 1995, Van Mansvelt 1997, Wascher 1999, CEC 1999, 2000 , Marcucci 2000 etc) .
14
Έτσι θεωρώντας ότι το αγροτικό τοπίο διαμορφώνεται από μακρο-αποτελέσματα μίκρο και μάκρο δράσεων (CEC 2000), οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις μπορούν να χρεωθούν τις μικροδράσεις.
Η διαδικασία λοιπόν διαμόρφωσης και μεταβολής του τοπίου πραγματώνεται μέσω των παρεμβάσεων των εκμεταλλεύσεων στο τοπίο (μικρο-δράσεις) και άλλων μακρο-δράσεων. Με αυτό τον τρόπο συνδέεται η μεταβολή των χαρακτηριστικών του τοπίου με τις παρεμβάσεις των αγροτικών εκμεταλλεύσεων της περιοχής και τις αλλαγές τους.
Οι υπόλοιποι ενδογενείς παράγοντες μπορούν έτσι να μεταφερθούν στο επίπεδο της αγροτικής εκμετάλλευσης και του νοικοκυριού που κατέχει την εκμετάλλευση. Οπότε οι εκμεταλλεύσεις και τα νοικοκυριά που τις κατέχουν λειτουργούν ως ενδιάμεσοι κρίκοι ανάμεσα σε εξωγενείς παραμέτρους και στη μεταβολή των χαρακτηριστικών τα του τοπίου. Τελικά, στο συνολικό σχήμα διαμόρφωσης και μεταβολής των χαρακτηριστικών του αγροτικού τοπίου , οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις αποκτούν πρωταγωνιστικό ρόλο.
Έτσι η απόκριση των νοικοκυριών που κατέχουν τις εκμεταλλεύσεις στις διάφορες εισροές, από ενδογενείς ή εξωγενείς παράγοντες καθίσταται κεντρικό θέμα στη δυναμική του αγροτικού τοπίου. Τα παραπάνω δεν συνεπάγονται ότι η μελέτη του αγροτικού τοπίου εξαντλείται στην εξέταση των χαρακτηριστικών των αγροτικών εκμεταλλεύσεων της περιοχής. Επίσης είναι απαραίτητο να ξεκαθαριστεί το τοπικό και θεσμικό σύστημα και ο τρόπος λήψης των αποφάσεων, η οικονομική και παραγωγική δομή, η διάρθρωση των ιδιοκτησιών, ο πληθυσμός, η μεταβολή του και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του, το μέγεθος και η διάρθρωση των αγροτικών νοικοκυριών, τα τοπικά καλλιεργητικά συστήματα και η μεταβολή τους, η τοπική παράδοση, ιδιαίτερες πολιτισμικές αξίες, το φυσικό περιβάλλον και οι περιορισμοί που αυτό θέτει κτλ.
Απαιτείται δηλαδή η εισαγωγή στη μελέτη μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης που χρησιμοποιεί μεθόδους και εργαλεία από διάφορες επιστημονικές παραδόσεις. [Κίζος Θ. (2005):
σημειώσεις μαθήματος: «Ανάλυση και Αντίληψη Τοπίου» (σελ.66)]
2.5. Το αγροτικό τοπίο της Λέσβου
Η Λέσβος είναι το τρίτο μεγαλύτερο νησί στο Αιγαίο με πληθυσμό που ανέρχεται στους 90000 κατοίκους. Τα αγροκτήματα όπως φαίνεται έχουν μειωθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, αλλά η γεωργία είναι πολύ πιο σημαντική από την άποψη των εργασιών και των εισοδημάτων που παρέχει, ειδικά στις αγροτικές περιοχές.
15
Οι σημαντικότερες χρήσεις αγροτικής γης αποτελούνται από τις φυτείες αγροτικής γης όπως τις φυτείες ελιών και τα βοσκοτόπια. Στη Λέσβο ,η καλλιέργεια ελιάς φαίνεται να είναι πιο έντονη στην ανατολική πλευρά του νησιού ενώ οι περισσότεροι βοσκότοποι στο δυτικό μέρος του νησιού.
Οι φυτείες ελιών αποτελούν στο μέγιστο μέρος τους ένα ομοιογενές τοπίο, πολύ χαρακτηριστικό για τη Λέσβο αλλά ταυτόχρονα και το μέρος της τοπικής ταυτότητας. Τα περισσότερα ελαιόδεντρα βρίσκονται στους μικρούς λοφώδεις ορεινούς όγκους της Λέσβου αλλά και σε πεδιάδες.
