1
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ & ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ
Διπλωματική Εργασία
ΠΩΣ ΟΙ ΕΙΣΡΟΕΣ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΕΠΗΡΕΑΣΟΥΝ ΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ; ΜΙΑ ΜΕΛΕΤΗ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΔΥΝΑΜΙΚΩΝ
ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ
της
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΜΑΣΤΟΡΟΓΙΑΝΝΗ
Επιβλέπων Καθηγητής κ. Ιωάννης Ρουσσάκης
2 Υποβλήθηκε ως απαιτούμενο για την απόκτηση του μεταπτυχιακού διπλώματος
ειδίκευσης στη διοίκηση & οργάνωση εκπαιδευτικών μονάδων
Θεσσαλονίκη, Μάιος 2019
3
Η παρούσα Διπλωματική Εργασία καλύπτεται στο σύνολό της νομικά από δημόσια άδεια πνευματικών δικαιωμάτων CreativeCommons:
Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή
Μπορείτε να:
• Μοιραστείτε: αντιγράψετε και αναδιανέμετε το παρόν υλικό με κάθε μέσο και τρόπο
• Προσαρμόστε: αναμείξτε, τροποποιήστε και δημιουργήστε πάνω στο παρόν υλικό
Υπό τους ακόλουθους όρους:
• Αναφορά Δημιουργού: Θα πρέπει να καταχωρίσετε αναφορά στο δημιουργό, με σύνδεσμο της άδειας, και με αναφορά αν έχουν γίνει αλλαγές. Μπορείτε να το κάνετε αυτό με οποιονδήποτε εύλογο τρόπο, αλλά όχι με τρόπο που να υπονοεί ότι ο δημιουργός αποδέχεται το έργο σας ή τη χρήση που εσείς κάνετε.
• Μη Εμπορική Χρήση: Δε μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το υλικό για εμπορικούς σκοπούς.
• Παρόμοια Διανομή: Αν αναμείξετε, τροποποιήσετε, ή δημιουργήσετε πάνω στο παρόν υλικό, πρέπει να διανείμετε τις δικές σας συνεισφορές υπό την ίδια
άδεια CreativeCommons όπως και το πρωτότυπο.
Αναλυτικές πληροφορίες νομικού κώδικα στην ηλεκτρονική διεύθυνση:
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/legalcode
4
Υπεύθυνη Δήλωση
Με ατομική μου ευθύνη και γνωρίζοντας τις κυρώσεις που προβλέπονται από τον Κανονισμό Σπουδών του Μεταπτυχιακού Προγράμματος στη Διοίκηση & Οργάνωση Εκπαιδευτικών Μονάδων του Αλεξάνδρειου ΤΕΙ Θεσσαλονίκης, δηλώνω υπεύθυνα ότι:
• Η παρούσα Διπλωματική Εργασία αποτελεί έργο αποκλειστικά δικής μου δημιουργίας, έρευνας, μελέτης και συγγραφής.
• Για τη συγγραφή της Διπλωματικής μου Εργασίας δεν χρησιμοποίησα ολόκληρο ή μέρος έργου άλλου δημιουργού ή τις ιδέες και αντιλήψεις άλλου δημιουργού χωρίς να γίνεται σαφής αναφορά στην πηγή προέλευσης(βιβλίο, άρθρο από επιστημονικό περιοδικό, ιστοσελίδα κλπ.).
Θεσσαλονίκη, ……/05/2019
Η Δηλούσα: Σταυρούλα Μαστορογιάννη
5
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αποτελεί χώρα υποδοχής μεγάλου όγκου προσφύγων από τις χώρες της Μέσης Ανατολής, οι οποίοι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τις πατρίδες τους, λόγω διώξεων ή εμπόλεμων καταστάσεων. Επιλέγουν να φθάσουν στην χώρα μας λόγω της στρατηγικής της θέσης στην Ευρώπη, οραματιζόμενοι ένα καλύτερο μέλλον για τους ίδιους και τις οικογένειές. Η διαμονή τους στην χώρα υποδοχής ή η αναχώρησή τους για χώρες της κεντρικής Ευρώπης, προκύπτει έπειτα από συνδυασμό πολλών παραγόντων. Ωστόσο, το γεγονός ότι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του προσφυγικού πληθυσμού αποτελείται από παιδιά, κάνει επιτακτική την ανάγκη οι χώρες υποδοχής των προσφύγων να λάβουν μέριμνα για την κάλυψη του βασικού δικαιώματος των παιδιών των προσφύγων, αυτού της παροχής ισότιμης εκπαίδευσης. Η παρούσα εργασία μέσω της βιβλιογραφικής ανασκόπησης καλείται να διερευνήσει την υφιστάμενη κατάστασης της εκπαίδευσης των προσφύγων μαθητών σε δομές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στη χώρα μας, προκειμένου να εξάγει συμπεράσματα για το ερευνητικό ερώτημα που προκύπτει, δηλαδή το πως οι εισροές προσφύγων επηρεάζουν την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Με βάση το ερευνητικό ερώτημα που τέθηκε και σε εξάρτηση με τις μεταβλητές έννοιες που προέκυψαν από τη βιβλιογραφία της μελέτης, θα κατασκευαστεί το μοντέλο ενός ποιοτικού δυναμικού συστήματος, με τη μορφή διαγράμματος, το οποίο θα εξετάζει μέσα από αιτιατά διαγράμματα και βρόγχους ανατροφοδότησης, που θα δημιουργηθούν, τις αλληλεπιδράσεις και τις συσχετίσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των μεταβλητών του μοντέλου. Από τα σημαντικότερα αποτελέσματα που έδειξε η μελέτη του ποιοτικού διαγράμματος αιτιότητας είναι ότι τα προγράμματα επιμόρφωσης εκπαιδευτικών και οι συνεργατικές δράσεις (εντός και εκτός σχολείου) έχουν τη δυνατότητα να καθορίσουν την επιτυχία ή αποτυχία οποιασδήποτε κεντρικής πολιτικής για ενσωμάτωση προσφύγων. Τέλος, μέγιστη σημασία πρέπει να δοθεί στη στάση της σχολικής ηγεσίας, καθώς διαδραματίζει σημαντικό ρόλο τόσο στην επιτυχή ενσωμάτωση των προσφύγων στην Α/βάθμια εκπαίδευση όσο και στις αντιδράσεις των γηγενών γονέων (και του κοινωνικού συνόλου γενικότερα).
Λέξεις-Κλειδιά:
πρόσφυγες, πρωτοβάθμια εκπαίδευση προσφύγων, εκπαιδευτικά συστήματα, ενσωμάτωση προσφύγων, δυναμικά συστήματα, αιτιατά διαγράμματα
6
ABSTRACT
Greece has seen a great inflow of refugees the past the past three years. They are coming from countries torn by persecutions, wars and dire economic conditions. These refugees choose Greece due to its strategic position as an entry point to more developed countries in Europe.
However, due to a combination of reasons, they can be forced to remain in Greece for an extended period. Taking also into account that a percentage of the refugee flows is children, it increases the need to provide a just an equal education to these children.
The objective of the present thesis is to answer the question of how refugee flows can affect the system of primary education in Greece.
To achieve the objective, two methods were employed. First, an extensive literature review on the issue of primary education and refugees. The review is divided into two parts: the first is focused on the system of primary education itself, while the second deals with the psychological aspects of refugee children during their transition to a new system of education.
