Σχολή Θετικών Επιστημών και Τεχνολογίας
Περιβαλλοντικός Σχεδιασμός Έργων Υποδομής (MSc)
Διπλωματική Εργασία
Ιδιωτικοποίηση ή Επανακοινωνικοποίηση των φορέων παροχής νερού: Καλά και κακά παραδείγμα και η περίπτωση της Ελλάδας
ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΟΥΜΠΛΗ
Επιβλέπων καθηγητής: ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΝΑΚΟΥΔΗΣ
Πάτρα, Σεπτέμβριος 2021
Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία της φοιτήτριας (Αικατερίνης Κουμπλή) που την εκπόνησε.
Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ, μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (downloading), «ανάρτηση» (uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών του δικαιωμάτων.
Ιδιωτικοποίηση ή Επανακοινωνικοποίηση των φορέων παροχής νερού: Καλά και κακά παραδείγματα και η περίπτωση της Ελλάδας
ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΟΥΜΠΛΗ
Επιτροπή Επίβλεψης Διπλωματικής Εργασίας Επιβλέπων Καθηγητής:
Βασίλης Κανακούδης Δρ. Πολιτικός Μηχανικός – Καθηγητής του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Συν-Επιβλέπων Καθηγητής:
Σταύρος Κολλιός Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Εργαστήριο Μετεωρολογίας &
Κλιματολογίας, Τμήμα Φυσικής, Παν/μιο Ιωαννίνων
Πάτρα, Σεπτέμβριος 2021
Dissertation
Privatization or Remunicipalization of water suppliers: Good and bad practices and the case of Greece
AIKATERINI KOUMPLI
Patras, September 2021
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία v
Aφιερωμένο στην κόρη μου Θάλεια και στην αδερφή μου Ελένα
Θα ήθελα καταρχήν να ευχαριστήσω τον επιβλέποντά μου κύριο Βασίλη Κανακούδη για την ανάθεση αυτού του πολύ ενδιαφέροντος και επίκαιρου θέματος αλλά και για την πολύτιμη καθοδήγησή του.
Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τους αγαπημένους μου γονείς και όλους τους δικούς μου ανθρώπους που πιστεύουν σε εμένα, με εμψυχώνουν και είναι πάντα δίπλα μου.
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία vi
“Η δοκιμασία της προόδου μας δεν είναι να προσθέσουμε περισσότερα στην αφθονία αυτών που έχουν ήδη πολλά αλλά εάν παρέχουμε αρκετά σε εκείνους που έχουν λίγα»
Franklin Delano Roosevelt
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία vii
Περίληψη
H παρούσα διπλωματική εργασία εμβαθύνει στις πρακτικές διαχείρισης του νερού σε παγκόσμια κλίμακα, ξεκινώντας από την ιδιωτικοποίηση των παρόχων νερού στις αρχές του 20ου αιώνα και καταλήγει στο φαινόμενο της επανακοινωνικοποίησης, τις πολιτικές που εφαρμόζονται σήμερα και τις επικρατούσες τάσεις.
Παρατίθενται καλές και κακές πρακτικές διαχείρισης ανά τον κόσμο και αναλύονται οι κύριες αιτίες, οι μορφές και ο κοινωνικός, περιβαλλοντικός και οικονομικός αντίκτυπος των δύο ανωτέρω κινημάτων.
Η εργασία εστιάζει στην περίπτωση της χώρας μας αναλύοντας το ισχύον θεσμικό πλαίσιο για την διαχείριση νερού, τα θετικά αλλά και τρωτά σημεία της υφιστάμενης κατάστασης και παρουσιάζει αναλυτικά τους υφιστάμενους φορείς παροχής νερού.
Στη συνέχεια εξετάζεται ο θεσμός των Συμπράξεων Δημοσίου Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) εξειδικεύοντας στην εφαρμογή τους στις περιπτώσεις των δικτύων ύδρευσης. Μέσα από την ανάλυση της μέχρι σήμερα πορείας των ΣΔΙΤ σε όλο τον κόσμο, εξάγονται χρήσιμα συμπεράσματα για τις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις και για τους κρίσιμους παράγοντες επιτυχίας μιας τέτοιας σύμπραξης αλλά και τους κινδύνους αποτυχίας.
Στο τέλος και με δεδομένο ότι οι δύο μεγαλύτερες εταιρείες ύδρευσης της χώρας μας ΕΥΔΑΠ και ΕΥΑΘ δεν είναι πλέον αμιγώς δημόσιες καθώς και τα δύσκολα οικονομικά δεδομένα των υπολοίπων δημόσιων παρόχων νερού όπως οι ΔΕΥΑ και οι δημοτικές υπηρεσίες ύδρευσης, εξάγονται χρήσιμα συμπεράσματα για το μέλλον της παροχής του νερού στη χώρα μας.
Eπιπροσθέτως, εκτιμώνται οι μελλοντικοί κίνδυνοι και οι πιθανές επιπτώσεις από την εφαρμογή ενός σχήματος ΣΔΙΤ, αλλά και οι προοπτικές ανάπτυξης σε σύγκριση με το ισχύον μοντέλο διαχείρισης.
Eίναι λοιπόν η εφαρμογή ΣΔΙΤ, κλειδί για την επίλυση των υφιστάμενων προβλημάτων ή θεωρείται απειλή για τον τομέα παροχής νερού στη χώρα μας;
Λέξεις – Κλειδιά
Ιδιωτικοποίηση, επανακοινωνικοποίηση, παροχή νερού, ΣΔΙΤ, Ελλάδα, ΔΕΥΑ
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία viii
Abstract
The purpose of the present dissertation is to focus on water management practices on a global scale, starting with the privatization of water suppliers in the early 20th century and ends up with the phenomenon of remunicipalisation, current policies and current trends.
Good and bad management practices around the world are cited and also main reasons, forms and social, environmental and economic impact of the two movements cited above are analyzed.
The dissertation further focuses on the case of our country by analyzing the current institutional framework for water management, the advantages and vulnerabilities of the current situation, presenting in detail the existing national water suppliers.
In addition, the institution of Public Private Partnerships (PPPs) is examined, specializing in their application in the cases of water supply networks. Through the analysis of the implementation of PPPs schemes around the world until today, useful conclusions are drawn about the economic and social consequences and the critical success factors of such a partnership but also the risks of failure.
In conclusion, taken as granted that the two largest water companies in our country, EYDAP and EYATH, are no longer purely public and also the difficult financial data of the rest of public water suppliers such as DEYA and municipal water services, useful conclusions are drawn for the future of water supply policy in our country.
Furthermore, future risks and possible effects from the implementation of a PPPs scheme are assessed, as well as development prospects compared to the current model of water management.
So, can PPPs implementation be the key to solve the current problems or it is considered as a threat to the water supply sector in our country?
