(1)

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

«Σχολή Κοινωνικών Επιστημών»

«Τραπεζική»

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Ηλεκτρονικές Πληρωμές - βαθμός διείσδυσης στην Ελληνική Οικονομία και Κοινωνία και ο ρόλος των Capital controls

Πατσιαούρα Σπυριδούλα

Επιβλέπων Καθηγητής: Χύτης Ευάγγελος

ΠΑΤΡΑ , ΙΟΥΝΙΟΣ 2021

(2)

ii

«

Δηλώνω ρητά ότι, σύμφωνα με το άρθρο 8 του Ν. 1599/1986 η παρούσα εργασία αποτελεί αποκλειστικά προϊόν προσωπικής εργασίας και δεν προσβάλλει κάθε μορφής δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας, προσωπικότητας και προσωπικών δεδομένων τρίτων, δεν περιέχει έργα/εισφορές τρίτων για τα οποία απαιτείται άδεια των δημιουργών/ δικαιούχων και δεν είναι προϊόν μερικής ή ολικής αντιγραφής, οι πηγές δε που χρησιμοποιήθηκαν περιορίζονται στις βιβλιογραφικές αναφορές και μόνον και πληρούν τους κανόνες της επιστημονικής παράθεσης.»

(3)

iii ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Ηλεκτρονικές Πληρωμές - βαθμός διείσδυσης στην Ελληνική Οικονομία και Κοινωνία και ο ρόλος των Capital controls

Πατσιαούρα Σπυριδούλα

Επιτροπή Επίβλεψης Διπλωματικής Εργασίας

Επιβλέπων Καθηγητής: Συν-επιβλέπων Καθηγήτρια:

Χύτης Ευάγγελος Σκιντζή Βασιλική

ΣΕΠ-Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο ΣΕΠ-Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

ΠΑΤΡΑ , ΙΟΥΝΙΟΣ 2021

(4)

iv

Περίληψη

Η διείσδυση των ηλεκτρονικών πληρωμών στην Ελληνική κοινωνία και οικονομία, έχει επηρεαστεί όχι μόνο από την πρόοδο της τεχνολογίας των πληροφοριών, αλλά και από τις μακροοικονομικές συνθήκες της χώρας κατά τη διάρκεια των τελευταίων 15 ετών. Σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η μελέτη του επιπέδου χρήσης των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών στην Ελλάδα, την επίδραση που ασκήθηκε στη διείσδυση τους από τους ελέγχους κεφαλαίου, αλλά και τους παράγοντες που επηρεάζουν τις επιλογές των καταναλωτών για τα μέσα ηλεκτρονικών πληρωμών. Πραγματοποιήθηκε εμπειρική πρωτογενής, ποσοτική μελέτη σε δείγμα 120 καταναλωτών, με τη χρήση δομημένου ερωτηματολογίου, το οποίο συντάχθηκε έπειτα από τη μελέτη της διεθνούς και ελληνικής βιβλιογραφίας.

Περίπου 1 στους 2 καταναλωτές δήλωσαν την προτίμηση τους για πληρωμές με ηλεκτρονικά μέσα, έναντι λιγότερο από 1 στους 5 που δήλωσε προτίμηση για μετρητά. Η ταχύτητα των συναλλαγών ήταν το πιο συχνά αναφερόμενο πλεονέκτημα της χρήσης των καρτών ως μεθόδου πληρωμής, αλλά και της ηλεκτρονικής τραπεζικής. Οι καταναλωτές διατύπωσαν επίσης θετικές στάσεις για την ταχύτητα και της ευκολία χρήσης των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών, αλλά ανησυχούσαν για θέματα ασφάλειας. Τόσο οι προτιμήσεις, όσο και η συχνότητα χρήσης των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών, επηρεάστηκαν έντονα από το επίπεδο εκπαίδευσης, αλλά όχι από άλλα δημογραφικά στοιχεία. Η εφαρμογή των ελέγχων κεφαλαίου διαπιστώθηκε ότι είχε επίδραση στην αύξηση της χρήσης των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών, με τη μεγαλύτερη επίδραση να καταγράφεται στην κινητή τραπεζική και τη χρήση των χρεωστικών καρτών. Αυτό ήταν κάτι, που οι ίδιοι οι καταναλωτές πίστευαν και αναγνώρισαν επίσης, αν και θεώρησαν ότι η επίδραση δεν ήταν επαρκής στον περιορισμό της φοροδιαφυγής. Τέλος οι στάσεις των καταναλωτών για τα ηλεκτρονικά μέσα πληρωμών, συσχετίστηκαν με το τρέχων επίπεδο χρήσης τους, με τις θετικές στάσεις να σχετίζονται με αυξημένη χρήση ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών και μειωμένη χρήση μετρητών.

Λέξεις κλειδιά: ηλεκτρονικές πληρωμές, έλεγχοι κεφαλαίου, μετρητά, καταναλωτές, στάσεις

(5)

v

Abstract

Electronic payments’ penetration in Greek society and economy has been influenced not only by the advancement of information technology, but also by the macroeconomic conditions of the country during the last 15 years. The purpose of this dissertation is to study the level of use of electronic means of payment in Greece, the effect exerted on their penetration by capital controls, but also the factors that influence consumer choices for electronic means of payment. An empirical primary, quantitative study was conducted on a sample of 120 consumers, using a structured questionnaire, which was written after the study of international and Greek literature.

About 1 in 2 consumers said they preferred electronic payments, compared with less than 1 in 5 who said they preferred cash. The speed of transactions was the most frequently mentioned advantage of using cards as a method of payment, but also of electronic banking. Consumers also expressed positive attitudes toward the speed and ease of use of electronic means of payment, but were concerned about security issues.

Both the preferences and the frequency of use of electronic means of payment were strongly influenced by the level of education, but not by other demographics. The implementation of capital controls was found to have an effect on the increase of use of electronic means of payment, with the greatest impact being recorded in mobile banking and debit cards. This was something that consumers themselves acknowledged, even though they felt that the effect was not enough to limit tax evasion. Finally, consumer attitudes towards electronic means of payment were correlated with their current level of use, with positive attitudes being associated with increased use of electronic means of payment and reduced use of cash.

Keywords: electronic payments, capital controls, cash, consumers, stops

(6)