The literature review is used as a basis for the development of a quantitative Causal Loop Diagram (CLD) with the method of System Dynamics. Major notions are translated as systemic variables and their major causal relations are identified. The analysis of the diagram reveals that training programs targeted at school teachers and cooperative actions targeted at students and parents (refugees and local) can determine the success of any central policy regarding the integration of refugees in primary education. Finally, the stance of (local) school leadership is of the utmost importance, as it can ease the integration of refugee children an at the same time mitigate any xenophobic reactions from the local population.
Key Words:
Refugees, Integration, Elementary school, System dynamics, Educational system, Causal Loop Diagrams
7
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
1.Εισαγωγή... 10
2. Βιβλιογραφική Ανασκόπηση του Θέματος ... 12
2.1 Γενικά Στοιχεία για τις Εισροές Προσφύγων ... 12
2.1.1 Ορισμός της Έννοιας Πρόσφυγας ... 12
2.1.2 Οι εισροές προσφύγων στην Ελλάδα τα τελευταία έτη από το 2015 έως το 2018 ... 14
2.1.3 Δικαιώματα προσφύγων στην εκπαίδευση ... 15
2.1.3 Προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι πρόσφυγες στην Ελλάδα ... 17
2.2 Πολιτικές που Εφαρμόζονται για την Εκπαίδευση των Προσφύγων ... 19
2.2.1 Εκπαίδευση προσφύγων ... 19
2.2.2 Εκπαιδευτικά μοντέλα για την εκπαίδευση των προσφύγων ... 20
2.2.3 Προτάσεις αναβάθμισης της εκπαιδευτικής διαδικασίας των προσφύγων ... 21
2.2.4 Εκπαίδευση προσφύγων στην Ελλάδα ... 23
2.2.5 Ένταξη και ενσωμάτωση προσφύγων μαθητών ... 26
2.3 Οι Ομάδες που Μπορούν να Επιδράσουν Θετικά στην Εκπαίδευση των Προσφύγων ... 28
2.3.1 Ο ρόλος που διαδραματίζουν οι εκπαιδευτικοί ... 28
2.3.2 Ο ρόλος που διαδραματίζει η σχολική ηγεσία ... 29
2.3.3 Η σημαντικότητα της συνεργασίας μεταξύ προσφυγικής οικογένειας και σχολείου ... 31
2.3.4 Δράση Φορέων και Μ. Κ. Ο. για την ενίσχυση των προσφύγων ... 33
3.Ανάλυση της Μεθοδολογίας που Χρησιμοποιήθηκε ... 34
3.1 Βιβλιογραφικά κενά – Ερευνητικό Ερώτημα ... 34
3.2 Δυναμικά Συστήματα (System Dynamics) ... 35
3.3 Δομή Μοντέλου Δυναμικών Συστημάτων ... 36
3.3.1 Αιτιατά διαγράμματα και βρόγχοι ανατροφοδότησης ... 36
3.3.2 Παράθεση μεταβλητών – Ομαδοποίηση Δεδομένων σε Πίνακες ... 38
3.3.3 Αιτιολόγηση Χρήσης Μεταβλητών του Αιτιατού Διαγράμματος ... 47
3.3.4 Ανάλυση των Σχέσεων Μεταξύ των Μεταβλητών ... 47
3.3.5 Ανάλυση Τρόπου Δόμησης των Σχέσεων και της Κατεύθυνσης των Μεταβλητών ... 52
4. Συμπεράσματα – Μελλοντική Έρευνα ... 59
4.1 Γενικά Συμπεράσματα της Μελέτης ... 59
4.2 Παρουσίαση αποτελεσμάτων ... 61
4.3 Περιορισμοί Μοντέλου Εισροών Προσφύγων στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση ... 64
4.4 Προτάσεις για μελλοντική έρευνα... 65
Βιβλιογραφία ... 68
8 Ελληνόγλωσση ... 68 Ξενόγλωσση ... 70
9
ΠΙΝΑΚΑΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ
Πίνακας 1 ... 39
Πίνακας 2 : ... 43
Διάγραμμα 1 ... 47
Διάγραμμα 2 ... 53
Διάγραμμα 3 ... 54
Διάγραμμα 4 ... 56
10 1.Εισαγωγή
Στις μέρες μας όλο και περισσότερο, οι σύγχρονες κοινωνίες χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη μιας πολυπολιτισμικότητας στην μορφή και την κουλτούρα τους, αυτό παρατηρείται λόγω των αναγκαστικών και όχι μόνο μετακινήσεων μεγάλου όγκου πληθυσμών, από τη μια χώρα στην άλλη λόγω εμφυλίων διενέξεων, οικονομικών και πολιτικών παραγόντων και εμπόλεμων συγκρούσεων (Δαμανάκης, 1997).
Σαφώς, έξω από αυτή την κατάσταση δεν θα μπορούσε να βρεθεί η χώρα μας, η οποία τα τελευταία χρόνια δέχεται μεγάλη εισροή προσφύγων, οι οποίοι καταφθάνουν σε αυτή με στόχο να καλυτερεύσουν τη ζωή τους, να ατενίσουν με αισιοδοξία το μέλλον τους και να βελτιώσουν το βιοτικό τους επίπεδο. Οι άνθρωποι αυτοί φτάνουν στην Ελλάδα κυρίως με βάρκες μέσω της θαλάσσιας οδού, αλλά και μέσω των χερσαίων συνόρων ως πεζοί, έχοντας επιβιώσει μέσα από πολύ άσχημες, επίπονες, αντίξοες και δυσμενείς συνθήκες (Γκότοβος, 2002).
Ένα μεγάλο ποσοστό των προσφύγων είναι παιδιά, κάποια από αυτά πολλές φορές είναι ασυνόδευτα. Μέσα σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες η ελληνική κοινωνία και οι Έλληνες κάτοικοι κυρίως των νησιών, έχουν σταθεί επάξια δείχνοντας των ανθρωπιστικό τους χαρακτήρα και στηρίζοντας τους πρόσφυγες με κάθε μέσο. Στις βασικές κινήσεις που πραγματοποιεί η ελληνική κοινωνία πέραν της υποδοχής, της στήριξης και της ενσωμάτωσης των προσφυγικών οικογενειών, είναι και η λήψη αποφάσεων προκειμένου τα παιδιά των προσφύγων να διασφαλίσουν το κυρίαρχο δικαίωμα τους για συμμετοχή στην ισότιμη εκπαίδευση. Υπάρχει μέριμνα να συμμετέχουν οι πρόσφυγες σε εκπαιδευτικές δομές, ειδικά διαμορφωμένες για αυτούς, αλλά και να ενσωματωθούν σε βάθος χρόνου στα σχολεία της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης της χώρας. (Επιστημονική Επιτροπή για τη Στήριξη των Παιδιών των Προσφύγων, 2017).