Keywords
Privatization, Remunicipalisation, water supply, PPPs, Greece, DEYA
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία ix
Πίνακας Περιεχομένων
Περίληψη ... vii
Abstract ... viii
Πίνακας Περιεχομένων ... ix
Συντομογραφίες & Ακρωνύμια ... xvi
Εισαγωγή ... 1
Αντικείμενο Διπλωματικής Εργασίας ... 1
Δομή της Εργασίας... 1
Μεθοδολογία ... 3
Το Νερό... 4
Το νερό ως φυσικό αγαθό ... 4
Το νερό ως κοινωνικό αγαθό ... 9
Το νερό ως οικονομικό αγαθό ... 11
2.3.1 H Αξία του νερού σε οικονομικούς όρους ... 14
Θεσμικό πλαίσιο προστασίας του νερού – Ιστορική Αναδρομή ... 17
Βιβλιογραφική Επισκόπηση ... 20
Εισαγωγή ... 20
Βιβλιογραφικές πηγές που αφορούν την ιδιωτικοποίηση ... 21
Βιβλιογραφικές πηγές που αφορούν την επανακοινωνικοποίηση ... 25
Βιβλιογραφικές πηγές που αφορούν τις συμπράξεις Ιδιωτικού – Δημοσίου Τομέα (ΣΔΙΤ) ... 27
Βιβλιογραφικές πηγές που αφορούν την περίπτωση της Ελλάδας ... 32
Κριτική της βιβλιογραφίας – Αδυναμίες που καλείται να αντιμετωπίσει η παρούσα διπλωματική ... 34
Ιδιωτικοποίηση του νερού ... 35
Ορισμοί... 35
Η μετάβαση στην ιδιωτικοποίηση του νερού... 36
Ο ρόλος του δημόσιου τομέα στην ιδιωτικοποίηση του νερού ... 40
Η παγκόσμια πορεία των ιδιωτικοποιήσεων στον τομέα του νερού ... 41
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία x
Ο ρόλος των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και των διεθνών οργανισμών στην
ιδιωτικοποίηση του νερού ... 44
4.5.1 Ο ρόλος της Παγκόσμιας Τράπεζας ... 44
4.5.2 Ο ρόλος του δικτύου των συνεργατών – μελών της Παγκόσμιας Τράπεζας ... 46
4.5.3 Ο ρόλος του ΔΝΤ ... 48
4.5.4 Ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως «δωρητής» ... 51
4.5.5 Ο ρόλος των διμερών αναπτυξιακών οργανισμών ... 53
Moρφές ιδιωτικοποιήσεων ... 54
Ιδιωτικές εταιρείες παροχής νερού ... 55
4.7.1 Veolia ... 58
4.7.2 Suez Environnement ... 60
4.7.3 Saur ... 60
4.7.4 Ο ρόλος των πολυεθνικών εταιρειών νερού ... 61
Περιπτώσεις Ιδιωτικοποίησης του νερού ανά τον κόσμο ... 62
4.8.1 Περιπτώσεις ιδιωτικοποίησης σε χώρες της Κεντρικής & Λατινικής Αμερικής 63 4.8.2 Περιπτώσεις ιδιωτικοποίησης σε Χώρες της Αφρικής ... 68
4.8.3 Περιπτώσεις ιδιωτικοποίησης σε χώρες της Ασίας ... 73
4.8.4 Περιπτώσεις ιδιωτικοποίησης σε χώρες της Βόρειας Αμερικής ... 78
4.8.5 Περιπτώσεις ιδιωτικοποίησης σε χώρες της Eυρώπης ... 80
Κριτική της ιδιωτικοποίησης των φορέων παροχής νερού ... 87
Γενική Επισκόπηση των λόγων και των αποτελεσμάτων της ιδιωτικοποίησης των φορέων παροχής νερού ... 90
H Επανακοινωνικοποίηση των φορέων παροχής νερού ... 95
Εισαγωγή ... 95
Oρισμός της Επανακοινωνικοποίησης ... 96
Tύποι Επανακοινωνικοποίησης ... 97
Tα εμπόδια στο δρόμο προς την επανακοινωνικοποίηση του νερού ... 105
Προσπάθειες επανακοινωνικοποίησης του νερού σε εξέλιξη ... 107
5.5.1 Η περίπτωση της Jakarta στην Ινδονησία ... 107
5.5.2 Η περίπτωση της Βαρκελώνης στην Ισπανία ... 108
5.5.3 Η περίπτωση της Sofia στη Βουλγαρία ... 109
5.5.4 Η περίπτωση της Marseille στη Γαλλία ... 110
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία xi
O ρόλος των συμπράξεων μεταξύ δημοσίων φορέων (Public-Public Partnerships,
PuPs) στην επιτυχία της επανακοινωνικοποίησης ... 111
5.6.1 Εθνικές και Διεθνείς συμπράξεις μεταξύ δημοσίων φορέων (PuPs) ... 112
H πολιτική της Ε.Ε σχετικά με την προώθηση της επανακοινωνικοποίησης του νερού και την ενίσχυση του δημόσιου τομέα ... 113
Περιπτώσεις Επανακοινωνικοποίησης του νερού ... 114
5.8.1 Η περίπτωση της Grenoble στη Γαλλία ... 116
5.8.2 Η περίπτωση τoυ Παρισιού στη Γαλλία ... 117
5.8.3 Η περίπτωση της Arenys de Munt στην Ισπανία ... 118
5.8.4 Η περίπτωση των ΗΠΑ ... 119
Διδάγματα από την επανακοινωνικοποίηση του νερού ... 120
Γενική Επισκόπηση των λόγων και των αποτελεσμάτων της επανακοινωνικοποίησης των φορέων παροχής νερού ... 122
Ο ρόλος των Συμπράξεων Δημοσίου – Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) στην παροχή νερού . 125 Εισαγωγή ... 125
Μορφές ΣΔΙΤ ... 125
6.2.1 Παραχώρηση ... 126
6.2.2 Κοινοπραξία ... 126
6.2.3 Υβριδικές μορφές ΣΔΙΤ ... 127
Τομείς εφαρμογής ΣΔΙΤ ... 130
6.3.1 Η ευρωπαϊκή εμπειρία από την εφαρμογή των ΣΔΙΤ ... 131
6.3.2 Η εφαρμογή των ΣΔΙΤ στην Ελλάδα ... 136
Παράγοντες επιτυχίας και κίνδυνοι αποτυχίας των ΣΔΙΤ ... 138
Η εφαρμογή των ΣΔΙΤ στον τομέα της παροχής νερού ... 139
6.5.1 Τα κύρια χαρακτηριστικά των ΣΔΙΤ στον τομέα του νερού ... 139
6.5.2 Η σύναψη ΣΔΙΤ ως τρόπος μείωσης του μη ανταποδοτικού νερού ... 141
6.5.3 Η εφαρμογή των συμβάσεων βάσει απόδοσης για τη μείωση του μη ανταποδοτικού νερού ... 142
6.5.4 Προκλήσεις και εμπόδια ανάπτυξης των ΣΔΙΤ στον τομέα του νερού ... 143
