Σχολή Κοινωνικών Επιστημών
Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία
Διπλωματική Εργασία
«Η συμβολή των εναλλακτικών μορφών κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης στην κοινωνική αλλαγή και η σχέση τους με την ΚΑΟ μέσα από το έργο των Owen, Landauer, Proudhon και Kropotkin»
Αμαλία Μαυρογένη
Επιβλέπων καθηγητής: Μιχάλης Πέτρου
Λέρος, Ιούνιος 2021
Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή («συγγραφέας/δημιουργός») που την εκπόνησε. Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ, μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (downloading), «ανάρτηση»
(uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών του δικαιωμάτων.
«Η συμβολή των εναλλακτικών μορφών κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης στην κοινωνική αλλαγή και η σχέση τους με την ΚΑΟ μέσα από το έργο των Owen, Landauer, Proudhon και Kropotkin»
Αμαλία Μαυρογένη
Επιτροπή Επίβλεψης Διπλωματικής Εργασίας Επιβλέπων Καθηγητής:
Μιχάλης Πέτρου ΣΕΠ - ΕΑΠ
Συν-Επιβλέπων Καθηγητής:
Κάρολος Ιωσήφ Καβουλάκος ΣΕΠ - ΕΑΠ
Λέρος, Ιούνιος 2021
«Σε όσους οραματίζονται έναν όμορφο κόσμο»
Περίληψη
Σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η ανάδειξη κλασικών προσεγγίσεων για τον ρόλο των εναλλακτικών μορφών κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης στην επίτευξη κοινωνικής αλλαγής και οι κοινές αξίες αυτών των εναλλακτικών μορφών οργάνωσης με την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία. Πιο συγκεκριμένα, αντικείμενο της εργασίας είναι η σύντομη διερεύνηση και σύνδεση των εννοιών της κοινωνικής αλλαγής, του κοινοτισμού και της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας και η εκδήλωση τους στις ουτοπικές κοινότητες των κλασικών θεωρητικών του 18ου, 19ου και 20ου αιώνα Robert Owen, Pierre-Joseph Proudhon, Gustav Landauer και Pyotr Alexeyevich Kropotkin, που υποστηρίζουν ότι η διαμόρφωση εναλλακτικών κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών χώρων μπορούν να συντελέσουν πολύ περισσότερο από επαναστατικές ανατροπές και βίαιες συγκρούσεις σε μια καθολική κοινωνική αλλαγή. Αυτή η καθολική κοινωνική αλλαγή αναφέρεται στον επαναπροσδιορισμό των σχέσεων εξουσίας, στην αλλαγή του καπιταλιστικού παραγωγικού μοντέλου και αξιακού συστήματος και τελικά σε ριζικές αλλαγές στην κοινωνική δομή και την καπιταλιστική πολιτική και οικονομική οργάνωση. Η κοινωνικοποίηση της οικονομίας, η ανατροπή της υποταγής του κοινωνικού στο οικονομικό και η κοινωνική και πολιτική ισότητα αποτελούν κοινές βασικές προϋποθέσεις για την νέα κοινωνία στο έργο των τεσσάρων θεωρητικών, ενώ τις ίδιες προϋποθέσεις συναντάμε και στην οργάνωση και λειτουργία των ποικίλων εγχειρημάτων της ΚΑΟ.
Τα προσδοκώμενα αποτελέσματα της μελέτης περιλαμβάνουν την ανάδειξη της σύνδεσης καθολικών αλλαγών στην κοινωνική οργάνωση και νοοτροπία με ριζοσπαστικές κοινωνικές μορφές, που ακολουθούν εναλλακτικούς του καπιταλισμού τρόπους οργάνωσης της εργασίας, της παραγωγής, του εμπορίου και ευρύτερα της οικονομίας. Με την παρουσίαση των χαρακτηριστικών της νέας κοινωνικής οργάνωσης και του τρόπου να επιτευχθεί η μετάβαση στο έργο κάθε θεωρητικού, θα αναδείξουμε τις αξίες που μοιράζεται η μεταβατική και η νέα οικονομική και πολιτική οργάνωση με τις αξίες οργάνωσης, λειτουργίας και διακυβέρνησης της ΚΑΟ. Η σύνδεση αυτή επιβεβαιώνει την σχέση της ΚΑΟ με την κοινωνική αλλαγή και τον κοινοτισμό και αναδεικνύει την προεικονιστική λειτουργία των εγχειρημάτων της και τον πολιτικό τους χαρακτήρα.