Μέσα από την μελέτη της υπάρχουσας βιβλιογραφίας για τους πρόσφυγες μαθητές στην Ελλάδα και τις προσπάθειες ενσωμάτωσής τους στα ελληνικά σχολεία και μετέπειτα στην ελληνική κοινωνία, προέκυψε η ανάγκη της διερεύνησης της εκπαίδευσής των προσφύγων σε δομές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης ως ένα σύνολο. Αυτό σε συνδυασμό με το γεγονός, ότι δεν υπάρχει στην ελληνική βιβλιογραφία κάποια άλλη μελέτη, που να μελετά τις εισροές των προσφύγων συνολικά, οδήγησε στη δημιουργία μέσω αυτής ενός ποιοτικού μοντέλου. Μέσα στο μοντέλο θα οργανώνονται οι σχέσεις αλληλεπίδρασης μεταξύ των εννοιών, που σχετίζονται με την εκπαίδευση των προσφύγων και η ανάγκη κατασκευής του εξήγαγε το ερευνητικό ερώτημα της μελέτης. Το ερευνητικό ερώτημα έχει ως σκοπό να διερευνήσει το
«Πώς οι εισροές προσφύγων επηρεάσουν την πρωτοβάθμια εκπαίδευση». Η ανάλυση του
11 ερευνητικού ερωτήματος επιλέχθηκε να γίνει με μια μορφή μεθοδολογίας, η οποία όπως προκύπτει από την μελέτη της ελληνικής βιβλιογραφίας δεν έχει ξαναχρησιμοποιηθεί για κάτι ανάλογο στο παρελθόν. Συγκεκριμένα, η μελέτη θα γίνει με βάση την χρήση και την κατασκευή ενός ποιοτικού δυναμικού συστήματος, μέσω του οποίου θα διερευνηθούν οι σχέσεις μεταξύ των μεταβλητών που προκύπτουν από την κωδικοποίηση της βιβλιογραφίας που μελετήθηκε. Επιπλέον, για την αλληλεπίδραση των σχέσεων, που θα αναπτυχθούν μεταξύ των μεταβλητών, θα συντελεστεί ανάλυση μέσα από την επεξήγηση των διαγραμμάτων αιτιότητας και των βρόγχων ανατροφοδότησης που θα προκύψουν.
Η εργασία αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος της εργασίας, με τη μορφή της βιβλιογραφικής ανασκόπησης, έπειτα από έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην ελληνική, αλλά και τη διεθνή βιβλιογραφία, παρουσιάζονται σε τρία επιμέρους κεφάλαια, τα θέματα που αφορούν τις εισροές των προσφύγων γενικότερα, οι πολιτικές που εφαρμόζονται για την εκπαίδευση των προσφύγων, αλλά και οι ομάδες που επηρεάζουν την εκπαίδευση των προσφύγων.
Αναλυτικότερα, στο πρώτο από τα τρία κεφάλαια της βιβλιογραφικής ανασκόπησης, ορίζεται η έννοια του πρόσφυγα, παρατίθενται με στατιστικά δεδομένα οι εισροές προσφύγων στην Ελλάδα από το 2015 έως το 2018, αναφέρονται τα δικαιώματα των προσφύγων για εκπαίδευση και παρουσιάζονται τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι πρόσφυγες στην Ελλάδα. Στο δεύτερο κεφάλαιο της βιβλιογραφικής ανασκόπησης που αναφέρεται στις πολιτικές που εφαρμόζονται για την εκπαίδευση των προσφύγων, αναλύονται στοιχεία για την εκπαίδευση των προσφύγων γενικά, στη συνέχεια παρουσιάζονται τα εκπαιδευτικά μοντέλα που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς για την εκπαίδευση προσφυγικών πληθυσμών, έπειτα παρατίθενται προτάσεις για την αναβάθμιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας των προσφύγων, ακολουθεί η εκπαίδευση των προσφύγων στην Ελλάδα και το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την παρουσίαση προτάσεων για την ένταξη και την ενσωμάτωση των προσφύγων. Στο τρίτο και τελευταίο μέρος της βιβλιογραφικής ανασκόπησης, παρουσιάζονται αναλυτικά οι ομάδες που μπορούν να επιδράσουν θετικά και να ευνοήσουν την εκπαίδευση των προσφύγων. Πιο συγκεκριμένα, αναλύεται ο ρόλος που διαδραματίζουν οι εκπαιδευτικοί και η σχολική ηγεσία σε σχέση με τους πρόσφυγες, τονίζεται η σημασία ανάπτυξης συνεργατικών σχέσεων μεταξύ της προσφυγικής οικογένειας και του σχολείου. Τέλος, υπογραμμίζεται η σημαντική συμβολή της δράσης φορέων και Μ.Κ.Ο. σε σχέση με την ενίσχυση της εκπαίδευσης και της ενσωμάτωσης των προσφύγων μαθητών.
Στο δεύτερο μέρος της εργασίας, παρουσιάζεται η ανάλυση της μεθοδολογίας που χρησιμοποιήθηκε για την μελέτη του θέματος που διερευνήθηκε. Στην αρχή το δεύτερου
12 μέρους, παρουσιάζονται με τη μορφή κεφαλαίου, τα βιβλιογραφικά κενά που εντοπίστηκαν μέσω της βιβλιογραφικής ανασκόπησης, από τα βιβλιογραφικά κενά που εντοπίστηκαν προέκυψε και η εξαγωγή του ερευνητικού ερωτήματος που μελετήθηκε με την παρούσα μελέτη. Το ερευνητικό ερώτημα αναλύεται επίσης, στο ίδιο κεφάλαιο. Στη συνέχεια ακολουθεί η ανάλυση του τι είναι δυναμικά συστήματα (system dynamics), έπειτα παρουσιάζεται η δομή του ποιοτικού μοντέλου που κατασκευάστηκε για να μελετηθεί, το πως οι εισροές προσφύγων επηρεάζουν την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Σε επόμενο κεφάλαιο, υπάρχει επεξήγηση του τι είναι τα αιτιατά διαγράμματα (causal loop diagrams) και οι βρόγχοι ανατροφοδότησης (feedback loop) που δημιουργούνται με την κατασκευή του μοντέλου. Στα υποκεφάλαια αυτού του κεφαλαίου γίνεται παράθεση και παρουσίαση των μεταβλητών-εννοιών που προέκυψαν από τη βιβλιογραφία μέσω της ομαδοποίησής τους σε πίνακες. Επίσης, πραγματοποιείται αιτιολόγησης της χρήσης των μεταβλητών που επιλέχθηκαν για την κατασκευή του αιτιατού διαγράμματος, στη συνέχεια ακολουθεί ανάλυση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των μεταβλητών και στο τέλος παρουσιάζεται ο τρόπος με βάση τον οποίο δομούνται οι σχέσεις μεταξύ των μεταβλητών και οι κατευθύνσεις των σχέσεων τους.
Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης παρουσιάζονται τα γενικά συμπεράσματα που προέκυψαν από την εκπόνηση της μελέτης, ακολουθεί η αναλυτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων που προέκυψαν από την κατασκευή του μοντέλου για τις εισροές των προσφύγων στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, τις μεταβλητές που προκύπτουν και τις μεταξύ τους συσχετίσεις. Επιπλέον, επισημαίνονται οι περιορισμοί της έρευνας που προκύπτουν από το μοντέλο που κατασκευάστηκε και μελετήθηκε, καθώς και στη συνέχεια του κεφαλαίου παρατίθενται με μορφή υποενότητας πιθανές προτάσεις για περαιτέρω μελλοντική έρευνα επί του θέματος.