6.5.5 Οι επικρατούσες τάσεις στον τομέα του νερού στην Ευρώπη ... 144
6.5.6 Επιτυχή Παραδείγματα από την εφαρμογή των ΣΔΙΤ στον τομέα της παροχής νερού 147 Η περίπτωση της Ελλάδας ... 153
Εισαγωγή ... 153
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία xii
Εθνική Νομοθεσία για την διαχείριση – παροχή νερού ... 153
EΥΔΑΠ Α.Ε ... 156
7.3.1 Μετοχική σύνθεση ΕΥΔΑΠ Α.Ε ... 157
7.3.2 Οικονομική – Κοινωνική πολιτική της ΕΥΔΑΠ Α.Ε ... 158
7.3.3 Έγκριση έργου ΣΔΙΤ για τη Λειτουργία, Συντήρηση, Επισκευή και Αποκατάσταση των Παγίων του Εξωτερικού Υδροδοτικού Συστήματος (ΕΥΣ) ... 160
7.3.4 Διαπραγματεύσεις με το Ελληνικό Δημόσιο για την αποκλειστική παροχή νερού ύδρευσης ... 161
ΕΥΑΘ Α.Ε ... 161
7.4.1 Μετοχική Σύνθεση ΕΥΑΘ Α.Ε ... 163
7.4.2 Οικονομική – Κοινωνική Πολιτική της ΕΥΑΘ Α.Ε ... 163
7.4.3 Οικονομικά στοιχεία της ΕΥΑΘ Α.Ε ... 165
7.4.4 Επενδυτικά σχέδια της ΕΥΑΘ Α.Ε στον τομέα της ύδρευσης ... 165
7.4.5 Η Προσπάθεια ιδιωτικοποίησης της ΕΥΑΘ Α.Ε ... 166
Οι αποφάσεις του ΣτΕ σχετικά με τη νομιμότητα της ιδιωτικοποίησης των ΕΥΔΑΠ Α.Ε και ΕΥΑΘ Α.Ε ... 167
ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΥΔΡΕΥΣΗΣ – ΑΠΟΧΕΤΕΥΣΗΣ (ΔΕΥΑ) ... 168
7.6.1 Οικονομικοί Πόροι των ΔΕΥΑ ... 170
7.6.2 Ο ρόλος της Ένωσης των ΔΕΥΑ (ΕΔΕΥΑ) ... 171
7.6.3 Tα προβλήματα στη λειτουργία των ΔΕΥΑ ... 172
Υπηρεσίες Ύδρευσης των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) ... 173
Σύνδεσμος Ύδρευσης Λεκανοπεδίου Ιωαννίνων (ΣΥΔΛΙ) ... 174
Οργανισμός Ανάπτυξης Κρήτης Α.Ε (ΟΑΚ Α.Ε) ... 175
Η επικρατούσα κοινωνική αντίληψη σχετικά με την παροχή νερού στην Ελλάδα και τα ενδεχόμενα ιδιωτικοποίησης ... 177
Γενικά συμπεράσματα για την παροχή νερού στην Ελλάδα ... 177
H πρόταση για την παροχή νερού στην Ελλάδα ... 179
Εισαγωγή ... 179
Δυνατά σημεία ... 179
Αδυναμίες ... 180
Ευκαιρίες ... 181
Aπειλές ... 181
Συμπεράσματα ανάλυσης ... 182
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία xiii
Oμοιότητες και διαφορές του τομέα παροχής νερού στην Ελλάδα με άλλες χώρες 182
Ιδιωτικοποίηση της παροχής νερού στην Ελλάδα ή συνέχιση του υφιστάμενου
τρόπου λειτουργίας αυτής ... 184
Γενικά συμπεράσματα ... 187
Συνεισφορά της ΜΔΕ, αδυναμίες αυτής και προτάσεις για μελλοντική έρευνα ... 189
Βιβλιογραφία ... 191
1. Νομοθεσία ... 191
2. Hλεκτρονικές Πηγές ... 193
Κατάλογος Εικόνων
Εικόνα 2.1 Κατανομή του νερού στον Πλανήτη (ΔΕΥΑΕΛ – Ύδρευση – Αποχέτευση, n.d.) .... 4Εικόνα 2.2. Καταγραφή της γεωγραφικής κατανομής του νερού στον πλανήτη (World Water Assessment Programme (United Nations), n.d.) ... 6
Εικόνα 2.3 Κατανομή της κατανάλωσης νερού και παραγωγής αποβλήτων ανά παραγωγικό τομέα, έτος 2010 (World Water Assessment Programme (United Nations), n.d.) ... 6
Εικόνα 2.4 Ποσοστό παγκόσμιου πληθυσμού χωρίς πρόσβασης σε νερό (AQUASTAT, n.d.) ... 7
Εικόνα 2.5 Παγκόσμιος χάρτης συγκρούσεων νερού 2010 έως σήμερα (Water Conflict Chronology, n.d.) ... 9
Εικόνα 4.1 Συμμετοχή Ιδιωτικού Τομέα στην παροχή νερού ανά τον κόσμο (1984-2010) (Bakker, 2013) ... 42
Εικόνα 4.2 Ύψος ιδιωτικών επενδύσεων στον τομέα του νερού 1984 – 2005 (Prasad, 2006)43 Εικόνα 4.3. Επενδύσεις Παγκόσμιας Τράπεζας για το έτος 2019. (Private Participation in Infrastructure (PPI) - World Bank Group, n.d.) ... 46
Εικόνα 4.4 Ποσοστό συμμετοχής ιδιωτικών εταιρειών στην παροχή νερού ανά τον κόσμο (Pinsent Manson Year Book, 2010-11) ... 55
Εικόνα 4.5 Ιδιοκτησία μετοχών Veolia για το έτος 2020 (Capital Structure at the End of September 2020 | Veolia, n.d.) ... 59
Εικόνα 4.6 Περιοχές δραστηριοποίησης της Suez Environment και ποσοστό εσόδων ανά περιοχή (2012-08-W-EWCS, n.d.) ... 60
Εικόνα 5.1 Περιπτώσεις Επανακοινωνικοποίησης του νερού ανά τον κόσμο (2000-2015), (Lobina, 2015)... 96
Εικόνα 6.1 Γεωγραφική κατανομή έργων ΣΔΙΤ στην Ελλάδα (2009-2017), (Secretariat & Partnerships, n.d.) ... Error! Bookmark not defined. Εικόνα 6.2 Συνιστώσες μη ανταποδοτικού νερού (Kanakoudis & Tsitsifli, 2009) ... 141
Εικόνα 7.1 Μετοχική Σύνθεση ΕΥΔΑΠ (2019), (www.eydap.gr, n.d.) ... 157
Εικόνα 7.2 Κατηγορίες Καταναλωτών ΕΥΔΑΠ, (www.eydap.gr, n.d.) ... 159
Εικόνα 7.3 Μετοχική Σύνθεση ΕΥΑΘ (2018), (www.eyath.gr, n.d.) ... 163
Εικόνα 7.4 Ποσοστό Κατανάλωσης νερού ανά κατηγορία χρήστη (2018), (www.eyath.gr, n.d.) ... 164
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία xiv
Κατάλογος Σχημάτων
Σχήμα 2.1 Aνάλυση Οικονομικού Κόστους Νερού (Rogers et al., n.d.) ... 15
Σχήμα 2.2 Συνιστώσες Οικονομικής Αξίας του Νερού (Rogers et al., n.d.) ... 17