vi Περιεχόμενα

Περίληψη ... iiv

Abstract ... v

Κατάλογος Εικόνων ... viiiii

Κατάλογος Πινάκων ... ixx

Συντομογραφίες & Ακρωνύμια... xi

Εισαγωγή ... 1

Κεφάλαιο 1ο: Ηλεκτρονικές πληρωμές... 4

1.1. Οι παραδοσιακές πληρωμές ... 4

1.2. Οι ηλεκτρονικές πληρωμές – ορισμός και μέσα ... 6

1.3. Σύντομη ιστορία ηλεκτρονικών πληρωμών ... 10

Κεφάλαιο 2^ο: Συστήματα ηλεκτρονικών πληρωμών ... 13

2.1. Ταξινόμηση ηλεκτρονικών συστημάτων πληρωμών ... 13

2.2. Τα πλεονεκτήματα και οι κίνδυνοι των ηλεκτρονικών πληρωμών ... 15

2.3. Ηλεκτρονικές πληρωμές –στατιστικά στοιχεία ... 19

Κεφάλαιο 3^ο: Οι ηλεκτρονικές πληρωμές στην Ελλάδα ... 21

3.1. Ιστορία ηλεκτρονικών πληρωμών στην Ελλάδα ... 21

3.2. Τρέχουσα κατάσταση ηλεκτρονικών πληρωμών και στατιστικά στοιχεία ... 22

3.3. Νομοθεσία ηλεκτρονικών πληρωμών ... 25

Κεφάλαιο 4^ο: Έλεγχοι κεφαλαίου και ηλεκτρονικές πληρωμές ... 28

4.1. Το ελληνικό τραπεζικό σύστημα στην περίοδο της κρίσης ... 28

4.2. Οι έλεγχοι κεφαλαίου στην Ελλάδα ... 30

4.3. Οι ηλεκτρονικές πληρωμές μετά τους ελέγχους κεφαλαίου ... 33

Κεφάλαιο 5^ο : Επισκόπηση προηγούμενων ερευνών ... 37

Κεφάλαιο 6^ο: Μεθοδολογία έρευνας ... 47

6.1. Σκοπός και ερευνητικά ερωτήματα ... 47

6.2. Μέθοδος έρευνας – Δείγμα – Ερωτηματολόγιο ... 49

(7)

vii

6.3. Διαδικασία έρευνας – Ανάλυση δεδομένων ... 53

Κεφάλαιο 7^ο: Αποτελέσματα έρευνας ... 55

7.1. Δημογραφικά χαρακτηριστικά ... 55

7.2. Προτιμώμενη μέθοδος πληρωμής σε καταστήματα από τους καταναλωτές, μεταξύ των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών και των μετρητών... 56

7.3. Πλεονεκτήματα των μετρητών και των διαφορετικών μέσων ηλεκτρονικών πληρωμών... 57

7.4. Στάσεις των καταναλωτών για τα διαφορετικά ηλεκτρονικά μέσα πληρωμών 60 7.5. Παράγοντες επηρεάζουν την επιλογή των καταναλωτών ως προς τα μέσα πληρωμής που θα χρησιμοποιήσουν στις συναλλαγές τους ... 63

7.6. Ο ρόλος των capital controlsστην αύξηση της συχνότητας χρήσης των διαφόρων μέσω ηλεκτρονικών πληρωμών ... 64

7.7. Αντιλήψεις των καταναλωτών για την επίδραση των ελέγχων κεφαλαίου στην χρήση των ηλεκτρονικών πληρωμών ... 67

7.8. Συσχέτιση μεταξύ των δημογραφικών στοιχείων των καταναλωτών και της προτίμησης τους για τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών και μετρητών .... 68

7.9. Συσχέτιση μεταξύ των δημογραφικών στοιχείων των καταναλωτών και του τρέχοντος επιπέδου χρήσης των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών ... 71

7.10. Συσχέτιση μεταξύ των στάσεων των καταναλωτών απέναντι στη χρήση των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών και του τρέχοντος βαθμού χρήσης των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών ... 78

Κεφάλαιο 8^ο: Συζήτηση ... 81

Κεφάλαιο 9^ο: Συμπεράσματα ... 90

Βιβλιογραφία ... 91

Παράρτημα – Ερωτηματολόγιο ...101

(8)

viii

Κατάλογος Εικόνων

Εικόνα 1. Μερίδιο εσόδων των ηλεκτρονικών στα συνολικά έσοδα των τραπεζών, 2010-2019 ... 20 Εικόνα 2. Εξέλιξη ύψους τραπεζικών καταθέσεων στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα, 2008-2018 ... 31 Εικόνα 3. Κεφαλαιακοί περιορισμοί και επίδραση στις συναλλαγές με κάρτες (χρεωστικές και πιστωτικές), 2015-2017 ... 34 Εικόνα 4. Εξέλιξη του αριθμού των ενεργών χρηστών συστημάτων ηλεκτρονικής τραπεζικής (μέσω Η/Υ και κινητού τηλεφώνου), 2014-2017 ... 35 Εικόνα 5. Μέσος αριθμός συναλλαγών ανά άτομο ανά ημέρα, ανά μέσο πληρωμής στην ευρωζώνη... 43 Εικόνα 6. Επίπεδο χρήσης καρτών για συναλλαγές στην ομάδα χωρών της ΕΕ-28, 2016 ... 44 Εικόνα 7. Αποτελέσματα για τις ηλεκτρονικές πληρωμές και προτιμήσεις των καταναλωτών ... 56

(9)

ix

Κατάλογος Πινάκων

Πίνακας 1. Αντιστοίχιση ερευνητικών στόχων μελέτης με ερευνητικά ερωτήματα .. 48 Πίνακας 2. Αντιστοίχιση ερευνητικών ερωτημάτων μελέτης με τις μεταβλητές της ανάλυσης και τις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου ... 51 Πίνακας 3. Δημογραφικά χαρακτηριστικά δείγματος ... 55 Πίνακας 4. Απόψεις καταναλωτών για τα πλεονεκτήματα των μετρητών ως μεθόδου πληρωμής (1=Καθόλου σημαντικό, 5=Πολύ σημαντικό) ... 57 Πίνακας 5. Απόψεις καταναλωτών για τα πλεονεκτήματα των καρτών ως μεθόδου πληρωμής (1=Καθόλου σημαντικό, 5=Πολύ σημαντικό) ... 58 Πίνακας 6. Απόψεις καταναλωτών για τα πλεονεκτήματα της ηλεκτρονικής τραπεζικής ... 59 Πίνακας 7. Στάσεις καταναλωτών για τα πλεονεκτήματα των μέσων ηλεκτρονικής πληρωμής (1=Διαφωνώ απόλυτα, 5=Συμφωνώ απόλυτα) ... 60 Πίνακας 8. Στάσεις καταναλωτών για τα μέσα ηλεκτρονικής πληρωμής (1=Διαφωνώ απόλυτα, 5=Συμφωνώ απόλυτα) ... 61 Πίνακας 9. Παράγοντες που επηρεάζουν τους καταναλωτές στην απόφαση τους να πληρώσουν με μετρητά ή κάρτα ή με άλλους τρόπους ηλεκτρονικής πληρωμής ... 62 Πίνακας 10. Μέσα πληρωμών που χρησιμοποιούσαν οι καταναλωτές πριν την εφαρμογή των capital controls και μέσα πληρωμών που χρησιμοποιούν οι καταναλωτές σήμερα (1=Ποτέ, 5=Πολύ συχνά) ... 64 Πίνακας 11. Αποτελέσματα για τα είδη καρτών που διέθεταν οι καταναλωτές πριν την εφαρμογή των capital controls και είδη καρτών που διαθέτουν οι καταναλωτές σήμερα ... 65 Πίνακας 12. Αποτελέσματα για το αν οι καταναλωτές διέθεταν εφαρμογές ηλεκτρονικής τραπεζικής πριν την εφαρμογή των capital controls και το κατά πόσο διαθέτουν εφαρμογές ηλεκτρονικής τραπεζικής σήμερα ... 65