Λέξεις – Κλειδιά
Κοινωνική αλλαγή, Αυτοοργάνωση, Επανάσταση, Κοινότητα, Συνεταιρισμός, Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία
«The contribution of alternative forms of socio-economic organisation to social change and their relationship with the SSE through the work of Owen, Landauer, Proudhon and Kropotkin»
Amalia Mavrogeni
Abstract
The aim of the work is to highlight classic approaches to the role of alternative social forms in achieving social change and the common values of these alternative forms of organisation with the Social and Solidarity Economy. More specifically, the object of the work is the brief exploration and connection of the concepts of social change, communityism and the Social and Solidarity Economy and their manifestation in the imaginary communities of the classical theorists of the 18th, 19th and 20th century Robert Owen,Pierre-Joseph Proudhon, Gustav Landauer andPyotr Alexeyevich Kropotkin, who argue that the formation of alternative social, political and economic spaces can contribute much more than revolutionary reversals and violent conflicts to a total social change. Τhe reversal of the social's subordination to economic and social equality are common basic conditions for the new society in the work of the four theorists, while the same conditions are met in the organization and operation of the various projects of the SSE.
The expected results of the survey include highlighting the link between global changes in social organisation and attitudes to radical social forms, which follow alternative ways of organising work, production, trade and the economy more broadly. By presenting the characteristics of the new social organization and how to achieve the transition to the work of each theorist, we will highlight the values shared by the transitional and the new economic and political organization with the values of organization, operation and governance of the SSE. This link confirms the relationship of the SSE with social change and communityism and highlights the pre-imaging function of its projects and their political character.
Keywords
Social change, Self-organization, Revolution, Community, Cooperative, Social and Solidarity Economy
Περιεχόμενα
Περίληψη... v
Abstract ... vii
Περιεχόμενα ... ix
Κατάλογος Εικόνων ... xi
Συντομογραφίες & Ακρωνύμια ... xii
Εισαγωγή ... 1
1 Η έννοια της κοινωνικής αλλαγής και η σχέση της με την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία και τον κοινοτισμό ... 5
1.1 Η έννοια της κοινωνικής αλλαγής ... 5
1.2 Η έννοια της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας και η λειτουργία της ως φορέας κοινωνικής αλλαγής ... 8
1.2.1 Χαρακτηριστικά της ΚΑΟ ... 8
1.2.2 Η ΚΑΟ ως φορέας κοινωνικής αλλαγής. ... 11
1.3 Η έννοια της κοινότητας και η λειτουργία της ως φορέας κοινωνικής αλλαγής 16 Τα χαρακτηριστικά της κοινότητας ... 16
Η κοινότητα ως φορέας κοινωνικής αλλαγής και το κίνημα του κοινοτισμού ………18
2. Η αυτόνομη κοινότητα του Robert Owen ... 21
2.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Owen ... 21
2.2 Η κοινωνική μεταρρύθμιση στο έργο του Owen ... 22
2.3 Η αυτόνομη κοινότητα ως φορέας κοινωνικής αλλαγής. ... 24
i. Πληθυσμός και εγκαταστάσεις. ... 25
ii. Εργασία ... 27
iii. Διακυβέρνηση και σωφρονισμός ... 27
iv. Εκπαίδευση και ψυχαγωγία ... 28
2.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην κοινότητα του Οwen ... 29
3. Η μουτουαλιστική κοινότητα του Pierre-Joseph Proudhon ... 32
3.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Proudhon ... 32
3.2 H επανάσταση στο έργο του Proudhon ... 33
3.3 H μουτουαλιστική φεντεραλιστική κοινότητα, ως φορέας κοινωνικής αλλαγής .... 36
i. Λαϊκή Τράπεζα ... 36
ii. Ιδιοκτησία ... 37
iii. Εργασία ... 38
iv. Εξουσιαστικοί θεσμοί ... 40
3.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην μουτουαλιστική κοινότητα του Proudhon ... 41
4. Η σοσιαλιστική κοινότητα του Gustav Landauer ... 44
4.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Landauer ... 44
4.2 Η επανάσταση στο έργο του Landauer ... 45
4.3 Η σοσιαλιστική κοινότητα, ως φορέας κοινωνικής αλλαγής ... 47
4.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην σοσιαλιστική κοινότητα του Landauer ... 49
5. Η κομμούνα του Pyotr Alexeyevich Kropotkin ... 52
5.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Kropotkin ... 52
5.2 Η επανάσταση στο έργο του Kropotkin ... 53
5.3 Η κομμούνα, ως φορέας κοινωνικής αλλαγής ... 55
5.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην κομμούνα του Kropotkin ... 61
Συμπεράσματα ... 63
Βιβλιογραφικές Αναφορές ... 70
Ηλεκτρονικές Πηγές ... 72
Κατάλογος Εικόνων
Εικόνα 1 Υπολογισμός του κόστους ζωής ανά τάξη στις μεταβατικές κοινότητες.