Η σημασία της καλλιέργειας ελιών έχει αυξηθεί γρήγορα μετά από το 18οαιώνα.(Κίζος).
Ο 20οςαιώνας έφερε την οικονομική κρίση και την αρχή της αγροτικής εξόδου κυρίως μετά την δεκαετία του 40. Η μετανάστευση του 40 οδήγησε σε μια σημαντική πτώση των περισσότερων χρήσεων γης εκτός από αυτή της ελιάς. Τέλος οι βοσκότοποι φαίνεται να είχαν αυξηθεί, αντικαθιστώντας την εγκαταλελειμμένη γη.
Το 2001 η απογραφή γεωργίας που καταγράφεται αντιστοιχεί σε 14,375 αγροκτήματα ελαιώνων που καλύπτουν το 45% της συνολικής χρησιμοποιημένης γεωργικής περιοχής και κατά προσέγγιση το 30% της συνολικής περιοχής του νησιού.
Τα αγροκτήματα των κτηνοτρόφων ανέρχονταν περίπου στα 3,723 και ο αριθμός των προβάτων έφθανε τα 300,000 πρόβατα και 44000 αίγες.
Ο συνολικός αριθμός των ελιών υπολογίζεται από τα στοιχεία των επιχορηγήσεων σε 10,5-11 εκατομμύρια, ενώ οι εκτιμήσεις των δορυφορικών εικόνων μας υπολογίζουν τα ελαιόδεντρα πολύ περισσότερα.
Σε αυτήν την μελέτη η περίπτωση των καλλιεργειών στη Λέσβο εξετάζεται προκειμένου να περιγράψει τις διαδικασίες αλλαγής στην κλίμακα του τοπίου αλλά και διαδικασίες που αφορούν τις πρακτικές που χρησιμοποιούσαν οι αγρότες.
Το ιδιαίτερο τοπίο διαμορφώθηκε με τις πρακτικές της υψηλής περιβαλλοντικής αξίας που εγκαταλείφθηκε βαθμιαία το 1950. Όσον αφορά τους ερευνητικούς στόχους , εξετάζουμε πότε έγινε η εγκατάλειψη των καλλιεργειών από κάθε αγρότη και για ποιους λόγους, ποιοι τύποι χρήσεων γης εγκαταλείφθηκαν πρώτα ή αργότερα και γιατί, διάφορα ζητήματα σχετικά με το πώς οι αγρότες βλέπουν αυτή την αλλαγή του τοπίου αλλά κυρίως μελετάμε τη σχέση των αλλαγών αυτών στο τοπίο στις διαφορετικές μορφές καλλιέργειας (Kizos et al. in press).
16
3. ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
3.1 Ερωτήματα
Στην παρούσα ενότητα θα εξετάσουμε λεπτομερώς τα ερωτήματα που προκύπτουν για τη μεταβολή του τοπίου στην περιοχή της Φίλιας. Πιο συγκεκριμένα θα εξετάσουμε:
1. Αν υπάρχει μεταβολή του τοπίου σε μικρή κλίμακα 2. Ποια είναι αυτή η μεταβολή
3. Αν υπάρχουν μεταβολές στις πρακτικές των αγροτικών νοικοκυριών που διαμορφώνουν το αγροτικό τοπίο
4. Ποιες είναι οι μεταβολές στις πρακτικές αυτές, πότε και για ποιους λόγους συνέβησαν και αν και πως συσχετίζονται με τα χαρακτηριστικά των νοικοκυριών.
5. Μεταβολές στην κάλυψη , στη χρήση γης
6. Μεταβολές στην εικόνα του τοπίου όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τους κατοίκους της περιοχής.
3.2.Μέθοδος Εργασίας
Η μεθοδολογία της έρευνας χωρίζεται σε τέσσερις φάσεις:
- Η πρώτη φάση αφορά τη χρήση ημι-δομημένου ερωτηματολογίου σε ένα δείγμα τριάντα αρχηγούς νοικοκυριών με σκοπό την καταγραφή των μεταβολών που έχει υποστεί το τοπίο σύμφωνα με τις απόψεις και τις παρατηρήσεις των ερωτηθέντων τόσο για το παρόν όσο και το μέλλον της περιοχής. Το ερωτηματολόγιο θα περιλαμβάνει και πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση των νοικοκυριών των ερωτηθέντων.
- Η δεύτερη φάση περιλαμβάνει την επιλογή της δειγματοληπτικής μεθόδου.