2. Βιβλιογραφική Ανασκόπηση του Θέματος
2.1 Γενικά Στοιχεία για τις Εισροές Προσφύγων 2.1.1 Ορισμός της Έννοιας Πρόσφυγας
Τα τελευταία χρόνια, η χώρα μας αποτελεί χώρο προσέλευσης και υποδοχής πολλών προσφύγων, που καταφθάνουν σε αυτή κυρίως μέσω της θαλάσσιας οδού επιβιώνοντας από επικίνδυνες καιρικές συνθήκες.
Ως «πρόσφυγες», όπως ορίζει η Σύμβαση της Γενεύης (1951), νοούνται οι άνθρωποι που εξαναγκάζονται να βρεθούν μακριά από την χώρα καταγωγής τους λόγω μη ασφαλούς διαμονής πλέον σε αυτή, καθώς είναι πολύ πιθανό να υποστούν διωγμό εξαιτίας φυλετικών, θρησκευτικών, εθνικών, κοινωνικών ή και πολιτικών διαφορών. Τα άτομα αυτά είναι πολύ
13 πιθανόν να αδυνατούν και να μην θέλουν να ζουν υπό την προστασία της χώρας από την οποία κατάγονται.
Κατά την άφιξη τους στην χώρα υποδοχής, οι πρόσφυγες αναζητούν καταφύγιο και αιτούνται προκειμένου να αναγνωριστεί η προσφυγική τους ιδιότητα και να αποκτήσουν άσυλο. Τότε, χαρακτηρίζονται ως οι «αιτούντες άσυλο» και αναμένουν την αποδοχή ή την απόρριψη του αιτήματος τους, με τον τρόπο αυτό επιζητούν να τους χορηγηθεί κάθε νόμιμη προστασία και ασφάλεια, καθώς και υλική βοήθεια και ενίσχυση σύμφωνα με τις διεθνείς συμβάσεις (UNHCR,UNICEF & IOM, 2017).
Ο όρος πρόσφυγας μπορεί να διακριθεί σύμφωνα με τους ορισμούς της Ύπατης Αρμοστείας σε τρείς επιμέρους κατηγορίες: στα άτομα τα οποία αναγκάστηκαν να εγκαταλήψουν την πατρίδα τους καθώς αυτή βιώνει ένα κλίμα ανασφάλειας και εκδιώκει τους ίδιους τους πολίτες της, την κατηγορία των εσωτερικά εκτοπισμένων, αυτών δηλαδή που επιχειρούν να απομακρυνθούν από την χώρα τους, ωστόσο ζουν ακόμη μέσα στα όρια της και στην τρίτη κατηγορία αυτή των μεταναστών, των οποίων η επιθυμία να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους έγκειται στην αναζήτηση καλύτερων εργασιακών και οικονομικών συνθηκών και καλύτερης ποιότητας ζωής.
Επιπλέον, με τη Σύμβαση της Γενεύης (1951) κατοχυρώνεται ένα διεθνές θεσμικό πλαίσιο το οποίο δρα σαν πυλώνας προάσπισης και προστασίας των δικαιωμάτων των προσφύγων, μέσω του οποίου οι χώρες που την έχουν υπογράψει δεσμεύονται να προστατεύουν τους πρόσφυγες, να δίνουν σε αυτούς δικαίωμα εισόδου στη χώρα τους σε συνδυασμό με προσωρινή ή μόνιμη άδειας να παραμένουν σε αυτή. Επίσης, με τη Σύμβαση της Γενεύης προσφέρονται στους πρόσφυγες και στα παιδιά των προσφύγων εφόσον αυτοί είναι συμμορφωμένοι στους νόμους της χώρας υποδοχής, το δικαίωμα στην μόρφωση και την εκπαίδευση, καθώς και το δικαίωμα για υγειονομική περίθαλψη (Βουτυρά, 2010).
Η υποδοχή και η υποστήριξη των προσφύγων από χώρες των οποίων η οικονομική κατάσταση είναι αδύναμη, γίνεται με την αμέριστη βοήθεια και ενίσχυση από τον ΟΗΕ, ο οποίος υποβοηθά αυτό το έργο με χρηματοδοτήσεις των χωρών υποδοχής, μέσω του συντονισμού ενεργειών και δράσεων, με τη σύσταση, τη δημιουργία κα την ενεργοποίηση τόσο διάφορων Μη Κερδοσκοπικών Οργανισμών (ΜΚΟ) όσο και του ίδιου του κράτους προκειμένου να μπορούν να καλυφθούν με επάρκεια οι ανάγκες των προσφύγων (Πελαγίδης, 2003).
14 2.1.2 Οι εισροές προσφύγων στην Ελλάδα από το 2015 έως το 2018
Ο διαρκώς μεταβαλλόμενος και ασταθής κόσμος στον οποίο ζούμε, ο οποίος είναι απότοκο έντονων γεωπολιτικών και οικονομικών εξελίξεων, οδηγεί ακόμη και τα τελευταία χρόνια πολλούς ανθρώπους να εγκαταλείψουν άθελα τους τον τόπο καταγωγής τους, προκειμένου να μετακινηθούν και να αναζητήσουν καταφύγιο σε ασφαλέστερους τόπους διαμονής (Μπλάνας, 2015). Η Ελλάδα, λόγω της καίριας γεωγραφικής της θέσης είναι μία από τις χώρες οι οποίες δέχονται μεγάλη μερίδα προσφύγων, καθώς σα χώρα αποτελεί για τους πρόσφυγες την είσοδο προς άλλες χώρες της κεντρικής κυρίως Ευρώπης. Ο όγκος των προσφυγικών ροών κάποιες φορές είναι πολύ μεγάλος για το μέγεθος της χώρας.
Πιο συγκεκριμένα με βάση τα στοιχεία που προκύπτουν από τις εκθέσεις της Ύπατης Αρμοστείας Προσφύγων, η Ελλάδα κατά το έτος 2015, δέχθηκε συνολικά 856.723 πρόσφυγες, οι οποίοι έφτασαν στη χώρα κυρίως μέσω της θαλάσσιας οδού. Ο όγκος του προσφυγικού πληθυσμού που συνολικά έφτασε στην Ελλάδα το 2016, είναι μειωμένος αισθητά και φθάνει στους 177.200 ανθρώπους. Από αυτούς οι 173.500 προσέγγισαν την Ελλάδα από τη θάλασσα, ενώ μόνο οι 3.300 ήρθαν στην Ελλάδα από την ξηρά. Επίσης, στην χρονική διάρκεια του 2017, ο ρυθμός με τον οποίο καταφθάνουν οι πρόσφυγες στη χώρα μας μειώνεται πάρα πολύ καθώς φτάνει στις 36.300 ετησίως. Από αυτούς οι 29.700 έφθασαν μέσω της θάλασσας στην Ελλάδα και οι υπόλοιποι 6.700 μέσω των χερσαίων συνόρων της χώρας με τη Τουρκία. Ωστόσο, οι 1.458 από το σύνολο των προσφύγων αποτελούν παιδιά και ανήλικους. Τέλος, από την ετήσια έκθεση που έχουμε για το 2018, παρουσιάζεται, ότι η άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα παρουσιάζει αύξηση της τάξεων του 45% σε σχέση με τους πρόσφυγες που έφτασαν στη χώρα το 2017. Έτσι, ο αριθμός των προσφύγων που έφθασαν στην Ελλάδα το 2018, είναι συνολικά 50.500, από τους οποίους οι 32.500 έφθασαν μέσω της θαλάσσιας οδού και οι 18.000 μέσω των ηπειρωτικών συνόρων της χώρας, από τους οποίους οι 1.922 είναι παιδιά (UNHCR, 2017˙
UNHCR,2018).