(10)

x Πίνακας 13. Αποτελέσματα για τις απόψεις των καταναλωτών αναφορικά με την επίδραση των capital controls στην χρήση των ηλεκτρονικών πληρωμών στην Ελλάδα (1=Διαφωνώ απόλυτα, 5=Συμφωνώ απόλυτα) ... 67 Πίνακας 141. Αποτελέσματα για τη σχέση μεταξύ δημογραφικών στοιχείων των καταναλωτών και της προτίμησης τους για τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών και μετρητών ... 69 Πίνακας 15. Αποτελέσματα για τη σχέση μεταξύ δημογραφικών στοιχείων των καταναλωτών και του τρέχοντος επιπέδου χρήσης χρεωστικών καρτών ... 71 Πίνακας 16. Αποτελέσματα για τη σχέση μεταξύ δημογραφικών στοιχείων των καταναλωτών και του τρέχοντος επιπέδου χρήσης πιστωτικών καρτών ... 72 Πίνακας 17. Αποτελέσματα για τη σχέση μεταξύ δημογραφικών στοιχείων των καταναλωτών και του τρέχοντος επιπέδου χρήσης προπληρωμένων καρτών ... 73 Πίνακας 18. Αποτελέσματα για τη σχέση μεταξύ δημογραφικών στοιχείων των καταναλωτών και του τρέχοντος επιπέδου χρήσης ηλεκτρονικής τραπεζικής ... 74 Πίνακας 19. Αποτελέσματα για τη σχέση μεταξύ δημογραφικών στοιχείων των καταναλωτών και του τρέχοντος επιπέδου χρήσης ηλεκτρονικής τραπεζικής μέσω κινητού ... 75 Πίνακας 20. Αποτελέσματα για τη σχέση μεταξύ δημογραφικών στοιχείων των καταναλωτών και του τρέχοντος επιπέδου χρήσης μετρητών ... 76 Πίνακας 21. Αποτελέσματα για τη συσχέτιση μεταξύ των στάσεων των καταναλωτών απέναντι στη χρήση των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών και του τρέχοντος βαθμού χρήσης των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών ... 78

(11)

xi

Συντομογραφίες & Ακρωνύμια ACH Automated Clearing House ATM Automated Teller Machine AΕΠ Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν CIC Currency in Circulation ECB European Central Bank

EE European Union

ELA Emergency Liquidity Assistance EPS Electronic Payment System EΕΤ Ελληνική Ένωση Τραπεζών EΚΤ Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα

EΣΕΕ Ελληνική Συνομοσπονδία Εμπορίου & Επιχειρηματικότητας FED Federal Reserve

HBA Hellenic Bank Association HΠΑ Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής IΝΕΜΥ Ινστιτούτο Εμπορίου και Υπηρεσιών

IΟΒΕ Ίδρυμα Οικονομικών Βιομηχανικών Ερευνών NACHA National Automated Clearing House Association POS Point of Sale

TτΕ Τράπεζα της Ελλάδος ΦΠΑ Φόρος Προστιθέμενης Αξίας

(12)

1

Εισαγωγή

Η πρόοδος της τεχνολογίας πληροφοριών και επικοινωνιών διευκόλυνε την καινοτομία στις ηλεκτρονικές πληρωμές σε παγκόσμιο επίπεδο. Ωστόσο στην περίπτωση της Ελλάδας, οι μακροοικονομικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν λόγω της οικονομικής ύφεσης από το 2008, οδήγησαν σε μια σημαντική μετάβαση προς την ευρύτερη υιοθέτηση των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής από τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις. Αυτό συνέβη ειδικότερα στο πλαίσιο της εφαρμογής των ελέγχων κεφαλαίου το 2015, θέτοντας ανώτατα όρια αναλήψεων μετρητών από ΑΤΜ καθώς και περιορισμούς στις μεταφορές κεφαλαίων (Giannopoulos & Hyz, 2018).

Μελέτες που αξιολογούν την επίδραση των ελέγχων κεφαλαίου στην διείσδυση των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών στην ελληνική οικονομία, δείχνουν σημαντικές αυξήσεις στη χρήση των καρτών πληρωμών και στον αριθμό των χρηστών και συναλλαγών της κινητής και ηλεκτρονικής τραπεζικής, με αυτές τις θετικές αλλαγές να διατηρούνται σε μεγάλο βαθμό και μετά την χαλάρωση και άρση των κεφαλαιακών περιορισμών (Giannopoulos & Hyz, 2018; Danchev, Gatopoulos &

Vettas, 2020; ΙΟΒΕ, 2018). Στο πλαίσιο αυτό, οι ερευνητές στη βιβλιογραφία έχουν μελετήσει συχνά τις στάσεις, τις αντιλήψεις και τις απόψεις των καταναλωτών για τα ηλεκτρονικά μέσα πληρωμών, καθώς και τον βαθμό χρήσης τους (Antoniadis, Taousani & Katarachia, 2017; ΕΣΕΕ-ΙΝΕΜΥ, 2017). Ωστόσο αυτή η έρευνα χρίζει επικαιροποίησης.

Στο πλαίσιο αυτό, σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η διερεύνηση του επιπέδου χρήσης των διαφόρων μέσων ηλεκτρονικών πληρωμών στην Ελλάδα, ο βαθμός στον οποίο αυτό επηρεάστηκε από τους κεφαλαιακούς περιορισμούς το 2015, καθώς και των παραγόντων που επηρεάζουν τις επιλογές των καταναλωτών ως προς τα διαφορετικά μέσα ηλεκτρονικών πληρωμών. Η μελέτη επικεντρώνεται ειδικότερα στα τρία βασικά μέσα ηλεκτρονικών πληρωμών, τα οποία είναι οι κάρτες (χρεωστικές, πιστωτικές, προπληρωμένες), η ηλεκτρονική τραπεζική και η ηλεκτρονική τραπεζική μέσω κινητού τηλεφώνου.

Μέσα από την παρούσα εργασία επιχειρείται η ανάδειξη του βαθμού διείσδυσης των ηλεκτρονικών πληρωμών στην ελληνική οικονομία και κοινωνία τα τελευταία χρόνια, καθώς και των παραγόντων που συνεισέφεραν σε αυτή. Στο πλαίσιο αυτό, η μελέτη

(13)

2 σε καταναλωτές μπορεί να παρέχει χρήσιμα στοιχεία για τον τρόπο με τον οποίο αυτοί χρησιμοποιούν τα μέσα ηλεκτρονικών πληρωμών και για τις στάσεις τους απέναντι σε αυτά. Αυτές οι πληροφορίες είναι ιδιαίτερα σημαντικές για τους υπευθύνους χάραξης πολιτικής, που επιθυμούν μια όσο το δυνατό μεγαλύτερη μετάβαση σε ηλεκτρονικές συναλλαγές, αλλά και για τα τραπεζικά ιδρύματα ούτως ώστε να κατανοήσουν τη συμπεριφορά των πελατών τους.

Ο βασικός περιορισμός της μελέτης είναι το γεγονός ότι αυτή διεξήχθη ηλεκτρονικά, λόγω των μέτρων του περιορισμού των μετακινήσεων στη χώρα, δεδομένης της πανδημίας του COVID-19. Στο πλαίσιο αυτό δεν μπορεί να είναι γνωστός ο βαθμός στον οποίο το δείγμα είναι αντιπροσωπευτικό, καθώς ακολουθήθηκε βολική δειγματοληψία.