- Η Τρίτη φάση αφορά την μετατροπή των δεδομένων των ερωτηματολογίων σε επεξεργάσιμη μορφή.
- Η τελευταία φάση περιλαμβάνει τη διεξαγωγή συμπερασμάτων και αποτελεσμάτων που προκύπτουν από την έρευνα.
Στη συνέχεια θα γίνει αναφορά σε κάθε μια από τις παραπάνω φάσεις επεξεργασίας.
17
3.2.1. Οι ενότητες του Ερωτηματολογίου
Το ερωτηματολόγιο που δημιουργήσαμε αποτελείτο από πέντε βασικές ενότητες (Για αναλυτική παρουσίαση του ερωτηματολογίου βλέπε παράρτημα, 1).
Στην πρώτη ενότητα οι ερωτήσεις αφορούσαν τα βασικά χαρακτηριστικά της αγροτικής οικογένειας. Τα ερωτήματα που καλούνταν να απαντήσουν σ' αυτή την ενότητα είναι το φύλο, ποσά είναι τα μέλη της οικογένειας πόσοι εργάζονται, το μορφωτικό τους επίπεδο, αν παίρνουν σύνταξη κ.α.
Στη δεύτερη ενότητα ασχοληθήκαμε με τη χρήση γης. Σε αυτήν την ενότητα μας ενδιέφερε να μάθουμε το τι καλλιεργεί ο κάθε αγρότης ή κτηνοτρόφος στις αγροτικές εκτάσεις που διαχειρίζεται, το τι καλλιεργούσε παλαιότερα αλλά και το τι συνεχίζει να καλλιεργεί τώρα, πόσα στρέμματα γης χρησιμοποιεί για την κάθε καλλιέργεια Επίσης σε αυτήν την ενότητα μας ενδιέφερε να μάθουμε αν οι αγρότες ή οι κτηνοτρόφοι είχαν ζώα (πρόβατα, αγελάδες, κατσίκες, μουλάρια, άλογα, βόδια) αν είχαν πόσα ήταν αυτά παλαιότερα και πόσα είναι τώρα.
Στην τρίτη ενότητα οι ερωτήσεις μας αφορούσαν τα χαρακτηριστικά του αγροτικού τοπίου που υπάρχουν σε κάθε εκμετάλλευση. όπως για παράδειγμα αναβαθμίδες (σέτια ή πεζούλες), ξερολιθιές, δεξαμενές, ντάμια, κ.ά..
Στην τέταρτη ενότητα οι ερωτήσεις σχετίζονται με τα αγροδασικά. Ποιες δηλαδή πρακτικές χρησιμοποιούσαν οι αγρότες ή οι κτηνοτρόφοι (για παράδειγμα το όργωμα ή η σπορά) στο παρελθόν αλλά και τώρα, ποια συγκεκριμένη χρονική περίοδο του έτους το έκαναν αυτό, και σε τι τους εξυπηρετούσε.
Στην ενότητα αυτή ρωτούσαμε επίσης αν σε εποχικές περιόδους έφερναν εργάτες για βοήθεια, και αν ναι ,πόσοι ήταν αυτοί. Και τέλος ρωτούσαμε αν κάνανε αγρανάπαυση.
Στην τελευταία ενότητα ασχοληθήκαμε με τη μεταβολή του τοπίου, όπως αυτή φαίνεται μέσα από τα μάτια των ερωτώμενων. Οι ερωτήσεις αφορούσαν το αγροτικό τοπίο της περιοχής τους, όπως το τι είναι γι αυτούς το τοπίο, αν πιστεύουν ότι έχει αλλάξει το αγροτικό τοπίο της Φίλιας τα τελευταία χρόνια, αν αυτή η αλλαγή είναι προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο και γιατί, αν ήθελαν να αλλάξουν κάτι στο χωριό τους τι θα ήταν αυτό; Τι θα τους έκανε να εγκαταλείψουν την γεωργία ή την κτηνοτροφία; Και τέλος αν θα ήθελαν τα παιδιά τους να ασχοληθούν με τη γεωργία μελλοντικά και γιατί.
3.2.2. Δειγματοληπτική μέθοδος
Η δειγματοληπτική μέθοδος που επιλέχθηκε σε αυτήν την εργασία είναι μικτή. Αρχικά
18
χρησιμοποιήσαμε την μέθοδο του τυχαίου δείγματος και στη συνέχεια τη μέθοδο της χιονοστιβάδας.