Οι περισσότεροι πρόσφυγες που έχουν αναζητήσει προστασία στην Ελλάδα την τελευταία τετραετία δηλαδή από 2015, έως και σήμερα, είναι κυρίως συριακής ή αφγανικής καταγωγής. Αυτές οι δύο εθνικότητες καλύπτουν κάτι παραπάνω από το 50% του συνόλου των προσφύγων. Οι υπόλοιποι μπορεί να προέρχονται από το Ιράκ, την Παλαιστίνη, το Κονγκό το Καμερούν, την Αλγερία και αλλού (UNHCR, 2017˙ UNHCR,2018).
Στο σύνολο του όγκου των προσφύγων που έχουν φτάσει στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια ένα πολύ μεγάλο ποσοστό που ανέρχεται στο 37% του συνόλου των ροών αφορά παιδιά και ανήλικους, που πολλές φορές είναι ασυνόδευτοι, για το λόγο αυτό υπάρχει μεγάλη ανάγκη συνεισφοράς της ελληνικής κοινωνίας στις ανάγκες της παροχής επαρκούς εκπαίδευσης για το
15 σύνολο αυτών των παιδιών (UNHCR 2016˙ UNHCR 2017). Καθώς, οι εμπόλεμες καταστάσεις στις χώρες από τις οποίες προέρχονται αυτοί οι πρόσφυγες δεν φαίνεται να λύνονται με ειρηνικό τρόπο, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, προβλέπει ότι οι μετακινήσεις των προσφυγικών πληθυσμών θα συνεχίσουν με αυτή τη μορφή και μέσα στο 2019, τονίζοντας τις δυσκολίες που βιώνουν αυτοί οι άνθρωποι για να φθάσουν μέχρι τη χώρα μας, που δεν είναι άλλες από πείνα, φτώχια, περιστατικά βίας, εμπόλεμες διαμάχες, κίνδυνο απαγωγής, βασανισμών ακόμη και ανθρώπινης εκμετάλλευσης (UNHCR, 2018).
2.1.3 Δικαιώματα προσφύγων στην εκπαίδευση
Σύμφωνα με τη σύμβαση των δικαιωμάτων των παιδιών αναφαίρετο δικαίωμα κάθε παιδιού συνεπώς και κάθε παιδιού πρόσφυγα είναι να έχουν ισότιμο δικαίωμα σε ίδιας μορφής προστασία. Όπως συγκεκριμένα αναφέρεται στα άρθρα 28 και 29 αυτής της σύμβασης το δικαίωμα συμμετοχής στην εκπαίδευση και τη μόρφωση αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα κάθε παιδιού, θέτοντας ως υποχρεωτική την βαθμίδα της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, με απώτερο στόχο την μείωση των αναλφάβητων στον πλανήτη. Πιο συγκεκριμένα, μέσω αυτού του άρθρου θεσπίζεται το δικαίωμα ακόμη και τα παιδιά πρόσφυγες να έχουν την δυνατότητα να αναπτύξουν στο καλύτερο δυνατό επίπεδο τις προσωπικές τους ικανότητες και δεξιότητες διατηρώντας ωστόσο πολιτιστικά στοιχεία και από την χώρα καταγωγής τους, αλλά εντάσσοντας στοιχεία της χώρας υποδοχής (UNHCR,1998).
Κατά την προσέλευση των παιδιών προσφύγων στην Ελλάδα μπορεί η εκπαίδευση σε πρώτο επίπεδο να αποτέλεσε πολυτέλεια, ωστόσο σε δεύτερο επίπεδο η εκπαίδευση είναι το μέσο που καταφέρνει να γεφυρώσει διαφορετικούς κόσμους και περιβάλλοντα, να επουλώσει τραυματικές και ψυχοφθόρες εμπειρίες και να αποκαταστήσει την αίσθηση της ομαλότητας, της ασφάλειας και της γαλήνης (Pascal,2003˙ UNHCR,2012). Εφόσον, η εκπαιδευτική διαδικασία των προσφύγων μαθητών θα πραγματοποιείται με επιτυχία, οι υπάρχουσες ανάγκες των προσφύγων για προσαρμογή, ασφάλεια και αποδοχή θα καλύπτονται, ενισχύοντας την ψυχική και κοινωνική τους εξέλιξη. Ταυτόχρονα, οι ίδιοι οι πρόσφυγες-μαθητές θα καθίστανται ικανοί να αφομοιώνουν τις πολιτιστικές προσδοκίες της χώρας υποδοχής, διατηρώντας παράλληλα και εμπλουτίζοντάς τες με την δική τους πολιτισμική κληρονομιά από τη χώρα προέλευσής τους (McBrien, 2005).
Η Ύπατη Αρμοστεία του Ο.Η.Ε. προτρέπει και υποβοηθά τη δράση των τοπικών αρχών των χωρών υποδοχής προκειμένου να συσταθεί και να οργανωθεί ο κατάλληλος τρόπος εκπαίδευσης των προσφύγων. Συχνά είναι απαραίτητο να δημιουργηθούν εκπαιδευτικές δομές στα κέντρα όπου φιλοξενούνται και διαμένουν οι προσφυγικοί πληθυσμοί, οι οποίοι ενημερώνονται από φορείς για την σπουδαιότητα και την αναγκαιότητα της εκπαίδευσης των
16 παιδιών τους (UNHCR,2003). Επιπλέον, λαμβάνεται μέριμνα για την προστασία και τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων ευπαθών μερίδων των προσφυγικών πληθυσμών, όπως ατόμων με αναπηρία και γυναικών με τη διασφάλιση της ένταξής τους σε εκπαιδευτικά προγράμματα και δομές, για να προληφθούν καταστάσεις πιθανής κακοποίησης, εκμετάλλευσης κάθε είδους ακόμη και περιθωριοποίησης (UNHCR,2016c).
Όπως προβλέπει το ΥΠΠΕΘ (2017) αναφορικά με το επίπεδο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, απαραίτητη προϋπόθεση για την εκπαίδευση των παιδιών προσφύγων αποτελεί η εξασφάλιση ευκαιριών εκπαίδευσης για το σύνολο των παιδιών. Είναι επίσης, σημαντικό να διασφαλιστεί η ισότιμη συμμετοχή τόσο των αγοριών όσο και των κοριτσιών στην εκπαιδευτική διαδικασία. Οι παρεχόμενες εκπαιδευτικές ευκαιρίες θα είναι όμοιες και αντίστοιχης ποιότητας με αυτές των μαθητών της χώρας υποδοχής και θα πραγματοποιούνται είτε εντάσσοντας τους πρόσφυγες απευθείας στα σχολεία της χώρας (όταν το πλήθος των προσφυγών έχει την ικανότητα να οδηγήσει στην ομαλή ένταξη των μαθητών) είτε όταν το πλήθος των προσφύγων είναι τόσο μεγάλο όσο σε αυτή την προσφυγική κρίση με τη δημιουργία των τάξεων υποδοχής, οι οποίες δέχονται μαθητές που έχουν περιορισμένη ή και καθόλου γνώση της ελληνικής γλώσσας, έχοντας όμως κάποιες κοινές ώρες διδασκαλίας με τους μαθητές της χώρας υποδοχής. Επιπροσθέτως, το Αναλυτικό πρόγραμμα που θα σχεδιαστεί για να είναι επιτυχημένο, θα πρέπει να είναι συμμορφωμένο με τις ιδιαίτερες ανάγκες, τις συνήθειες, τα πολιτισμικά, τα ψυχικά και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των προσφύγων (UNHCR, 2012).