Η έρευνα ακολούθησε την ποσοτική προσέγγιση, συλλέγοντας πρωτογενή δεδομένα από ένα δείγμα 120 ελλήνων καταναλωτών, με τη χρήση ενός δομημένου ερωτηματολογίου, το οποίο βασίστηκε στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία. Αυτή θεωρήθηκε και ως η βέλτιστη προσέγγιση, αφού το επίπεδο χρήσης και οι στάσεις απέναντι στις ηλεκτρονικές πληρωμές, είναι θέματα –μεταβλητές που βασίζονται σε αριθμητικά δεδομένα.

Η διπλωματική εργασία δομείται σε εννέα κεφάλαια, εκ των οποίων τα πέντε πρώτα αποτελούν το θεωρητικό πλαίσιο και την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας. Ειδικότερα το πρώτο κεφάλαιο εισάγει τον αναγνώστη σε θέματα όπως ο ορισμός και τα μέσα των ηλεκτρονικών πληρωμών και η σύντομη ιστορία τους. Το δεύτερο κεφάλαιο επικεντρώνεται στα συστήματα ηλεκτρονικών πληρωμών, στα σχετικά πλεονεκτήματα και τους κινδύνους χρήσης τους, καθώς και στη σύντομη παρουσίαση στατιστικών στοιχείων για τις ηλεκτρονικές πληρωμές σε παγκόσμιο επίπεδο. Το τρίτο κεφάλαιο μελετά ειδικότερα την περίπτωση της Ελλάδας, συζητώντας θέματα όπως η ιστορία των ηλεκτρονικών πληρωμών, η τρέχουσα κατάσταση χρήσης τους και η νομοθεσία που τις διέπει. Το τέταρτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στο βασικό θέμα της μελέτης, δηλαδή στην επίδραση των ελέγχων κεφαλαίου στην διείσδυση των ηλεκτρονικών πληρωμών στην Ελλάδα. Παρουσιάζεται αρχικά ένα σύντομο ιστορικό της κρίσης του τραπεζικού τομέα, το ιστορικό της εφαρμογής – άρσης των κεφαλαιακών περιορισμών και σχετικά στατιστικά στοιχεία για την Ελλάδα. Το πέμπτο κεφάλαιο καταγράφει και αναλύει τα αποτελέσματα προηγούμενων μελετών

(14)

3 που έχουν γίνει σε καταναλωτές. Τα επόμενα τέσσερα κεφάλαια αποτελούν το εμπειρικό μέρος και ειδικότερα το έκτο κεφάλαιο καταγράφει τη μεθοδολογία της έρευνας, ενώ στο έβδομο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της στατιστικής τους ανάλυσης. Στο όγδοο κεφάλαιο γίνεται συζήτηση των αποτελεσμάτων, ενώ στο ένατο εξάγονται και καταγράφονται τα βασικά συμπεράσματα.

(15)

4

Κεφάλαιο 1ο: Ηλεκτρονικές πληρωμές 1.1. Οι παραδοσιακές πληρωμές

Σε όλες τις οικονομίες, καθημερινά πραγματοποιείται ένα μεγάλο εύρος συναλλαγών, οι οποίες αφορούν την απόκτηση αγαθών/υπηρεσιών και χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων. Σε αυτές τις συναλλαγές υπάρχουν δύο στοιχεία διακανονισμού, εκ των οποίων το πρώτο είναι η παράδοση ενός αγαθού ή μιας υπηρεσίας και το δεύτερο είναι η πληρωμή, η οποία μπορεί να διεξαχθεί με πολλούς τρόπους, όπως με μετρητά (τραπεζογραμμάτια και κέρματα) ή καταθέσεις σε τράπεζες (κεφάλαια σε λογαριασμούς που τηρούνται σε τράπεζες) (Kokkola, 2010).

Σε γενικές γραμμές μια πληρωμή συνιστά την μεταφορά χρηματικής αξίας, ενώ ένα σύστημα πληρωμών αποτελείται από ένα σύνολο συστημάτων μεταφοράς που εξασφαλίζουν τα μέσα και τις διαδικασίες μιας πληρωμής. Σε μια πληρωμή μετέχουν δύο μέρη, τα οποία είναι ο πληρωτής και ο πληρωτέος. Ο πληρωτής μπορεί να είναι άτομο (καταναλωτής) ή επιχείρηση, ενώ ο πληρωτέος μπορεί πρόσθετα να είναι το κράτος ή η κυβέρνηση. Ο πληρωτής είναι εκείνο το μέρος σε μια συναλλαγή, το οποίο εκδίδει την εντολή πληρωμής στον πληρωτέο και ο πληρωτέος είναι ο τελικός αποδέκτης των χρημάτων (Συρμακέζης, 2003).

Τα συστήματα πληρωμών, υπήρχαν και πριν την έλευση των ηλεκτρονικών πληρωμών. Η απλούστερη μορφή συστημάτων πληρωμών, βασίζεται σε πληρωμές σε μετρητά ή στη χρήση χρημάτων, που αποτελούν ένα φυσικό διακριτικό στοιχείο, το οποίο ορίζεται ως νόμιμο χρήμα από μια εθνική κυβέρνηση. Το χρήμα έχει υπάρξει παραδοσιακά το βασικότερο μέσο διεξαγωγής πληρωμών στις οικονομίες, ενώ ο ρόλος του ως μέσου ανταλλαγής είναι αναμφισβήτητα μια από τις σημαντικότερες λειτουργίες του (οι υπόλοιπες είναι ως μονάδα αποτίμησης και ως μέσο διατήρησης της αξίας) (Todd & Wallace, 1992). Η λειτουργία του χρήματος ως μέσου ανταλλαγής σημαίνει ότι το χρήμα λαμβάνεται από οποιονδήποτε σε αντάλλαγμα για την απόκτηση ενός εμπορεύματος ή σε αντάλλαγμα για την εργασία που παρέχει. Η λειτουργία του χρήματος ως μέσου ανταλλαγής και ως μέσου πληρωμής συχνά ταυτίζονται, αν και δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις το ίδιο (Cecchetti &

Schoenholtz, 2019).

(16)

5 Η δημιουργία του χρήματος κατά τη διάρκεια του 5^ου αιώνα εξάλειψε το πρόβλημα της «διπλής σύμπτωσης των αναγκών», το οποίο προέκυψε από τη χρήση άλλων αντικειμένων, ως μέσων ανταλλαγής (π.χ. ανταλλαγή αγαθών). Το χρήμα (ή τα μετρητά) αποτελεί το βασικό παραδοσιακό μέσο πληρωμής εδώ και πολλά χρόνια και είναι ευρέως αποδεκτό για την αγορά αγαθών και υπηρεσιών, αφού διευκολύνει τις συναλλαγές, μέσω της επίλυσης του παραπάνω προβλήματος (Γιαννέλης, 2019).

Σύμφωνα με μελέτη της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ), τα τραπεζογραμμάτια ευρώ χρησιμοποιούνται ως μέσο πληρωμής από 340 εκ.