Σχήμα 4.1 (αριστερά) Πρόσβαση στο νερό «1990-2015» (δεξιά) Ιδιωτικές επενδύσεις στην παροχή νερού «1990-2015» (Cesar, 2019) ... 39
Σχήμα 4.2 Πορεία των ιδιωτικών επενδύσεων στον τομέα του νερού (Prasad, 2006) ... 43
Σχήμα 4.3 % PRSP που περιλαμβάνουν ιδιωτικοποίηση του νερού και άλλων τομέων (World Development Movement, 2005) ... 49
Σχήμα 4.4 Χρηματοδότηση τομέα νερού από Ε.Ε (Donor Profiles on Aid to the Water Supply and Sanitation Sector, 2008) ... 52
Κατάλογος Πινάκων
Πίνακας 2.1 Κατανομή υδάτινου στοιχείου στον πλανήτη ανά ποσοστά (Gleick, n.d.) ... 5Πίνακας 2.2 Οι τέσσερις αρχές του Δουβλίνου (Agenda 21, Chapter 18: Protection of the Quality and Supply of Freshwater Resources, n.d.) ... 12
Πίνακας 4.1 Προτάσεις πολιτικής συναίνεσης της Ουάσιγκτον (Hartwick & Peet, 1999) ... 38
Πίνακας 4.2 Ιδιωτική συμμετοχή σε έργα ύδρευσης – αποχέτευσης σε χώρες χαμηλού & μεσαίου εισοδήματος, περίοδος 1997-2004 (Private Participation in Infrastructure (PPI) - World Bank Group, n.d.) ... 44
Πίνακας 4.3 Περιπτώσεις ιδιωτικοποίησης τομέα νερού από το ΔΝΤ (Waternunc.Com, Portail Sur l’eau, l’environnement et Le Développement Soutenable, 2021) ... 50
Πίνακας 4.4 Oι 5 μεγαλύτεροι επενδυτές στον τομέα του νερού τα τελευταία 10 έτη (Bayliss, 2014) ... 56
Πίνακας 4.5 Ιδιωτικές εταιρείες παροχής νερού στην Ευρώπη (2012-08-W-EWCS, n.d.) .... 58
Πίνακας 4.6 Βασικοί λόγοι ιδιωτικοποίησης Φορέων Παροχής Νερού ... 91
Πίνακας 4.7 Βαθμός Ιδιωτικοποίησης Φορέων Παροχής Νερού ανά περιοχή ... 92
Πίνακας 4.8 Aξιολόγηση Εμπειριών Ιδιωτικοποίησης Φορέων Παροχής Νερού βάσει παραγόντων επιτυχίας ... 93
Πίνακας 5.1 Τύποι Επανακοινωνικοποίησης (McDonald, 2018) ... 100
Πίνακας 5.2 Investor – State Dispute Settlement (Kishimoto et al., 2015) ... 106
Πίνακας 5.3 Trade in Services Agreement (TiSA) (Kishimoto et al., 2015) ... 107
Πίνακας 5.4 Περιπτώσεις επανακοινωνικοποίησης του νερού (Χώρες Υψηλού – Μεσαίου Εισοδήματος),(Lobina & Hall, 2013a) ... 115
Πίνακας 5.5 Περιπτώσεις επανακοινωνικοποίησης του νερού (Χώρες Χαμηλού Εισοδήματος),(Lobina & Hall, 2013a) ... Error! Bookmark not defined. Πίνακας 5.6 Βασικοί λόγοι επανακοινωνικοποίησης των φορέων παροχής νερού ... 123
Πίνακας 5.7 Σύγκριση Ιδιωτικοποίησης – Επανακοινωνικοποίησης Φορέων Παροχής Νερού ... 124
Πίνακας 6.1 Μορφές ΣΔΙΤ (UN, 2005) ... 129
Πίνακας 6.2 Κατανομή των ρόλων μεταξύ Δημοσίου και Ιδιώτη (Kanakoudis & Tsitsifli, 2012) ... 129
Πίνακας 6.3 Βασικά επενδυτικά ρίσκα ανά μέθοδο (Kanakoudis & Tsitsifli, 2014) ... 129
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία xv
Πίνακας 6.4 Δραστηριότητα ΣΔΙΤ ανά χώρα και ανά τομέα στην Ευρώπη (European
Investment Bank, 2008) ... 135 Πίνακας 6.5 Συνοπτικη περιγραφή ανάπτυξης των ΣΔΙΤ(Kanakoudis & Tsitsifli, 2012) .... 136 Πίνακας 6.6 Έργα ΣΔΙΤ κατά την περίοδο 2009-2017(Secretariat & Partnerships, n.d.) Error!
Bookmark not defined.
Πίνακας 6.7 Παράγοντες Επιτυχίας ΣΔΙΤ (Kanakoudis & Tsitsifli, 2009) ... 138 Πίνακας 6.8 Συγκεκριμένες μορφές και στόχοι ΣΔΙΤ στον τομέα του νερού (Frone & Frone, 2018) ... 140 Πίνακας 6.9 Καθεστώς διαχείρισης νερού σε χώρες της Ευρώπης ΣΔΙΤ (Kanakoudis &
Tsitsifli, 2012) ... 145 Πίνακας 6.10 Καθεστώς διαχείρισης τομέα ύδρευσης ΣΔΙΤ(Kanakoudis & Tsitsifli, 2012) ... 146 Πίνακας 6.11 Τάσεις κατάστασης διαχείρισης υδάτων σε χώρες της ΕΕ (Kanakoudis &
Tsitsifli, 2012) ... 147 Πίνακας 7.1 Συνολική Κατανάλωση Νερού (κ. μ.), (www.eydap.gr, n.d.) ... 159 Πίνακας 7.2 Τιμολογημένη κατανάλωση (κ. μ.), (www.eydap.gr, n.d.) ... 160 Πίνακας 7.3 Έσοδα από παροχή νερού και σχετιζομένων υπηρεσιών, (www.eydap.gr, n.d.) ... 160 Πίνακας 7.4 Έσοδα από πωλήσεις νερού ανά κατηγορία καταναλωτών 2018-2016,
(www.eyath.gr, n.d.) ... 165 Πίνακας 7.5 Κατάλογος Υφιστάμενων ΔΕΥΑ (www.edeya.gr, 2020) ... 170
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία xvi
Συντομογραφίες & Ακρωνύμια
BWB Berliner Wasserbetriebe CARL Current Annual Real Losses
COGESE Compagnie de Gestion des Eaux du Sud-Est
CONGIAC Consorcio por la Gestión Integral del Agua de Catalunya CSIDC Chhattisgarh State Industries Development Corporation EARL Economic Annual Real Losses
EREP European Resource Efficiency Platform EWM European Water Movement
ΕUREAU Εuropean Union of National Associations of Water Suppliers FAO Food & Agriculture Organisation of United Nations
GUSAM Gestión Urbanística y Servicios Arenys de Munt S.A IADB Inter American Development Bank
ICSID International Centre for Settlement of Investment Disputes IFC International Finance Corporation
ΙSDS Ιnvestment – State dispute settlement MWSL Macau Water Supply Ltd.