Σε επίπεδο ανώτερο βαθμίδων εκπαίδευσης δηλαδή αυτών της δευτεροβάθμιας και της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης κρίνεται θεμιτό οι πρόσφυγες μαθητές να λαμβάνουν λίγο πιο ευνοϊκή και διακριτική μεταχείριση και αξιολόγηση, χωρίς να υπάρχουν εμφανείς διακρίσεις.
Η δομή του προγράμματος εκπαίδευσης των προσφύγων μαθητών θα πρέπει να είναι ανάλογο του προγράμματος που λάμβαναν οι μαθητές πρόσφυγες στην χώρα προέλευσής τους, για να καλύπτει τις ανάγκες και την ιδιοσυγκρασία των προσφύγων, έχοντας ως στόχο να προωθεί την πολιτισμική τους διαφορετικότητα που αποτελεί και την ταυτότητά τους, Η δομημένη σχολική εκπαίδευση των προσφύγων μαθητών σε συνδυασμό με μη τυπικές μορφές εκπαίδευσης μπορεί να επιταχύνει και να ενισχύσει την προσαρμογή των προσφύγων στην χώρα υποδοχής. Επιπλέον, κατά την ολοκλήρωση της φοίτησης των μαθητών προσφύγων θα χορηγούνται στους μαθητές πιστοποιητικά, τα οποία θα αποδεικνύουν το επίπεδο της εκπαιδευτικής τους κατάστασης (UNHCR & Radda, 2007).
Στο σημείο αυτό, είναι απαραίτητο να γίνει αναφορά στους ασυνόδευτους ανήλικους πρόσφυγες, οι οποίοι έχουν ισότιμο δικαίωμα συμμετοχής στη μάθηση. Ως ασυνόδευτοι
17 ανήλικοι χαρακτηρίζονται τα άτομα που έχουν φτάσει στα χώρες υποδοχής, χωρίς τους γονείς ή κηδεμόνες στους για κάθε πιθανό λόγο (UNHCR, 2000 ˙UNICEF, 2009). Αυτά τα παιδιά έχουν το δικαίωμα να προστατεύονται διεθνώς καθώς διαμένουν μόνα τους στην χώρα υποδοχής. Επίσης, πραγματοποιούνται ποικίλες κινήσεις από διεθνής οργανισμούς προκειμένου να διαφυλάσσονται τα δικαιώματα των ασυνόδευτων παιδιών, ενημερώνονται στη γλώσσα τους για δικαιώματά τους, λαμβάνεται μέριμνα για την εκπαίδευσή και την υγειά τους, αλλά γίνεται έρευνα και για την επανένωση τους με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς τους, όπου και όποτε υπάρχουν (UNHCR, STC, UNICEF, 2009). Αναφορικά με τον τομέα της εκπαίδευσης των ασυνόδευτων παιδιών, οι ανήλικοι προτρέπονται να χρησιμοποιούν τόσο τη μητρική τους γλώσσα, όσο και τη γλώσσα της χώρας υποδοχής για να μπορέσουν να διατηρήσουν τα πολιτισμικά τους κληροδοτήματα από την χώρα προέλευσής τους, αλλά και να τα εμπλουτίσουν με τα πολιτισμικά στοιχεία της χώρας που τους φιλοξενεί. Επιπλέον, έχουν το δικαίωμα να εισαχθούν στο εκπαιδευτικό πλαίσιο της χώρας φιλοξενίας, αλληλοεπιδρώντας και συνυπάρχοντας αρμονικά με τους υπόλοιπους γηγενής μαθητές (Ahmadzadeh, Çorabatır, Hashem, Husseini, & Wahby, 2014).
2.1.3 Προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι πρόσφυγες στην Ελλάδα
Κατά την περίοδο της προσφυγικής κρίσης που βιώνει η χώρα μας τα τελευταία χρόνια, η στάση της μεγαλύτερης μερίδας των Ελλήνων χαρακτηρίζεται από αμέριστη αλληλεγγύη, υποστήριξη, βοήθεια και συμπαράσταση απέναντι στους πρόσφυγες. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι υπάρχουν κα πολλοί Έλληνες πολίτες, οι οποίοι κρατούν ρατσιστική στάση απέναντι στους πρόσφυγες. Έτσι, αυτοί φοβούμενοι πολιτισμική και θρησκευτική αλλοτρίωση του ελληνικού πληθυσμού, συγχέουν τον προσφυγικό πληθυσμό με τους τρομοκράτες, αισθάνονται ότι απειλούνται οι συνθήκες ασφάλειας στη χώρα τους ή ακόμη θεωρούν ότι οι πρόσφυγες μπορούν να αποτελέσουν απειλή για τη δημόσια υγεία αλλά και για τους ίδιους και τις οικογένειες, καθώς μεταφέρουν μολυσματικές ασθένειες (Τοπάλη, 2012). Οι απόψεις αυτές τους ωθούν να συμπεριφέρονται στις προσφυγικές ομάδες με απόλυτα ρατσιστικό τρόπο, αποκλείοντας τες κοινωνικά, δημιουργώντας προβλήματα και εντάσεις όποτε και όπου πραγματοποιούνται δράσεις για την στήριξη αυτών των ανθρώπων, χωρίς να αναλογίζονται ότι οι πρόσφυγες μετά από τις άσχημες και ψυχοφθόρες συνθήκες της εμπόλεμης κατάστασης που έχουν ζήσει, ότι έχουν σαν αποκλειστικό μέλημα μια ασφαλή, ειρηνική και αξιοπρεπή διαβίωση (Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας, 2015˙ Επιστημονική Επιτροπή για την Στήριξη των Παιδιών και των Προσφύγων, 2017˙ Συνήγορος του Πολίτη 2013).
18 Τα τελευταία έτη έχουν καταγραφεί ποικίλες αναφορές μη δυνατότητας πρόσβασης των προσφύγων μαθητών στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα που οφείλονται στις επίμονες αντιδράσεις των γηγενών γονέων και κατοίκων διάφορων περιοχών ανά την Ελλάδα για να μην παρακολουθήσουν προσφυγόπουλα μαθήματα στο σχολείο της περιοχής τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι ανάλογη συμπεριφορά πολλές φορές έχει παρατηρηθεί ακόμη κι από διευθυντές/ντριες σχολικών μονάδων, οι οποίοι προφασίζονται αδυναμία εγγραφής των προσφυγόπαιδων στο σχολείο τους λόγω ανεπάρκειας των απαραίτητων δικαιολογητικών για την εγγραφή, πληρότητας πληθυσμού μαθητικού στα Τμήματα υποδοχής ή στο σύνολο της σχολικής μονάδας. Σημαντικό ρόλο στην διόγκωση και στην διατήρηση της έκτασης τέτοιων περιστατικών διαδραματίζουν τα Μ.Μ.Ε. και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία πολλές φορές υποδαυλίζουν και υποστηρίζουν τέτοιας μορφής αντιδράσεις (Επιστημονική Επιτροπή για την Στήριξη των Παιδιών και των Προσφύγων, 2017˙ Συνήγορος του Παιδιού, 2016).