Ευρωπαίους πολίτες, τόσο για τις καθημερινές ιδιωτικές τους συναλλαγές, όσο και για τις επαγγελματικές. Η έρευνα η οποία παρουσιάζει στοιχεία για το 2016, δείχνει ότι κατά μέσο όρο το 79% όλων των συναλλαγών σε σημεία πώλησης (points of sale – POS) έγιναν με μετρητά, με την αξία των συναλλαγών να αντιπροσωπεύει μερίδιο της τάξης του 54%. Μετά την Μάλτα (92%), η Ελλάδα ήταν δεύτερη χώρα που είχε το μεγαλύτερο ποσοστό επί των συναλλαγών που έγιναν με μετρητά (88%). Παρ’ όλα αυτά, όπως δείχνει η ίδια μελέτη, τα μετρητά τείνουν να χρησιμοποιούνται για συναλλαγές μικρής αξίας, έναντι άλλων μέσων πληρωμής, όπως οι κάρτες, αφού μόλις το 8% και το 2% όλων των συναλλαγών σε σημεία πώλησης αφορούσε ποσά μεγαλύτερα από 50€ και μεγαλύτερα από 100 € αντίστοιχα. Η μέση αξία μιας συναλλαγής που πραγματοποιήθηκε με οποιοδήποτε μέσο πληρωμής ήταν 18,10 €, ενώ η μέση αξία μιας συναλλαγής που έγινε σε μετρητά ήταν 12,38 € (Esselink &

Hernández, 2017).

Αν και το χρήμα, θα συνεχίσει να αποτελεί στο μέλλον έναν καλά καθιερωμένο τρόπο για τη διεκπεραίωση πληρωμών και συναλλαγών, οι εξελίξεις στον τομέα των σύγχρονων τεχνολογιών πληροφορικής, έχουν οδηγήσει στην ανάπτυξη πολλών και διάφορων ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής. Περαιτέρω, οι πρόσφατες εξελίξεις στην παγκόσμια οικονομία (οικονομική κρίση, έλεγχοι κεφαλαίου, κλπ.) (Danchev et al., 2020), καθώς και οι εξελίξεις στη δημόσια υγεία (πανδημία COVID-19), κατευθύνουν την όλο και μεγαλύτερη υιοθέτηση των ηλεκτρονικών πληρωμών από τις επιχειρήσεις, τους καταναλωτές και τις κυβερνήσεις (Arner et al., 2020).

(17)

6 1.2. Οι ηλεκτρονικές πληρωμές – ορισμός και μέσα

Με την εξέλιξη και ανάπτυξη των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, διευκολύνθηκε και η ανάπτυξη και διάδοση των ηλεκτρονικών πληρωμών. Με απλά λόγια, μια ηλεκτρονική πληρωμή μπορεί να οριστεί ως μια διαδικασία πληρωμής που λαμβάνει χώρα, χωρίς τη χρήση φυσικών μέσων πληρωμής (Nguyen & Huynh, 2017). Η ηλεκτρονική πληρωμή, λειτουργεί έτσι, ως ένα ψηφιακό υποκατάστατο της συμβατικής παραδοσιακής πληρωμής με μετρητά (χρήμα) (Van Tilborg & Jajodia, 2011).

Σήμερα, οι ηλεκτρονικές πληρωμές καλύπτουν ένα μεγάλο εύρος ηλεκτρονικών καναλιών μέσω των οποίων γίνεται η διεξαγωγή τους, συμπεριλαμβανομένων των χρεωστικών και πιστωτικών καρτών, της μεταφοράς κεφαλαίων, της ηλεκτρονικής και κινητής τραπεζικής, του ηλεκτρονικού πορτοφολιού, της ηλεκτρονικής επιταγής, των ασύρματων πληρωμών και πολλών άλλων (Nguyen & Huynh, 2017). Τα ενδιαφερόμενα μέρη στα συστήματα ηλεκτρονικών πληρωμών περιλαμβάνουν τους πελάτες (καταναλωτές), τις επιχειρήσεις, τις τράπεζες, τους εκδότες των μέσων πληρωμής και τους παρόχους υπηρεσιών πληρωμών (Laudon & Traver, 2016).

Εκτός των παραδοσιακών συστημάτων πληρωμής που βασίζονται στις συναλλαγές με χρήμα, τα ηλεκτρονικά μέσα πληρωμής περιλαμβάνουν τις μεταφορές πιστώσεων, την πιστωτική κάρτα, την χρεωστική κάρτα, την κάρτα μεταγενέστερης χρέωσης, τη συναλλαγή με άμεση χρέωση ή πάγια εντολή, τις συναλλαγές με ηλεκτρονικό χρήμα και τις ηλεκτρονικές επιταγές (ΙΟΒΕ, 2015).

Οι μεταφορές πιστώσεων (credit transfers) είναι από τα παλαιότερα μέσα ηλεκτρονικών πληρωμών και αποτελούν τη μεταφορά χρημάτων απευθείας μεταξύ τραπεζικών λογαριασμών, χωρίς τη χρήση φυσικού χρήματος. Η διαδικασία λαμβάνει χώρα, μέσω της εντολής που δίνει ο πληρωτής στην τράπεζα του, για τη μεταφορά των χρημάτων στον πληρωτέο. Στη διαδικασία μπορεί να συμμετέχουν και ενδιάμεσα πιστωτικά ιδρύματα (IOBE, 2015). Η μεταφορά χρημάτων πραγματοποιείται με χρέωση και πίστωση των τραπεζικών λογαριασμών, ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο ο πληρωτής παρέχει τα χρήματα (ο πληρωτής μπορεί να διατηρεί λογαριασμό ή να παρέχει τα χρήματα σε μετρητά) (ECB, 2010).

(18)

7 Οι μεταφορές πιστώσεων είναι ένας ασφαλής, αξιόπιστος και βολικός τρόπος διεξαγωγής πληρωμών, κυρίως στο πλαίσιο των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων.

Οι άμεσες πληρωμές μέσω της πίστωσης ενός τραπεζικού λογαριασμού, χρησιμοποιούνται για την καταβολή μισθών εργαζομένων, προσόδων και συντάξεων, μερισμάτων και κρατικών πληρωμών. Χρησιμοποιούνται επίσης, συχνά για πληρωμές λογαριασμών, αγορές λιανικής, αγορές μέσω Διαδικτύου, κλπ. (Bidgoli, 2002). Παραδοσιακά οι μεταφορές πιστώσεων, έγινα με φυσική παρουσία του πληρωτή στα τραπεζικά καταστήματα, ωστόσο σήμερα έχουν αναπτυχθεί νέα ηλεκτρονικά κανάλια που επιτρέπουν αυτή τη δυνατότητα, όπως η ηλεκτρονική τραπεζική, η κινητή τραπεζική και η τηλεφωνική τραπεζική (ΙΟΒΕ, 2015).

Οι κάρτες πληρωμών (payment cards) ή αλλιώς το «πλαστικό χρήμα» είναι επίσης μέσα ηλεκτρονικής πληρωμής που κερδίζουν όλο και μεγαλύτερη δημοτικότητα. Οι κάρτες πληρωμών είναι μέσα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους κατόχους τους για την πληρωμή αγαθών και υπηρεσιών ή για την ανάληψη χρημάτων. Οι κάρτες πληρωμών υπάγονται σε τέσσερις κατηγορίες, οι οποίες είναι οι πιστωτικές κάρτες, οι χρεωστικές κάρτες, οι κάρτες μεταγενέστερης χρέωσης και οι προπληρωμένες κάρτες. Οι πιστωτικές κάρτες (credit cards) επιτρέπουν στους κατόχους τους να διενεργούν αγορές ή / και αναλήψεις μετρητών μέχρι ενός προκαθορισμένου ανώτατου ορίου. Η πίστωση που χορηγείται μπορεί να εξοφληθεί πλήρως έως το τέλος μιας καθορισμένης περιόδου ή μπορεί να διακανονιστεί εν μέρει, με το υπόλοιπο να λαμβάνεται ως πίστωση στην οποία χρεώνεται συνήθως ο τόκος. Οι πιστωτικές κάρτες εκδίδονται συνήθως με βάση το πιστωτικό ιστορικό του πελάτη και το επίπεδο εισοδήματος (Van Tilborg & Jajodia,2011).