NRW Non Revenue Water
NTADCL New Tiruppur Area Development Corporation Ltd PBSC Performance Based Service Contracts
PFI Private Finance Initiative PPPs Public Private Partnerships
PRSP Poverty Reduction Strategy Papers PSI Public Services International
PSIRU Public Services International Research Unit PUMC Philip Utility Management Company PuPs Public Public Partnerships
REG Régie des Eaux de Grenoble SAPs Structural Adjustment Programs SEG Societe des Eaux de Grenoble
SEMAPA Servicio Municipal de Agua Potable y Alcantarillado SEM Société des Eaux de Marseille
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία xvii
SIV System Input Value
SOREA Sociedad Regional de Abastecimiento de Aguas S.A TTIP Transatlantic Trade and Investment Partnership TPP Trans-Pacific Partnership
TTiS Trade in Services Agreement
UNCITRAL United Nations Commission on International Trade Law UARL Anavoidable Annual Real Losses
UN United Nations
UNESCO United Nations Educational Scientific and Cultural Organisation WB World Bank
WBG World Bank Group WRG Water Resources Group WWP World Water Partnership WWC World Water Council
ΑΠΕ Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας
ΔΕ Διπλωματική Εργασία
Δ.Ε.Υ.Α Δημοτική Εταιρεία Ύδρευσης Αποχέτευσης Δ.Ν.Τ Διεθνές Νομισματικό Ταμείο
Δ.Σ Δημοτικό Συμβούλιο
ΕΑΠ Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Ε.Γ.Υ Ειδική Γραμματεία Υδάτων
Ε.Δ.Ε.Υ.Α Ένωση Δημοτικών Εταιρειών Ύδρευσης Αποχέτευσης Ε.Ε Ευρωπαϊκή Ένωση
ΕΕΣΥΠ Α.Ε Ελληνική Εταιρεία Συμμετοχών και Περιουσίας Α.Ε ΕΛΣΤΑΤ Ελληνική Στατιστική Εταιρεία
ΕΠΠΕΡΑΑ Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη ΕΤΕ Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων
ΕΥΑΘ Εταιρεία Ύδρευσης και Αποχέτευσης Θεσσαλονίκης ΕΥΔΑΠ Εταιρεία Ύδρευσης και Αποχέτευσης Πρωτευούσης ΕΥΣ Εξωτερικό Υδροδοτικό Σύστημα
ΘΕ Θεματική Ενότητα
ΗΠΑ Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ΚΥΑ Κοινή Υπουργική Απόφαση
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία xviii
ΜΚΟ Μη Κυβερνητική Οργάνωση
ΟΑΚ Α.Ε Οργανισμός Ανάπτυξης Κρήτης Α.Ε ΟΗΕ Οργανισμός Ηνωμέων Εθνών
ΟΤΑ Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης ΠΔ Προεδρικό Διάταγμα
ΠΔΕ Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων ΠΕ Πτυχιακή Εργασία
ΠΕΔΚΜ Περιφερειακή Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Κεντρικής Μακεδονίας ΠΟΥ Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας
ΠΣ Πρόγραμμα Σπουδών
Σ.Δ.Ι.Τ Συμπράξεις Ιδιωτικού – Δημοσίου Τομέα
Σ.Υ.Δ.Λ.Ι Σύνδεσμος Υδρεύσεως Δήμων και Κοινοτήτων Λεκανοπεδίου Ιωαννίνων ΣΥΝ Συντονιστής
ΤΑΙΠΕΔ Α.Ε Ταμείο Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου Ανώνυμος Εταιρεία.
ΤΠΔ Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων ΥΑ Υπουργική Απόφαση
ΥΜΕ Υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία xix
Highlights
To νερό χαρακτηρίζεται αδιαμφισβήτητα ως μοναδικό φυσικό και κοινωνικό αγαθό καθώς είναι άκρως απαραίτητο για την ανθρώπινη επιβίωση, ανάπτυξη και ελευθερία.
Η απόδοση του χαρακτηρισμού του και ως οικονομικό αγαθό από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές καθώς και η έλλειψή του ως συνισταμένη πολιτικών κακής διαχείρισης, της κλιματικής αλλαγής, της έντονης αστικοποίησης, της εκβιομηχάνισης και του ήδη περιορισμένου υδάτινου αποθέματος, έθεσαν στις αρχές του 20ου αιώνα με κορύφωση το 1990, την αφετηρία για την ιδιωτικοποίηση της παροχής του.
Διάφορες πρακτικές ιδιωτικοποίησης ανά τον κόσμο και κυρίως με επίκεντρο τις αναπτυσσόμενες χώρες οδήγησαν στην ενίσχυση των κοινωνικών ανισοτήτων και της φτώχειας, σε σημαντική υποβάθμιση των υπηρεσιών παροχής και της τελικής ποιότητάς του καθώς και σε περαιτέρω περιβαλλοντική υποβάθμιση.
Η επανακοινωνικοποίηση των φορέων παροχής του νερού έλαβε χώρα και συνεχίζει σε όλο τον κόσμο ως απάντηση στις κακές πρακτικές των ιδιωτών αλλά και υπεράσπισης του θεμελιώδους δικαιώματος πρόσβασης σε αυτό, με αποτέλεσμα στην πλειονότητα των περιπτώσεων, τη βελτίωση των κοινωνικών και περιβαλλοντικών συνθηκών.
Στην Ελλάδα, η παροχή και διαχείριση του νερού γίνεται μέχρι και σήμερα κυρίως από τον Δημόσιο τομέα παρά τις πρόσφατες πιέσεις για ιδιωτικοποίηση, ωστόσο τα προβλήματα της έλλειψης οικονομικών κεφαλαίων, αδυναμίας παρακολούθησης των δικτύων και έλλειψης εξειδικευμένου προσωπικού συνεχίζουν να υφίστανται.
Ο θεσμός της Σύμπραξης Δημοσίου Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) εξετάζεται ως λύση, όπου ο Δημόσιος και Ιδιωτικός τομέας «συνεργάζονται» αναλαμβάνοντας από κοινού τα ρίσκα με απώτερο σκοπό το κοινωνικό καλό και την προστασία του περιβάλλοντος.
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία xx
Συνεισφορά της εργασίας
Η εν λόγω εργασία συγκεντρώνει πλούσιο βιβλιογραφικό υλικό σχετικά με το παγκόσμιο και διαχρονικό θέμα της ιδιωτικοποίησης και επανακοινωνικοποίησης των φορέων παροχής νερού ανά τον κόσμο, το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί σε μελλοντικές μελέτες ως επίπεδο αναφοράς και σύγκρισης.
Παράλληλα εξάγονται χρήσιμα συμπεράσματα σχετικά με το ισχύον μοντέλο διαχείρισης του νερού στην Ελλάδα, τις αδυναμίες του και τα περιθώρια βελτίωσής του ενώ αναλύεται το θέμα της ιδιωτικοποίησης υπό τη μορφή των ΣΔΙΤ που αν και ως ιδέα στην χώρα μας βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο, προβλέπεται όμως άμεσα σύμφωνα με τις διεθνείς τάσεις αλλά και τις μνημονιακές επιταγές να απασχολήσει εκ νέου και πιο έντονα την κοινωνία και τους κρατικούς φορείς.
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία 1
Εισαγωγή
Αντικείμενο Διπλωματικής Εργασίας
Αντικείμενο της παρούσας πτυχιακής εργασίας (ΠΕ) είναι η εμβάθυνση στο παγκόσμιο θέμα της ιδιωτικοποίησης και επανακοινωνικοποίησης των φορέων παροχής νερού με στόχο την εξειδίκευση στην χώρα μας.
Το νερό ως δημόσιο κοινωνικό αγαθό άκρως απαραίτητο για την ανθρώπινη και όχι μόνο ζωή καθώς και ιδιαίτερο λόγω του μονοπωλιακού εκ φύσεως χαρακτήρα του ως μη ελαστική ανάγκη, έχει αποτελέσει το «μήλον της έριδος» επί σειρά ετών για την παροχή του.
Η αντιμετώπιση του στις αρχές του 20ου αιώνα και ως οικονομικού αγαθού, οδήγησε στη μετάβαση της διαχείρισης του από τον δημόσιο τομέα στον ιδιωτικό σε πολλά μέρη ανά τον κόσμο με κυρίως δυσάρεστες συνέπειες στην πλειονότητα τόσο για το κοινωνικό σύνολο όσο και για το περιβάλλον.
Αποτέλεσμα αυτού ήταν το έντονο κύμα επανακοινωνικοποίησης των φορέων παροχής νερού καθώς ο δημόσιος τομέας φέρεται να εγγυάται περισσότερο την ισότητα στην πρόσβαση από τεχνική και από οικονομική άποψη αλλά και την διαφύλαξη του υδάτινου αποθεματικού.
Μέσα από την παράθεση αρκετών επιτυχημένων αλλά και ανεπιτυχών πρακτικών διαχείρισης που έχουν εφαρμοσθεί ανά τον κόσμο, η εργασία καταλήγει στο προτεινόμενο μοντέλο για την Ελλάδα, λαμβάνοντας υπόψη τις αδυναμίες των υφιστάμενων φορέων παροχής, τον κοινωνικό αντίκτυπο από παρελθοντικές προσπάθειες ιδιωτικοποίησης αλλά και τις ιδιαιτερότητες της χώρας μας.