3.3. Δεδομένα
Στην παρούσα πτυχιακή εργασία έγινε η χρήση πρωτογενών και δευτερογενών δεδομένων, για εξαγωγή αποτελεσμάτων και συμπερασμάτων. Τα πρωτογενή δεδομένα προήλθαν από επιτόπια έρευνα που διεξήχθη στην περιοχή της Φίλιας, ενώ τα δευτερογενή δεδομένα από την ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία που μας δόθηκε.
Τα ερωτηματολόγια κατανεμήθηκαν σε δείγμα 30 ατόμων (γεωργών- κτηνοτρόφων).
Θεωρήσαμε λοιπόν ότι το δείγμα των 30 ατόμων θα μπορούσε να εκτιμηθεί ως ένα αξιόπιστο δείγμα δεδομένου ότι οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι στο χωριό είναι πλέον ελάχιστοι και ο συνολικός πληθυσμός του χωριού αριθμεί μόνο στους 677 κάτοικους.
Κατά τη συλλογή βέβαια των δεδομένων από τα ερωτηματολόγια συναντήσαμε αρκετά προβλήματα. Ένα πρόβλημα αφορούσε στη μεγάλη ηλικία των περισσότερων ερωτώμενων και στα ακουστικά προβλήματα που είχαν πολλοί από αυτούς, με αποτέλεσμα πολλές από τις ερωτήσεις να μην γίνονται άμεσα κατανοητές από αυτούς. Ένα ακόμη σημαντικό πρόβλημα που αντιμετωπίσαμε ήταν η αντιμετώπιση που είχαμε από κάποιους αγρότες-κτηνοτρόφους.
Τα δεδομένα που προέκυψαν από τη διεξαγωγή των ερωτηματολογίων, επεξεργάστηκαν με το πρόγραμμα spss ώστε να είναι πιο εύκολη η διαδικασία της αξιολόγησης.
19
4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Η ανάλυση των αποτελεσμάτων ξεκινά με την παρουσίαση της περιοχής μελέτης, παραθέτοντας ορισμένα ιστορικά και δημογραφικά στοιχεία. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα αποτελέσματα για τη σύνθεση και την απασχόληση των νοικοκυριών. Ακολουθεί η ανάλυση των χρήσεων γης και των ζώων που διαθέτει κάθε εκμετάλλευση. Τέλος παρατίθενται οι πίνακες που περιγράφουν την μεταβολή του τοπίου μέσα στην πάροδο του χρόνου.
4.1. Περιοχή μελέτης
Η περιοχή στην οποία επιλέξαμε να διεξαγάγουμε την έρευνα μας είναι η κοινότητα της Φίλιας στο νησί της Λέσβου.
Η Φίλια ανήκει στο δήμο Καλλονής. Ο Δήμος Καλλονής έχει πληθυσμό 8.194 κατοίκους (Απογραφή 2001) και έκταση 24.194 στρέμματα. Έδρα του Δήμου είναι η Καλλονή και περιλαμβάνει 9 Δημοτικά Διαμερίσματα:
Καλλονής (Καλλονή, Μονή Παναγιάς Μυρσινιωτίσσης Λειμώνος, Πετσοφάς) Άγρας (Άγρα, Άγιος Γεώργιος (νησίδα), Αποθήκες)
Ανεμότιας (Ανεμότια) Αρίσβης (Αρίσβη)
Δαφίων (Δάφια, Ιερά Μονή Λειμώνος) Κεραμίου (Κεράμιον, Σκάλα Καλλονής) Παρακοίλων (Παράκοιλα)
Σκαλοχωρίου (Σκαλοχώριον, Αρχαία Άντισσα, Καλό Λιμάνι, Μπαλίνη) Φίλιας (Φίλια, Κεχράδα)
Η Καλλονή βρίσκεται στο μέσον του νησιού, είναι έδρα του ομώνυμου δήμου και γνωρίζει τα τελευταία χρόνια αλματώδη ανάπτυξη σε όλους τους τομείς, αφού αποτελεί οικονομικό και εμπορικό κέντρο. Κάθε χρόνο προσελκύει πολλούς τουρίστες, και επειδή διαθέτει αξιόλογες υποδομές, αλλά και γιατί έχει μοναδικές φυσικές ομορφιές και αξιοθέατα. Τα αρχαιολογικά ευρήματα και τα διάσπαρτα λείψανα τειχών, σφονδύλων, κιονόκρανων, αγγείων, τα ερείπια ναών, οι βωμοί, τα αντικείμενα, τα νομίσματα σκορπισμένα σε μια έκταση που ξεπερνά τα 2.500 τετραγωνικά μέτρα σηματοδοτούν το ιστορικό παρελθόν και τον σημαντικό πολιτισμό των δύο πόλεων, που χάθηκαν από μεγάλο σεισμό στα 231 π.X. Δύο ήταν επίσης οι φυσικοί παράγοντες που προσδιόρισαν και προσδιορίζουν και σήμερα ακόμα τον πλούτο της Kαλλονής και της 20
περιοχής της: ο Kόλπος Kαλλονής, που στην αρχαιότητα λόγω της Πύρρας, ονομαζόταν
"Πυρραίων Eύριπος" και ο "Eύδενδρος" κάμπος της, όπως τον ονόμαζαν οι αρχαίοι Έλληνες. Ήταν πάντοτε και παραμένει λιμάνι εμπορικό, τόπος παραγωγής εκλεκτών ψαριών και οστρακοειδών αλλά και τόπος διακοπών και μελέτης της φύσης από τα χρόνια του Αριστοτέλη.