Οι χρεωστικές κάρτες (debit card) επιτρέπουν στους κατόχους τους να διενεργούν αγορές με άμεση χρέωση των λογαριασμών τους που συνδέονται με τις κάρτες. Οι κάρτες μεταγενέστερης χρέωσης (delayed debit cards) δίνουν τη δυνατότητα στους κατόχους τους, να χρεώνουν τις αγορές τους σε έναν λογαριασμό με τον εκδότη της κάρτας έως ένα εξουσιοδοτημένο όριο. Στη συνέχεια, το υπόλοιπο σε αυτόν τον λογαριασμό εξοφλείται μέχρι το τέλος μιας προκαθορισμένης περιόδου. Τέλος, μια προπληρωμένη κάρτα (prepaid card) αποτελεί μια κάρτα στην οποία αποθηκεύεται μια χρηματική αξία, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στον κάτοχο της να χρησιμοποιεί χρήματα που έχουν πιστωθεί εκ των προτέρων σε έναν ειδικό λογαριασμό (Van Tilborg & Jajodia,2011).

(19)

8 Στις κάρτες πληρωμής, ανεξαρτήτως του είδους τους, η εντολή του πληρωτή δίδεται ηλεκτρονικά. Η συναλλαγή ξεκινά με την εισαγωγή της κάρτας στο τερματικό του πληρωτέου και επικυρώνεται με την εισαγωγή ενός μυστικού προσωπικού αριθμού αναγνώρισης (PIN). Ωστόσο, οι συναλλαγές με κάρτες μπορούν να διεξαχθούν πλέον και χωρίς την φυσική κάρτα, με την γραπτή διαβίβαση των πληροφοριών της κάρτας, τηλεφωνικά, μέσω υπολογιστή ή άλλων ψηφιακών συσκευών και μέσω του διαδικτύου (Aigbe & Akpojaro, 2014). Σε κάθε περίπτωση, ακόμα και αν μια συναλλαγή απαιτεί τη χρήση της φυσικής κάρτας, οι πληροφορίες διαβιβάζονται ηλεκτρονικά, όπως επίσης και η μεταφορά των χρημάτων. Οι ανέπαφες πληρωμές είναι μια εξέλιξη των τελευταίων ετών, όπου η επικύρωση της συναλλαγής δεν απαιτεί την εισαγωγή ενός μυστικού προσωπικού αριθμού, αλλά συνήθως ο κάτοχος της κάρτας ή το τραπεζικό ίδρυμα μπορεί να θέσει ένα ανώτερο όριο στα ποσά των συναλλαγών που μπορούν να γίνουν ανέπαφα (Geva, 2020).

Η συναλλαγή με άμεση χρέωση ή πάγια εντολή (direct debit) είναι ένα άλλο είδος ηλεκτρονικής πληρωμής, στην οποία η συναλλαγή πληρωμής ξεκινά από τον πληρωτέο, βάσει της συγκατάθεσης που του έχει παραχωρήσει ο πληρωτής σε προγενέστερο χρόνο, δηλαδή πριν πραγματοποιηθεί η συναλλαγή (ΙΟΒΕ, 2015). Αν και η πάγια εντολή μπορεί να δοθεί για οποιοδήποτε είδος πληρωμής, τείνει να χρησιμοποιείται περισσότερο για πληρωμές που πρέπει να επαναλαμβάνονται σε μια χρονική βάση (π.χ. μηνιαίως ή ετησίως). Μέσω των συστημάτων ηλεκτρονικής και κινητής τραπεζικής, οι χρήστες έχουν τη δυνατότητα να δίνουν πάγιες εντολές για πληρωμές. Όταν ο χρήστης δημιουργεί την πάγια εντολή, ένας πάροχος υπηρεσιών ή μια εταιρεία που πρέπει να πληρωθεί σε τακτική βάση, μπορεί αυτόματα να αποσύρει χρήματα από τον λογαριασμό του χρήστη σε προκαθορισμένη ημερομηνία που ο τελευταίος ορίζει. Ο χρήστης μπορεί επίσης να ορίσει και ένα ανώτατο όριο για τα χρήματα που πρόκειται να μεταφερθούν (ECB, 2009).

Οι συναλλαγές με ηλεκτρονικό χρήμα (e-money ή e-cash purchase transactions), είναι ένα άλλο μέσο ηλεκτρονικών πληρωμών. Το ηλεκτρονικό χρήμα αποτελεί ένα ψηφιακό μέσο πληρωμής που μπορεί να αποθηκευτεί σε ένα ηλεκτρονικό πορτοφόλι (e-wallet) όπως και τα παραδοσιακά μετρητά αποθηκεύονται σε ένα παραδοσιακό πορτοφόλι. Το ηλεκτρονικό χρήμα είναι ένα μέσο πληρωμής (άμεσης, offline ή προπληρωμής), όπου οι πληρωτές αποσύρουν τα ηλεκτρονικά μετρητά από τους τραπεζικούς τους λογαριασμούς πριν από την πραγματοποίηση μιας αγοράς και

(20)

9 πληρωμής. Για να πραγματοποιήσει μια πληρωμή, ο πληρωτής απλώς μεταβιβάζει ένα επαρκές ποσό ηλεκτρονικών μετρητών στον πληρωτέο και ο τελευταίος δεν παραπέμπεται στον τραπεζικό λογαριασμό του πληρωτή, όπως γίνεται σε άλλου είδους ηλεκτρονικές πληρωμές (Van Tilborg & Jajodia,2011).

Τα ηλεκτρονικά χρήματα είναι ανεξάρτητα από οποιοδήποτε δίκτυο ή συσκευή αποθήκευσης. Οι ηλεκτρονικές μονάδες χρημάτων και οι αξίες τους μπορούν να καθοριστούν ανεξάρτητα από την αξία του πραγματικού νομίσματος. Οι εφαρμογές που υποστηρίζουν την αποθήκευση ηλεκτρονικών μετρητών, απαιτούν και από τα δύο μέρη της συναλλαγής, να δημιουργήσουν λογαριασμούς ηλεκτρονικού χρήματος στην εκδότρια τράπεζα, η οποία εκδίδει «μάρκες» στους πελάτες τους. Σε αυτό το ηλεκτρονικό σύστημα πληρωμών, οι μάρκες αποτελούν τα μέσα πληρωμής και αντιπροσωπεύουν μια χρηματική αξία. Οι μάρκες αποθηκεύονται στο ηλεκτρονικό πορτοφόλι του κατόχου του. Όταν ο καταναλωτής επικοινωνεί με την τράπεζα για να αποσύρει ηλεκτρονικά χρήματα, η τράπεζα επαληθεύει την ταυτότητά του, εκδίδει το ποσό των ηλεκτρονικών μετρητών και ταυτόχρονα αφαιρεί το ποσό των μετρητών από τον λογαριασμό του καταναλωτή. Στο ηλεκτρονικό εμπόριο, τα ηλεκτρονικά χρήματα μπορούν να δαπανηθούν μόνο σε ιστότοπους που τα δέχονται ως μέσο πληρωμής. Όταν ο πληρωτέος παραλάβει την πληρωμή θα παρουσιάσει τα ηλεκτρονικά μετρητά στην τράπεζα, η οποία στη συνέχεια θα πιστώσει τον λογαριασμό του το ποσό της συναλλαγής. Σε αυτού του είδους τις συναλλαγές, ο πληρωτέος δεν γνωρίζει την ταυτότητα του πληρωτή και η εκδότρια τράπεζα μπορεί ή όχι, να διατηρήσει την ταυτότητα του παραλήπτη των ηλεκτρονικών χρημάτων, διατηρώντας την ανωνυμία του πελάτη (Srivastava & Saraswat, 2012).