Δομή της Εργασίας
Η παρούσα ΠΕ διαρθρώνεται σε εννέα (9) κεφάλαια, με το πρώτο κεφάλαιο να είναι, ως είθισται το εισαγωγικό όπου παρουσιάζονται το αντικείμενο, η δομή και ακολουθούμενη μεθοδολογία.
Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται η αξία του νερού ως φυσικό, κοινωνικό και οικονομικό αγαθό. Παράλληλα, γίνεται σύντομη ιστορική αναδρομή του νομοθετικού και θεσμικού
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία 2
πλαισίου προστασίας της φυσικής του αξίας, της κατοχύρωσης του θεμελιώδους δικαιώματος πρόσβασης αλλά και της οικονομικής του διάστασης που αποτέλεσε και την αφορμή για την εμφάνιση του φαινομένου της ιδιωτικοποίησης και μετέπειτα της επανκοινωνικοποίησης.
Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται μια σύντομη επισκόπηση των βιβλιογραφικών αναφορών της εργασίας.
Αντικείμενο του τέταρτου κεφαλαίου είναι η εισαγωγή στην έννοια «ιδιωτικοποίηση», οι λόγοι που οδήγησαν τα διάφορα κράτη στην μετάβασή τους από το δημόσιο ή δημοτικό καθεστώς παροχής νερού στις ιδιωτικές εταιρείες καθώς και οι διάφορες μορφές ιδιωτικοποίησης που εφαρμόσθηκαν ανά τον κόσμο. Επίσης γίνεται η αξιολόγηση των κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οικονομικών επιπτώσεων αυτών.
Στο πέμπτο κεφάλαιο, γίνεται εμβάθυνση στο φαινόμενο της «επανακοινωνικοποίησης» των φορέων παροχής νερού που ακολούθησε μετά τις περιπτώσεις ιδιωτικοποίησης, οι μορφές αυτής, οι τρόποι με τους οποίους επιτεύχθηκε καθώς και τα αποτελέσματα της στην κοινωνία, στο περιβάλλον και στην οικονομία.
Το έκτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στη λειτουργία των ΣΔΙΤ, στις επικρατούσες τάσεις στην Ευρώπη αλλά και στη χώρα μας, στις μορφές αυτών, στα πλεονεκτήματα εφαρμογής τους, στους κινδύνους που ελλοχεύουν από τη μη ορθή εφαρμογή τους και ιδιαίτερα στην παροχή νερού, στις προϋποθέσεις για την εύρυθμη λειτουργία τους ενώ παρατίθενται επιτυχή παραδείγματα εφαρμογής ανά τον κόσμο στον τομέα του νερού.
Στο έβδομο κεφάλαιο γίνεται εμβάθυνση στην περίπτωση της Ελλάδας, αναλύεται η υφιστάμενη κατάσταση στον τομέα παροχής - διαχείρισης του πόσιμου νερού, ήτοι οι υφιστάμενοι φορείς ύδρευσης, το ισχύον νομικό – θεσμικό καθεστώς, οι αδυναμίες του υπάρχοντος συστήματος διαχείρισης καθώς επίσης παρατίθενται τα αποτελέσματα από πρόσφατες εμπειρίες προσπαθειών ιδιωτικοποίησης.
Στο όγδοο κεφάλαιο διατυπώνεται μέσω πολυκριτηριακής ανάλυσης η τελική πρόταση για το δόκιμο τρόπο παροχής του πόσιμου νερού στην Ελλάδα μελλοντικά και ειδικότερα στις ΔΕΥΑ, λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της χώρας μας ως προς την κατάσταση των δικτύων ύδρευσης, το ισχύον νομικό πλαίσιο, τη στάση των καταναλωτών και της κοινωνίας γενικότερα αλλά και τα οικονομικά δεδομένα.
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία 3
Τέλος, στο ένατο κεφάλαιο αποτυπώνονται οι αδυναμίες της παρούσας διπλωματικής εργασίας καθώς και διατυπώνονται προτάσεις που κρίνεται σκόπιμο να αναλυθούν σε μελλοντικές έρευνες.
Μεθοδολογία
Για την εξαγωγή του τελικού συμπεράσματος σχετικά με το κατάλληλο μοντέλο παροχής νερού στην περίπτωση της Ελλάδας θα γίνει αρχικά ανάλυση των Ισχυρών σημείων – Αδυναμιών – Ευκαιριών και Απειλών του υπάρχοντος συστήματος SWOT (Strengths – Weaknesses – Opportunities – Threats) ANALYSIS.
Στη συνέχεια, από την ανάλυση αυτή σε συνδυασμό με τη διερεύνηση των διαφόρων πρακτικών διαχείρισης του νερού που έχουν εφαρμοσθεί σε παγκόσμιο επίπεδο σύμφωνα με τη χρησιμοποιηθείσα βιβλιογραφία, του ισχύοντος νομοθετικού - θεσμικού πλαισίου, των υφιστάμενων πρακτικών διαχείρισης αλλά και των παγκόσμιων τάσεων στο χώρο του νερού, θα προκύψει τη τελική πρόταση για την παροχή του νερού στην Ελλάδα και ειδκότερα για την περίπτωση των ΔΕΥΑ.
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία 4
Το Νερό
Το νερό ως φυσικό αγαθό
Τo νερό θεωρείται ως το πολυτιμότερο φυσικό αγαθό καθώς είναι απολύτως απαραίτητο και αναντικατάστατο για την ανάπτυξη και την διατήρηση της ζωής ενώ ο υδρολογικός κύκλος του πλανήτη μπορεί να χαρακτηριστεί και ως δημοκρατία του νερού, επειδή είναι ένα σύστημα διανομής του πολύτιμου πόρου για όλα τα έμβια όντα (Bhattacharya & Banerjee, 2015).
Ωστόσο όμως, ένα μόνο πολύ μικρό τμήμα της υδάτινης επιφάνειας είναι άμεσα διαθέσιμο και κατάλληλο για χρήση εφόσον ποσοστό 97% περίπου επί του συνόλου εντοπίζεται στους ωκεανούς, ενώ μόλις το 3,0% είναι γλυκό νερό και από αυτό μόνο το 0,3% μπορεί να αξιοποιηθεί για την κάλυψη των ανθρώπινων αναγκών και δραστηριοτήτων (Εικόνα 2.1 και Πίνακας 2.1). Οι κύριες πηγές για ανθρώπινη χρήση είναι οι λίμνες, τα ποτάμια και οι σχετικά αβαθείς περιοχές του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα.
Εικόνα 2.1 Κατανομή του νερού στον Πλανήτη (ΔΕΥΑΕΛ – Ύδρευση – Αποχέτευση, n.d.)