Η στάση αυτή απέναντι στην υποδοχή των προσφύγων κάποιας μερίδας του ελληνικού πληθυσμού είναι πιθανόν απότοκο της πολιτισμικής, αλλά και της θρησκευτικής ετερότητας με τους πρόσφυγες. Μπορεί επίσης, να συνδεθεί με τα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα και τις συνθήκες φτώχιας που βιώνουν αρκετοί Έλληνες λόγω της οικονομικής κρίσης της τελευταίας δεκαετίας (Σαββάκης, 2012˙ Kaplan, Stolk, Valibhoy, Tucker & Baker, 2015).
Παράλληλα με αυτά τα περιστατικά, οι πρόσφυγες μαθητές μπορεί να εμφανίζουν κάποιες δυσκολίες με την εκπαίδευση στην χώρα υποδοχής τους, οι οποίες σχετίζονται με την ελάχιστη ή ακόμη ελλιπή εκπαίδευσή τους στην χώρα προέλευσής τους. Συγκεκριμένα κάποιοι από τους πρόσφυγες μαθητές μπορεί να μην έχουν φοιτήσει καθόλου σε σχολείο στη χώρα τους ή μπορεί να εξαναγκάστηκαν να σταματήσουν τη φοίτησή τους, και αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να μην ανταποκρίνονται στο επίπεδο εκπαίδευσης των συνομηλίκων τους (McBrien, Dooley & Birman, 2017). Πολλές φορές, ακόμη η επιθυμία και το ενδιαφέρον των προσφύγων μαθητών για συμμετοχή στην εκπαιδευτική διαδικασία και σε συνεργατικές δράσεις είναι απότοκο της προηγούμενης μορφής εκπαίδευσης, την οποία είχαν δεχτεί στην χώρα από την οποία προέρχονται (Mareng, 2010). Συχνά, ο βαθμός κατάκτησης της μητρικής τους γλώσσας, αλλά και ο ρυθμός με τον οποίο μαθαίνουν τη γλώσσα της χώρας υποδοχής, αποτελούν καθοριστικό παράγοντα που εγείρει το ενδιαφέρον τους ή αποτρέπει την συμμετοχή τους σε οποιασδήποτε μορφής εκπαιδευτική πράξη (Ahmadzadeh, et al., 2014˙ Christie
&Sidhu, 2006˙ Dryden-Peterson, 2015).
Επιπλέον, αρκετοί από τους πρόσφυγες μαθητές έχουν βιώσει είτε πριν είτε κατά τη μετάβασή τους από τη χώρα τους στη χώρα υποδοχής πολλές άσχημες και τραυματικές εμπειρίες, οι οποίες έχουν φθείρει τον ψυχισμό τους και τους έχουν δημιουργήσει ψυχικά
19 τραύματα (Essomba, 2017). Αυτά τα τραυματικά βιώματα είναι πολύ πιθανό να επηρεάζουν αρνητικά όχι μόνο τη διάθεσή τους, αλλά και την όρεξη τους για μάθηση, εκπαίδευση και γνώση(McBrien, 2005).
2.2 Πολιτικές που Εφαρμόζονται για την Εκπαίδευση των Προσφύγων 2.2.1 Εκπαίδευση προσφύγων
Η μετακίνηση μεγάλου όγκου προσφυγικών πληθυσμών στην Ελλάδα λόγω της εμπόλεμης κατάστασης που επικρατούσε στις χώρες της Μέσης Ανατολής, εγείρει ποικίλα ερωτήματα για τη μορφή που θα λάβει η ενσωμάτωση αυτών των ανθρώπων. Κάποιοι θεωρούν ότι αποτελεί απότοκο συνδυασμού ατομικών παραγόντων, όπως είναι το φύλο, οι γλωσσικές δεξιότητες, η ικανότητα επικοινωνίας, η ηλικία, το φύλο και το προηγούμενο επίπεδο εκπαίδευσης (Kao & Thompson, 2003).
Ωστόσο, από κοινού με τους ατομικούς παράγοντες, η ενσωμάτωση είναι κυρίως αποτέλεσμα της εκπαίδευσης που θα δεχθούν οι πρόσφυγες στη χώρα στη οποία φιλοξενούνται και στην οποία στη συνέχεια πρόκειται να ενσωματωθούν. Η εκπαίδευση αποτελεί τον κυριότερο φορέα κοινωνικής ανάπτυξης. Είναι πολύ σημαντική, γιατί δίνει στους πρόσφυγες τη δυνατότητα να αποκτήσουν τις απαραίτητες ικανότητες και δεξιότητες, προκειμένου να μπορούν να σταθούν κοινωνικά στην ενήλικη ζωή τους, αλλά και να διεκδικήσουν μια επαγγελματική θέση στην αγορά εργασίας της χώρας υποδοχής τους (Levels & Dronkers, 2008).
Οι προσφυγικοί πληθυσμοί με την άφιξή τους στις χώρες υποδοχής έχουν ήδη διαμορφωμένες κάποιες μαθησιακές ιδιαιτερότητες. Αυτές είναι για κάποιους από αυτούς, επακόλουθο της χρόνιας διακοπής των μαθημάτων και της σχολικής φοίτησης, λόγω των δυσχερειών που επικρατούσαν στην χώρα προέλευσής τους. Έτσι, μεγάλη μερίδα του προσφυγικού πληθυσμού διακρίνεται από μαθησιακό επίπεδο χαμηλότερο της ηλικίας τους, σε σχέση με τους γηγενείς μαθητές της χώρας υποδοχής τους (Dryden-Peterson, 2015).
Επιπρόσθετα, για να δημιουργηθούν τα προγράμματα εκπαίδευσης στις χώρες φιλοξενίας είναι σημαντικό να ληφθεί υπόψη, ότι η κατάκτηση της γλώσσας της χώρας υποδοχής δεν αποτελεί κάτι απλό για τους πρόσφυγες μαθητές. Καθώς, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα από την πλευρά τους να μην έχουν ακόμη καταφέρει να κατακτήσουν σε επίπεδο εκπαίδευσης ούτε τη μητρική τους γλώσσα, πόσο μάλλον να καταφέρουν να εκπαιδευτούν άμεσα στη γλώσσα της χώρας υποδοχής (McBrien, 2005, Dryden-Peterson, 2016).
Σε ποικίλες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί ανά την Ευρώπη αναφορικά με την εκπαίδευση των προσφύγων, καταδεικνύεται ότι οι πρόσφυγες μαθητές επηρεάζονται κατά την εκπαίδευσή τους στις χώρες υποδοχής από τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν τόσο στην ίδια
20 τους την πατρίδα όσο και στη διαδρομή για να προσεγγίσουν την χώρα υποδοχής. Επιπλέον, μπορεί να αντιμετωπίζουν προβλήματα με την εκπαιδευτική πολιτική που ασκεί σε αυτούς η χώρα που τους υποδέχτηκε (Kindler, 1995). Μεγάλη μερίδα των προσφυγικών πληθυσμών δείχνει να αντιμετωπίζει κάποιες εκπαιδευτικές δυσκολίες, οι οποίες είναι κατάλοιπο των καταστάσεων φτώχιας, υποσιτισμού, μολύνσεων και ασθενειών, βίας, μετατραυματικού άγχους που μπορεί να βίωσαν κατά την μετακίνησή τους από την χώρα προέλευσής τους στη χώρα υποδοχής (Rumberger, 2011).