Τέλος, οι ηλεκτρονικές επιταγές (e-checks) είναι ένας άλλος τύπος ηλεκτρονικών πληρωμών, οι οποίες λειτουργούν παρόμοια με τις παραδοσιακές επιταγές, κατά τις οποίες ο εκδότης της επιταγής δίνει εντολή στον πληρωτή (πιστωτικό ίδρυμα) να πληρώσει στο όνομα του πρώτου ένα ορισμένο χρηματικό ποσό στον κομιστή της (ΙΟΒΕ, 2015). Στους εξουσιοδοτημένους χρήστες εκχωρείται ένα φορητό ηλεκτρονικό βιβλίο επιταγών (electronic chequebook), το οποίο πρακτικά αποτελεί μια συσκευή υλικού με τη χρήση εξειδικευμένου λογισμικού. Το ηλεκτρονικό βιβλίο επιταγών το οποίο αποθηκεύει και παραδίδει το ιδιωτικό κλειδί και τις πληροφορίες πιστοποιητικού του πελάτη, χρησιμοποιείται για τη δημιουργία και την υπογραφή ηλεκτρονικών επιταγών και διασυνδέεται με λογισμικό οικονομικής διαχείρισης και

(21)

10 επεξεργασίας συναλλαγών από την εκδότρια τράπεζα. Ο πληρωτής γράφει την ηλεκτρονική επιταγή στον υπολογιστή, την υπογράφει κρυπτογραφικά και την αποστέλλει στον πληρωτέο ηλεκτρονικά. Υπογράφει επίσης την επιταγή χρησιμοποιώντας την ασφαλή συσκευή υλικού, περιλαμβάνοντας το πιστοποιητικό ελέγχου ταυτότητας, υπογεγραμμένο από την εκδότρια τράπεζα. Ο δικαιούχος ο οποίος παραλαμβάνει την ηλεκτρονική επιταγή, επαληθεύει την υπογραφή του πληρωτή, την εγκρίνει, συντάσσει ένα δελτίο κατάθεσης και το υπογράφει. Κατόπιν, η επικυρωμένη επιταγή αποστέλλεται μέσω ηλεκτρονικά στην τράπεζα του πληρωτέου, η οποία επαληθεύει τις υπογραφές αμφότερων των μερών της πληρωμής, πιστώνει την κατάθεση και, στη συνέχεια, διαγράφει και διευθετεί την επιταγή, αποστέλλοντας τη στην τράπεζα του πληρωτή. Η τελευταία επαληθεύει την υπογραφή του πληρωτή και το ποσό της ηλεκτρονικής επιταγής χρεώνεται από τον λογαριασμό του (Aigbe & Akpojaro, 2014).

1.3. Σύντομη ιστορία ηλεκτρονικών πληρωμών

Το χρήμα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρωπότητας εδώ και 3.000 χρόνια.

Πριν από τη δημιουργία του χρήματος, οι πληρωμές στο εμπόριο πραγματοποιούνταν μέσω της ανταλλαγής αγαθών. Η πρώτη γνωστή και επίσημη μορφή χρήματος (ως κέρμα) δημιουργήθηκε το 600 π.Χ. από τον βασιλιά Αλυάτη στη Λυδία. Τα νομίσματα κατασκευάστηκαν από κεχριμπάρι, ένα μείγμα αργύρου και χρυσού που υπήρχε φυσικά και είχαν σφραγίδες με εικόνες που λειτουργούσαν ως ονομασίες. Οι πρώτες μορφές χρήματος δημιουργήθηκαν επειδή οι άνθρωποι που ήθελαν να ανταλλάξουν τα αγαθά τους, βρήκαν ένα μέσο ανταλλαγής. Αργότερα έγιναν πιο χρήσιμα, όταν όλο και περισσότεροι άνθρωποι άρχισαν να το χρησιμοποιούν ως μέσο ανταλλαγής. Με τις εξελίξεις και τις αλλαγές στις ανάγκες της οικονομίας, η μορφή του χρήματος άλλαξε σε τραπεζογραμμάτια, τα οποία είναι ευκολότερα στην παραγωγή, τη μεταφορά και την αποθήκευση (Schlichter, 2011).

Σε ένα σύστημα πληρωμών, οι τράπεζες διαδραματίζουν επίσης, μεγάλο ρόλο στην ανάπτυξη του χρήματος. Η ιστορία του τραπεζικού συστήματος ξεκινά γύρω στο 2000 π.Χ., στην Ασσυρία και τη Βαβυλωνία, με τις πρώτες τράπεζες εμπόρων του αρχαίου κόσμου, οι οποίες έδωσαν δάνεια σιτηρών σε αγρότες και εμπόρους που μετέφεραν αγαθά μεταξύ πόλεων. Ο κώδικας του Hammurabi, είναι ένας από τους

(22)

11 πρώτους γνωστούς νομοθετικούς κώδικες, και αναφέρεται σε νόμους που διέπουν μια μορφή τραπεζικού συστήματος (Grossman, 2010).

Για αρκετούς αιώνες, η φυσική πληρωμή στο σημείο πώλησης ήταν απαραίτητη για την ολοκλήρωση μιας αγοράς, ωστόσο αυτό άλλαξε το 1871, όταν η Western Union δημιούργησε το πρώτο σύστημα ηλεκτρονικής μεταφοράς χρημάτων. Τα συστήματα αυτά έγιναν δημοφιλή ως ένας γρήγορος και εύκολος τρόπος αποστολής χρημάτων χωρίς να απαιτείται φυσική ανταλλαγή μετρητών μεταξύ των μερών μιας πληρωμής.

Από το 1870 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1960, οι πληρωμές υποβλήθηκαν σε αργό αλλά σταδιακό μετασχηματισμό. Στη δεκαετία του 1910, η Ομοσπονδιακή Τράπεζα της Αμερικής άρχισε να χρησιμοποιεί τον τηλεγράφο για να διεξάγει μεταφορές χρημάτων. Στη δεκαετία του 1950, η Diner's Club International καθιερώθηκε ως η πρώτη ανεξάρτητη εταιρεία πιστωτικών καρτών, ακολουθούμενη από την American Express, η οποία το 1959 παρουσίασε τον κόσμο στην πρώτη πλαστική κάρτα για ηλεκτρονικές πληρωμές. Το 1972, αναπτύχθηκε το πρώτο αυτοματοποιημένο σύστημα εκκαθάρισης (ACH) για την ηλεκτρονική επεξεργασία μεγάλων όγκων συναλλαγών (σύστημα ηλεκτρονικής μεταφοράς χρημάτων μεταξύ τραπεζών), ενώ 2 έτη αργότερα, η NACHA (National Automated Clearing House Association) θέσπισε κανόνες λειτουργίας για τις πληρωμές ACH (Francis – Poulin, 2020).