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία 5
Εκτίμηση της παγκόσμιας κατανομής νερού
Μορφή Νερού Όγκος νερού σε κυβικά χιλιόμετρα
Ποσοστό γλυκού νερού
Ποσοστό συνολικού νερού Ωκεανοί, Θάλασσες & Κόλποι 1.338.000.000 — 96,5
Παγόβουνα, Παγετώνες &
Μόνιμο χιόνι 24.064.000 68,7 1,74
Υπόγειο Νερό 23.400.000 — 1,7
Γλυκό 10.530.000 30,1 0,76
Αλμυρό 12.870.000 — 0,94
Εδαφική Υγρασία 16.500 0,05 0,001
Εδαφικός πάγος & Μόνιμα
παγωμένο έδαφος 300.000 0,86 0,022
Λίμνες 176.400 — 0,013
Γλυκές 91.000 0,26 0,007
Αλμυρές 85.400 — 0,006
Ατμόσφαιρα 12.900 0,04 0,001
Έλη 11.470 0,03 0,0008
Ποταμοί 2.120 0,006 0,0002
Βιολογικό Νερό 1.120 0,003 0,0001
Σύνολο 1.386.000.000 – 100
Πίνακας 2.1 Κατανομή υδάτινου στοιχείου στον πλανήτη ανά ποσοστά (Gleick, n.d.)
Επιπροσθέτως, η χωρική και χρονική ανισοκατανομή του στον πλανήτη που οφείλεται στην διαφορετική συχνότητα και ένταση του φαινομένου της βροχόπτωσης ανά περιοχή (Εικόνα 2.2) έχει ως αποτέλεσμα ένα μεγάλο ποσοστό της τάξεως του 85% του παγκόσμιου πληθυσμού να ζει στο ξηρότερο μισό του πλανήτη (Water and Sanitation Are a Human Right! - Right to Water, n.d.).
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία 6 Εικόνα 2.2. Καταγραφή της γεωγραφικής κατανομής του νερού στον πλανήτη (World Water Assessment
Programme (United Nations), n.d.)
Με βάση τα στοιχεία που παρέχονται από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) και την UNESCO, σε παγκόσμιο επίπεδο, η μεγαλύτερη ποσότητα ύδατος καταναλώνεται στη γεωργία σε ποσοστό που αγγίζει το 70% της συνολικής κατανάλωσης νερού με την ζήτηση αυτή να αυξάνεται εκθετικά. Aκολουθεί ο τομέας της βιομηχανίας και της ενέργειας με ποσοστό 20%
και τέλος ο μικρότερος τομέας κατανάλωσης, είναι αυτός που αφορά την οικιακή χρήση με ποσοστό 10% (Εικόνα 2.3).
Εικόνα 2.3 Κατανομή της κατανάλωσης νερού και παραγωγής αποβλήτων ανά παραγωγικό τομέα, έτος 2010 (World Water Assessment Programme (United Nations), n.d.)
Τα παραπάνω ποσοστά διαφέρουν σημαντικά από χώρα σε χώρα με τις πιο αναπτυγμένες χώρες να έχουν πολύ μεγαλύτερο ποσοστό απαιτήσεων νερού για τη βιομηχανία σε σχέση με
38%
32%
3%
8%
3% 16%
Παγκόσμια κατανάλωση νερού και παραγωγή αποβλήτων από τους βασικούς παραγωγικούς τομείς (έτος 2010)
Κατανάλωση νερού για αγροτικές χρήσεις Αγροτικά απόβλητα
Κατανάλωση νερού για οικιακή χρήση
Οικιακά απόβλητα Κατανάλωση νερού για βιομηχανική χρήση Βιομηχανικά απόβλητα
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία 7
τις λιγότερο αναπτυγμένες ή τις αναπτυσσόμενες, όπου ο πρωτογενής τομέας και κυρίως η γεωργία κυριαρχεί.
Όλα τα ανωτέρω συνεπικουρούμενα από την πληθυσμιακή αύξηση, την οικονομική ανάπτυξη, την αστικοποίηση, την άνιση γεωγραφική πληθυσμιακή κατανομή, την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, την εξέλιξη της τεχνολογίας και την κλιματική αλλαγή που είναι υπαίτια για τις διαταραχές στον υδρολογικό κύκλο κυρίως στο νότιο ημισφαίριο με μεγάλες περιόδους ξηρασίας, έχουν επιφέρει μεγάλη αύξηση στην ζήτηση του νερού.
Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, η χρήση νερού έχει αυξηθεί έξι φορές τον περασμένο αιώνα και αυξάνεται κατά περίπου 1% ετησίως ενώ προβλέπεται ότι μέχρι το έτος 2030 οι απαιτήσεις σε κατανάλωση νερού θα ξεπεράσουν το υπάρχον διαθέσιμο απόθεμα πάνω από 40% (Johnson et al., 2016).
Παράλληλα, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) 1,1 δισεκατομμύρια άνθρωποι (17% του παγκόσμιου πληθυσμού) δεν έχουν πρόσβαση σε ασφαλείς υδάτινους πόρους, και 2,6 δισεκατομμύρια άνθρωποι (42% του παγκόσμιου πληθυσμού) δεν έχουν πρόσβαση σε αποχέτευση, τα οποία είναι τα κύρια αιτία της μόλυνσης του νερού και των ασθενειών που μεταδίδονται από το νερό» (ΠΟΥ, 2004). Η κατάσταση διαφέρει ανά περιφέρεια, με την Αφρική να βρίσκεται στη δεινότερη θέση όπως αποτυπώνεται στην Εικόνα 2.4)
Εικόνα 2.4 Ποσοστό παγκόσμιου πληθυσμού χωρίς πρόσβασης σε νερό (AQUASTAT, n.d.)
Επίσης εκτιμάται ότι 14 - 30 χιλιάδες άτομα, κυρίως μικρά παιδιά και ηλικιωμένοι, πεθαίνουν καθημερινά από ασθένειες σχετιζόμενες με το νερό. Σε οποιοδήποτε δεδομένη στιγμή, περίπου
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία 8
το ήμισυ των ανθρώπων στον αναπτυσσόμενο κόσμο πάσχει από κάποια σοβαρή ασθένεια που προκαλείται από την κατανάλωση μολυσμένου ύδατος (Gleick, n.d.)
Σε όλα αυτά θα πρέπει να προστεθεί η πολύ σημαντική συνιστώσα των ανεπιτυχών και ανεπαρκών πολιτικών διαχείρισης και αξιοποίησης του ήδη περιορισμένου διαθέσιμου υδάτινου δυναμικού με αποτέλεσμα την πυροδότηση της ¨Παγκόσμιας Κρίση Νερού» η εξομάλυνση της οποίας θα έπρεπε υποχρεωτικά να λαμβάνει υπόψη (Sivakumar, 2011): τη διαθεσιμότητα του νερού, τη ζήτηση, τη διαχείριση και την αποδοτικότητα των υδάτων, την ποιότητα και την επεξεργασία των υδάτων, τη διαχείριση των διασυνοριακών λεκανών, καθώς και πολλούς εξωτερικούς (όπως οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής) και εσωτερικούς παράγοντες (όπως οι ανθρώπινες τάσεις έναντι της κατανάλωσης νερού).
Ο «Πόλεμος του Νερού» (Εικόνα 2.5) με διάφορες μορφές και σε διαφορετική ένταση βρίσκεται σε εξέλιξη ανάμεσα σε κράτη, σε θεσμικούς φορείς, σε κοινωνικές τάξεις και σε παραγωγικούς τομείς με το Ινστιτούτο Διαχείρισης Υδάτων να τονίζει ότι ο κύριος λόγος για τον οποίο η διαθεσιμότητα γλυκού νερού είναι αιτία πολεμικής δεν είναι άλλο από την φτωχή διακυβέρνηση. Σε αυτή συμπεριλαμβάνονται οι ανεπαρκείς θεσμοί και τα ανεπαρκή εργαλεία μετριασμού των παραγόντων της έλλειψης (Molden et al., 2003).