Παρόλο που το δικαίωμα εκπαίδευσης των προσφύγων είναι αναφαίρετο και κατοχυρώνεται από τον Ο.Η.Ε., η μορφή της παρεχόμενης εκπαίδευσης, η ένταξη και η ενσωμάτωση των προσφύγων αποτελεί προϊόν της εκπαιδευτικής αλλά και της πολιτικής που εφαρμόζουν οι εκάστοτε κυβερνήσεις των χωρών υποδοχής (Pascual, 2003˙ UNHCR, 2003˙
UNHCR, 2012). Είναι γεγονός ότι σε επίπεδο ελέγχου, η οργανωμένη, συνεχής και αναγκαία ένταξη των προσφύγων στα εκπαιδευτικά συστήματα των χωρών υποδοχής, αποτελεί μέριμνα διεθνών φορέων, όπως η Ύπατη Αρμοστεία. Ωστόσο, η δημιουργία κατάλληλων σχεδίων δράσης, ο σχεδιασμός και υλοποίηση κατάλληλων αναλυτικών προγραμμάτων, αλλά και η ενίσχυση, η βοήθεια και η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών αποτελεί μέριμνα των κυβερνήσεων των χωρών υποδοχής (Dávila, 2012).
2.2.2 Εκπαιδευτικά μοντέλα για την εκπαίδευση των προσφύγων
Σε αυτό το σημείο, κρίνεται σκόπιμο να γίνει μια σύντομή αναφορά στην ιστορική αναδρομή και εξέλιξη των εκπαιδευτικών μοντέλων που έχουν χρησιμοποιηθεί στην πάροδο των ετών, για να πραγματοποιηθεί με επιτυχία η εκπαίδευση των μαθητών που προέρχονταν από μειονοτικές προσφυγικές ομάδες. Τα μοντέλα παρουσιάζονται χρονολογικά και είναι τα ακόλουθα:
Το αφομοιωτικό μοντέλο το οποίο υποχρεώνει την απόλυτη και αναγκαστική εξάλειψη των πολιτιστικών στοιχείων της χώρας προέλευσης των αλλοεθνών μαθητών, προκειμένου τα παιδιά να καταφέρουν να απορροφηθούν γρήγορα από τον πολιτισμό της χώρας υποδοχής (Μάρκου, 1996). Είναι σαφές ότι το μοντέλο αυτό προωθεί έναν μονόπλευρο και εθνοκεντρικό τρόπο προσέγγισης της εκπαίδευσης, στον οποίο όλες οι πολιτισμικές ομάδες ανθρώπων είναι υποχρεωμένες να αφομοιωθούν και να αποκτήσουν ομοιογενή μορφή με τους γηγενείς κατοίκους (Καναβάκης, 2004).
Το μοντέλο της ενσωμάτωσης, το οποίο ως ένα σημείο αναγνωρίζει την εθνική ταυτότητα των μειονοτικών πληθυσμών, εάν η ύπαρξη τους δεν αλλάζει τη μορφή και τη δομή της κοινωνίας της χώρας υποδοχής (Καρρά, 2009). Όταν δεν παρατηρούνται κινήσεις που μπορεί να βλάψουν την κυριαρχία της κυρίαρχης κουλτούρας, το μοντέλο ενσωμάτωσης,
21 ευνοεί τις ομάδες που προέρχονται από διαφορετικά έθνη να δημιουργήσουν μια καινούρια ταυτότητα, που θα περιλαμβάνει στοιχεία και των δύο διαφορετικών πολιτισμών (Γεωργογιάννης, 1997 ˙ Ζωγράφου, 2003).
Το πολυπολιτισμικό μοντέλο το οποίο χαρακτηρίζεται από τη διενέργεια προσπαθειών αντιμετώπισης περιστατικών ρατσισμού, μέσω της προώθησης της ύπαρξης και της καλλιέργειας διαφορετικών κουλτουρών, προκειμένου οι μαθητές να είναι περισσότερο ανοιχτοί και εξοικειωμένοι απέναντι στο διαφορετικό (Μάρκου, 1996). Στο επίπεδο της εκπαίδευσης, αφορά στον σχεδιασμό, την υλοποίηση και την εφαρμογή εκπαιδευτικών προγραμμάτων, τα οποία βασίζονται στις γλωσσικές και πολιτισμικές ανάγκες των μαθητών που προέρχονται από άλλες χώρες (Καναβάκης, 2004).
Το αντιρατσιστικό μοντέλο, το οποίο σε επίπεδο εκπαίδευσης προσπαθεί να διαμορφώσει τη δομή της εκπαιδευτικής διαδικασίας, για να ταυτίζεται απόλυτα με τις αρχές της ισότητας, της δικαιοσύνης και της χειραφέτησης, τις οποίες και πρεσβεύει. (Μάρκου, 1996˙ Νικολάου, 2000). Προκειμένου να εξαλείψει περιστατικά κοινωνικής ανισότητας, ανισότητας ευκαιριών και ρατσιστικών στάσεων, αντιλήψεων και συμπεριφορών (Καρρά, 2009).
Το διαπολιτισμικό εκπαιδευτικό μοντέλο το οποίο αφορά στην παροχή υπηρεσιών εκπαίδευσης, οι οποίες προωθούν στην ένταξη του πρόσφυγα μαθητή στον νέο τόπο διαμονής του, όσο μόνο σε εκπαιδευτικό επίπεδο, αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο. Αυτό επιτυγχάνεται με την προώθηση μεταξύ των προσφύγων και των γηγενών μαθητών σχέσεων αλληλοσεβασμού, κατανόησης και ανοχής απέναντι στην διαφορετικότητα, που αποτελεί ταυτότητα κάθε ομάδας ( Μάρκου, 1996 ˙ Τσολερίδου, 2009).
2.2.3 Προτάσεις αναβάθμισης της εκπαιδευτικής διαδικασίας των προσφύγων Τα τελευταία χρόνια έχουν εκπονηθεί πολλές έρευνες που αναφέρονται σε παράγοντες και παραμέτρους που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την εκπαιδευτική διαδικασία των προσφύγων. Μέσα από αυτές προκύπτουν διάφορες απόψεις, προτάσεις και στάσεις που θα μπορούσαν να ευνοήσουν την εκπαίδευση των προσφυγικών πληθυσμών. Χαρακτηριστικά, θα ήταν καλό οι εκπαιδευτικοί να επιμορφώνονται σε τομείς της διεθνούς και της συγκριτικής παιδαγωγικής, για να αναπτύξουν τις κατάλληλες δεξιότητες που θα τους καταστήσουν ικανούς να εκπαιδεύουν και να μορφώνουν μαθητές, οι οποίοι θα κατάγονται από ποικίλες εθνικότητες, κουλτούρες και θρησκείες (Gahunhgu, Gahunhgu & Luseno, 2011).
Επιπροσθέτως, θα ήταν καλό οι εκπαιδευτικοί να έρχονται σε επαφή με την κουλτούρα των προσφύγων, για να εκμαιεύσουν πληροφορίες από την προηγούμενη μορφή διδασκαλίας των