Στη δεκαετία του 90, η ανάπτυξη του διαδικτύου έδωσε νέα ώθηση στην ανάπτυξη των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών, με τη δημιουργία των πρώτων διαδικτυακών τραπεζικών υπηρεσιών, οι οποίες προσφέρθηκαν στους τραπεζικούς πελάτες. Ωστόσο ο τρόπος λειτουργίας τους δεν ήταν φιλικός προς τους χρήστες, αφού θα έπρεπε να έχουν συγκεκριμένες γνώσεις κρυπτογράφησης και να χρησιμοποιούν πρωτόκολλα μεταφοράς δεδομένων. Παράλληλα την ίδια περίοδο το ηλεκτρονικό εμπόριο είχε αρχίσει να αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς, δημιουργώντας νέες ευκαιρίες για ηλεκτρονικές πληρωμές. Το 1994 ιδρύθηκε η Amazon, ένας από τους γνωστούς και μέχρι σήμερα, ιστοτόπους ηλεκτρονικού εμπορίου (Francis – Poulin, 2020).

Προκειμένου να συμβαδίσουν με τις εξελίξεις, οι λιανοπωλητές με φυσικά καταστήματα, οι συμμετέχοντες στην οικονομία κοινής χρήσης και οι κυβερνητικές υπηρεσίες υιοθέτησαν όλο και περισσότερο νέες μεθόδους πληρωμής ενώ οι εταιρείες τεχνολογίας πληρωμών, επέκτειναν τις δυνατότητες δικτύου για να υποστηρίξουν τις καινοτομίες (Gave, 2020).

(23)

12 Παράλληλα μεγάλοι διεθνείς οργανισμοί άρχισαν να δίνουν σημασία στην ανάπτυξη του νομοθετικού πλαισίου για τη ρύθμιση της αγοράς, την προστασία των δεδομένων και την ασφάλεια στις ηλεκτρονικές συναλλαγές. Ο πρώτος ορισμός για το ηλεκτρονικό χρήμα δόθηκε από την ΕΚΤ το 1998, ενώ ακόμα ένας ορισμός νομικής φύσης παρασχέθηκε στο άρθρο 1 της οδηγίας 2000/46/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με την ανάληψη, την άσκηση και την προληπτική εποπτεία των δραστηριοτήτων των ιδρυμάτων ηλεκτρονικού χρήματος (Hartmann, 2006).

Σήμερα οι ηλεκτρονικές πληρωμές συνεχίζουν να αναπτύσσονται με ταχείς ρυθμούς, λόγω της ευρείας διαθεσιμότητας του διαδικτύου και των έξυπνων κινητών τηλεφώνων, καθώς και λόγω της αύξησης του επιπέδου αποδοχής τους από τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις. Παράλληλα οι κυβερνητικές πρωτοβουλίες για την ενίσχυση της υιοθέτησης των ηλεκτρονικών μέσω πληρωμής στις οικονομίες, αλλά και η οικονομική κρίση, οδήγησαν σε συνεχή αύξηση του αριθμού των συναλλαγών χωρίς μετρητά σε όλο τον κόσμο. Μεταξύ των ετών 2008-2012 ο ρυθμός αύξησης των συναλλαγών χωρίς μετρητά ήταν 7,6% (Harasim, 2016). Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο αριθμός των πληρωμών με κάρτα που έγιναν από καταναλωτές και επιχειρήσεις έχει υπερδιπλασιαστεί την τελευταία δεκαετία, με κατά μέσο όρο 121 πληρωμές με κάρτα κατά κεφαλή το 2018, σε σύγκριση με 56 το 2008 (Eurostat, 2019).

(24)

13

Κεφάλαιο 2^ο: Συστήματα ηλεκτρονικών πληρωμών

2.1. Ταξινόμηση ηλεκτρονικών συστημάτων πληρωμών

Ένα ηλεκτρονικό σύστημα πληρωμών (Electronic Payment System - EPS) είναι ένα σύστημα χρηματοοικονομικής ανταλλαγής μεταξύ αγοραστών και πωλητών, το οποίο λειτουργεί σε ένα ηλεκτρονικό περιβάλλον, διευκολύνεται από ένα ψηφιακό χρηματοοικονομικό μέσο (όπως αριθμούς κρυπτογραφημένων πιστωτικών καρτών, ηλεκτρονικές επιταγές ή ψηφιακά μετρητά) και υποστηρίζεται από μια τράπεζα που έχει ρόλο διαμεσολαβητή. Τα ηλεκτρονικά συστήματα πληρωμών χρησιμοποιούν ενσωματωμένα συστήματα υλικού και λογισμικού που επιτρέπουν στα άτομα να πληρώνουν για αγαθά και υπηρεσίες ηλεκτρονικά (Aigbe & Akpojaro, 2014).

Οι ηλεκτρονικές πληρωμές διενεργούνται μέσω συστημάτων ηλεκτρονικών πληρωμών. Τεχνικά, τα συστήματα αυτά απαιτούν ένα ή περισσότερα δίκτυα, όπου το καθένα από αυτά αποτελείται από ένα σύνολο τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, συμπεριλαμβανομένων υπολογιστών, διακομιστών, συσκευών δικτύου, περιφερειακών ή άλλων συσκευών που συνδέονται μεταξύ τους, επιτρέποντας την κοινή χρήση δεδομένων. Ένα δίκτυο σε αυτό το πλαίσιο, μπορεί να είναι ένα εσωτερικό τραπεζικό δίκτυο (συνδέει μόνο πελάτες της εκάστοτε τράπεζας), ένα εξωτερικό τραπεζικό δίκτυο (συνδέουν δύο τράπεζες και τους πελάτες τους, και μπορούν να συνδέσουν ακόμη περισσότερες τράπεζες και τους πελάτες τους μέσω πολλαπλών διατραπεζικών διμερών σχέσεων) ή ένα πολυμερές διατραπεζικό σύστημα πληρωμών (συνδέει τράπεζες, τα δίκτυα τους και τους πελάτες τους σε ένα ενιαίο σύστημα) (Geva, 2020).

Καθώς οι ηλεκτρονικές πληρωμές εμπίπτουν σε πολλές κατηγορίες, έχουν ένα κοινό σύνολο χαρακτηριστικών. Στα ηλεκτρονικά συστήματα πληρωμών, όπως και στα παραδοσιακά, οι πληρωτές και οι πληρωτέοι διατηρούν και διαχειρίζονται τα χρήματά τους σε τραπεζικούς λογαριασμούς. Η τράπεζα του πληρωτή καλείται ως εκδότης (issuer), ενώ η τράπεζα του πληρωτέου ονομάζεται αγοραστής (acquirer).

Ένα σύστημα πληρωμών είναι ένας τρόπος μεταφοράς ενός συγκεκριμένου χρηματικού ποσού από τον τραπεζικό λογαριασμό του πληρωτή στον τραπεζικό λογαριασμό του πληρωτέου, με ασφαλή τρόπο. Προκειμένου να μεταφερθούν τα