Με άλλα λόγια, η διακυβέρνηση αν και θα μπορούσε να είναι το κρίσιμο εργαλείο για την επίλυση μη βιώσιμων και άδικων χρήσεων δυστυχώς εντείνει ακόμη περισσότερο τα φαινόμενα ανεπάρκειας (Morgan, 2011).
Η βία που σχετίζεται με το νερό έχει λοιπόν μακρά ιστορία και εξακολουθεί να αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά παγκόσμια προβλήματα. Τα τελευταία χρόνια, ένα αυξανόμενο ποσοστό συμβάντων σχετίζεται με υποεθνικές διαφορές, την τρομοκρατία και την τοπική βία παρά με διακρατικά συμβάντα. Πολλά από αυτά είναι μικρά σε κλίμακα και περιλαμβάνουν χρήση βίας για την κατανομή των υδάτινων πόρων και γύρω από την λήψη αποφάσεων που επηρεάζουν τις περιβαλλοντικές και οικονομικές συνθήκες σε τοπική κλίμακα (Gleick & Heberger, n.d.).
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία 9 Εικόνα 2.5 Παγκόσμιος χάρτης συγκρούσεων νερού 2010 έως σήμερα (Water Conflict Chronology, n.d.)
Το νερό ως κοινωνικό αγαθό
Το νερό είναι ένα κοινωνικό αγαθό, απαραίτητο για την επιβίωση, την υγεία και την οικονομική ευημερία καθώς η διαθεσιμότητά του βελτιώνει τόσο την ποιότητα ζωής του ατόμου μεμονωμένα όσο και ολόκληρου του κοινωνικού συνόλου. Συνεπώς, καλή και επαρκής ποσότητα νερού για το μεμονωμένο άτομο συνεπάγεται καλύτερη ποιότητα νερού για ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο. Υπό το πρίσμα αυτό, το νερό δεν είναι μόνο κοινωνικό αλλά και κοινό αγαθό (Gleick, n.d.)
Η αποτυχία ωστόσο της παγκόσμιας κοινότητας, των κρατών και των τοπικών κοινωνιών να ικανοποιήσουν αφενός τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες όπως η πρόσβαση σε κατάλληλης ποιότητας και επαρκούς ποσότητα νερό αφετέρου να προστατέψουν το πολύτιμο αυτό φυσικό αγαθό, έχει οδηγήσει όπως προαναφέρθηκε σε μη αναστρέψιμες οδυνηρές καταστάσεις.
Η βασική απαίτηση για νερό είναι θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα που κρίνεται ακόμη πιο βασικό και ζωτικής σημασίας από ορισμένα από τα πιο ρητά ανθρώπινα δικαιώματα που διασφαλίζουν την ελευθερία και την αξιοπρέπεια των ατόμων και έχουν ήδη αναγνωριστεί από τη διεθνή κοινότητα.
Η ανάγκη σε νερό για την κάλυψη βασικών ανθρώπινων αναγκών αναγνωρίσθηκε για πρώτη φορά παγκοσμίως το 1977 στη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Νερό στην Mar del Plata στην Αργεντινή. Το Σχέδιο Δράσης του διαβεβαίωσε ότι όλοι οι λαοί, ανεξάρτητα από
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία 10
την κοινωνική και οικονομική τους κατάσταση έχουν το δικαίωμα στην πρόσβαση σε πόσιμο νερό σε ποσότητα και ποιότητα ίση με τις βασικές τους ανάγκες (OHCHR | Home, n.d.).
Επιπροσθέτως, εμβάθυνε σε θέματα όπως η αξιολόγηση της χρήσης και της αποδοτικότητας του νερού, ο έλεγχος της ρύπανσης, η σημασία της ενημέρωσης του κοινού, η ανάγκη για έρευνα και περιφερειακή και διεθνή συνεργασία (Biswas, 2004).
Στη συνέχεια, άλλα σχέδια και προγράμματα δράσης όπως το Πρόγραμμα Δράσης της Διεθνούς Διάσκεψης του 1994, η Habitat Agenda το 1996 κλπ αναγνώρισαν την ανάγκη για πόσιμο νερό και αποχέτευση ως απαραίτητη προϋπόθεση για την αξιοπρεπή επιβίωση.
Επιπροσθέτως, το διεθνές ανθρωπιστικό και περιβαλλοντικό δίκαιο κάνει ιδιαίτερη μνεία στην πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό και αποχέτευση. Οι συμβάσεις της Γενεύης το 1949 και οι πρόσθετες πράξεις αυτής το 1977 περιγράφουν τη θεμελιώδη σημασία της πρόσβασης σε ασφαλές πόσιμο νερό και αποχέτευση για την εξασφάλιση της υγείας και της επιβίωσης σε διεθνείς και μη διεθνείς ένοπλες συγκρούσεις (OHCHR | Home, n.d.).
Το Πρωτόκολλο για το Νερό και την Υγεία του ΟΗΕ το 1992 για την Σύμβαση της Επιτροπής για την Ευρώπη για την προστασία των διασυνοριακών υδατορευμάτων και τις διεθνείς λίμνες προβλέπουν ότι τα κράτη μέλη πρέπει να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα για να παρέχουν πρόσβαση στο πόσιμο νερό και στην υγιεινή για την προστασία των υδάτινων πόρων που χρησιμοποιούνται ως πηγές πόσιμου νερού νερό από τη ρύπανση.
Τέλος, η αφρικανική σύμβαση για τη διατήρηση της φύσης και των φυσικών πόρων το έτος 1968 και η αναθεώρησή της το 2003 προβλέπει ότι τα κράτη – μέλη της θα καταβάλλουν κάθε προσπάθεια για να εξασφαλίσουν στους πληθυσμούς τους επαρκή και συνεχή παροχή κατάλληλου νερού.
Τον Νοέμβριο του 2002, η Παγκόσμια Επιτροπή Οικονομικών, Κοινωνικών και Πολιτιστικών δικαιωμάτων αναγνώρισε την πρόσβαση στο νερό ως το δικαίωμα όλων σε επαρκές, ασφαλές, αποδεκτό και φυσικά - οικονομικά προσιτό νερό για προσωπική και οικιακή χρήση.
Το 2006, το Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών ανέφερε ότι "η μη ύπαρξη πρόσβασης σε νερό και αποχέτευση είναι ένας ευγενικός ευφημισμός για μια μορφή στέρησης που απειλεί τη ζωή, καταστρέφει ευκαιρίες και υπονομεύει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια"
(UNDP, 2006). Αυτό για άλλη μία φορά τονίζει ότι η έλλειψη πρόσβασης στο νερό είναι η πρωταρχική αιτία της φτώχειας.
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία 11
Η θεωρία αυτή είναι εμφανής και στην ενσωμάτωση της αξίας πρόσβασης στο νερό στους Αναπτυξιακούς Στόχους της Χιλιετίας των Ηνωμένων Εθνών, μια σειρά δεσμεύσεων που υπογράφτηκαν από όλα τα 193 κράτη μέλη στις αρχές του 21ου αιώνα. Στο επίκεντρο αυτών των στόχων ήταν η δέσμευση να «μειωθεί κατά το ήμισυ, έως το 2015, το ποσοστό των ανθρώπων χωρίς πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό και βασική αποχέτευση».
Στις 28 Ιουλίου 2010, με το ψήφισμα 64/292, η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών αναγνώρισε ρητά το ανθρώπινο δικαίωμα στο νερό και την αποχέτευση, καλώντας τα κράτη και τους διεθνείς οργανισμούς να παράσχουν οικονομικούς πόρους και τεχνολογικ