Από την αντίθετη πλευρά, μετά τη Μονή Λειμώνος, ο επισκέπτης συναντά τα χωριά Φίλια, Ανεμώτια και Σκαλοχώρι. Και τα τρία χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερη γραφικότητα και εντυπωσιάζουν με τα λιθόστρωτα και τα παραδοσιακά τους (http://www.northaegean.gr).
4.1.1. Ιστορικά στοιχεία για την ευρύτερη περιοχή
Οι διαθέσιμες ιστορικές πηγές για την περιοχή μελέτης είναι εξαιρετικά περιορισμένες.
Κατά το 17ο αιώνα τα Δάφια λόγω της εξαιρετικής ευφορίας του κάμπου της Καλλονής και του υγιεινού τους κλίματος, ήταν έδρα του ναζιράτου, δηλαδή έδρα του ηγεμόνα όλης της Λέσβου. Οι ναζίρηδες Οθωμανοί νοίκιαζαν από την Πύλη αντί χρημάτων το λεγόμενο «μουκατά», την αποδεκάτωση της επικαρπίας ολοκλήρου του νησιού. Από τα Δάφια κατάγονταν οι δυο μεγάλοι ναζίρηδες του 18ου αιώνα Ομέρ Αγάς και Μπεκήρ Αγάς, που παραθέριζαν στην «Καλή Λαγκάδα»
(«Ποταμιά») κοντά στο βουνό της Ίσσας (http://www.northaegean.gr).
Η ασχολία των κατοίκων της Καλλονής με την κτηνοτροφία ήταν περιορισμένη, αφ’ ενός μεν γιατί ο κάμπος τους προσέφερε πολλές και διάφορες ποικιλίες καλλιεργειών, πιο προσοδοφόρες, αφ’ ετέρου δε γιατί η διατήρηση ποιμνίων μέσα στον κάμπο ήταν απαγορευμένη. Επιτρεπόταν μόνο για ένα μήνα περίπου, από το τέλος του Αυγούστου μέχρι τα πρωτοβρόχια. Κι ακόμη δε συνέφερε τους ίδιους τους κτηνοτρόφους γιατί οι τυχόν ζημιές που προξενούσαν τα πρόβατα στις καλλιέργειες θα είχαν μεγάλες συνέπειες γι’ αυτούς αφού τότε ο κάμπος φυλαγόταν από την αγροφυλακή αλλά και από τους ίδιους τους γεωργούς.
Η όποια κτηνοτροφία υπήρχε, περιοριζόταν στα βοσκοτόπια των βουνών, που ανήκαν τα περισσότερα στην κοινότητα, στην εθνική τράπεζα και στη Μονή Λειμώνος, ελάχιστα δε ήταν ιδιόκτητα κτήρια [Τραγέλλης Χ. (1999): Τα γεωργικά της Λέσβου: Ο κάμπος της Καλλονής].
Μέχρι και το 1950 στον κάμπο της Καλλονής αλλά και στην ευρύτερη περιοχή υπήρχαν πολλών ειδών καλλιέργειες: όπως δημητριακά, ο καπνός, η ελιά και τα αμπέλια. Το σιτάρι καλλιεργούταν σε πολύ μεγάλες ποσότητες ενώ τα άλλα δημητριακά, όπως το κριθάρι και η σίκαλη ήταν σε πολύ μικρές ποσότητες ίσα-ίσα για να εξασφαλίσουν οι γεωργοί τροφή για τα ζώα ή να εξυπηρετήσουν τις δικές τους ανάγκες.
21