Συντομογραφίες & Ακρωνύμια
ΚΑΟ Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία SSE Social and Solidarity Economy
WISEs Work Integration Social Enterprises
Εισαγωγή
Ο Διαφωτισμός και στην συνέχεια η Γαλλική και η Βιομηχανική Επανάσταση διαμόρφωσαν μια νέα ιδιαίτερη μορφή κοινωνικής οργάνωσης στην Δύση, την νεωτερικότητα, η οποία έχει σαφείς διαφορές από την προηγούμενη φεουδαλιστική και παραδοσιακή οικονομική, πολιτική και κοινωνική οργάνωση. Η νεωτερικότητα υπήρξε αποτέλεσμα ενός συνδυασμού ζυμώσεων πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών, οι οποίες προκλήθηκαν από εσωτερική ή εξωτερική επιρροή και σύγκρουση και οδήγησαν στην εκκοσμικεύση του κράτους και του πολιτισμού και στην διαμόρφωση του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. Η νεωτερικότητα οργανώνεται γύρω από το έθνος-κράτος και την καπιταλιστική οικονομία, η οποία βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία και οικοδομείται πάνω στον ορθολογισμό, τον ατομικισμό και τον διαχωρισμό ιδιωτικού και δημοσίου (Hall, MacGrew, & Held, 2010).
Βασικές αξίες του Διαφωτισμού, που συνδιαμόρφωσαν την νεωτερικότητα είναι ο ορθολογισμός, ο εμπειρισμός και η επιστήμη, που θεωρήθηκαν μέσο κοινωνικής προόδου και επίτευξης κοινωνικής ευημερίας. Ταυτόχρονα, αναδείχθηκε ο ατομικισμός και η πίστη στην ομοιογένεια της ανθρώπινης φύσης, η ατομική ελευθερία και η ανοχή στην πολιτιστική διαφορετικότητα. Η νέα θεώρηση της κοινωνίας, ως άθροισμα ατομικοτήτων, η συνειδητοποίηση ότι η υπάρχουσα μορφή ευρωπαϊκής κοινωνικής οργάνωσης δεν είναι η ανώτερη και η πίστη ότι οι κοινωνικές μεταβολές μπορούν να μελετηθούν με επιστημονικά εργαλεία έθεσαν τα θεμέλια για την μελέτη της κοινωνίας και την ανάπτυξη της κοινωνικής επιστήμης. Παράλληλα, η Γαλλική επανάσταση και οι άλλες πολιτικές επαναστάσεις του 18ου και 19ου αιώνα διεκδίκησαν την αναδιαμόρφωση της πολιτικής οργάνωσης με βάση την λογική και όχι την συνήθεια, την λαϊκή συμμετοχή στην εξουσία και το τέλος της μοναρχίας, τονίζοντας την πολιτική υπόσταση του ατόμου και την ανάγκη για ελευθερία. Οι κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές, που ακολούθησαν οδήγησαν μεταξύ άλλων και στην δημιουργία μιας οικονομικά ισχυρής μεσαίας τάξης, η οποία μπορούσε πλέον να συμμετάσχει στην εξουσία. Η Βιομηχανική επανάσταση, μεταξύ των μεγάλων κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών, που έφερε, δημιούργησε την αστική εργατική τάξη, μετατρέποντας τον γεωργικό πληθυσμό σε εργάτες εργοστασίων, που συνέρρεαν στα αστικά κέντρα για να βρουν εργασία, ενώ η χρήση των μηχανών δημιούργησε τις
προϋποθέσεις για μαζική παραγωγή και ανάπτυξη του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος. Ο συνδυασμός αυτών των επιρροών δημιούργησε την κοινωνία της νεωτερικότητας, όπου το άτομο έρχεται σε προτεραιότητα από το σύνολο και ο ορθολογισμός διαμορφώνει το οικονομικό και κοινωνικό σύστημα (Hall & Gieben, 2003).
Μέσα σε αυτό το ιδεολογικό πλαίσιο και αντιλαμβανόμενοι την κοινωνική ανισότητα και τα προβλήματα διαβίωσης της εργατικής τάξης, κοινωνικοί και πολιτικοί θεωρητικοί του 18ου και 19ου αιώνα προσπάθησαν να βρουν λύσεις για την εξισορρόπηση της κοινωνικής και οικονομικής ανισότητας. Το καπιταλιστικό σύστημα αντιμετωπιζόταν ήδη ως ένα προβληματικό οικονομικό σύστημα με αρνητικές επιπτώσεις στην ατομική ζωή και νέα κοινωνικοπολιτικά ρεύματα, όπως του σοσιαλισμού και του αναρχισμού, δημιουργήθηκαν από την ανάγκη διαμόρφωσης προτάσεων εναλλακτικής του καπιταλισμού κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης. Ο καπιταλισμός και η ελεύθερη αγορά επικρίνονταν λόγω της προώθησης ωφελιμιστικών ατομικιστικών αξιών, που δεν μπορούν να ανοικοδομήσουν μια δίκαιη και συνεκτική κοινωνία, ενώ αναπτύχθηκε ο συνεταιρισμός και πολλαπλασιάστηκαν οι ενώσεις εργατών και καταναλωτών, σε μια προσπάθεια υπεράσπισης των συμφερόντων τους. Ο Max Weber (2010) αναλύοντας το πνεύμα του καπιταλισμού αναφέρει ως βασικά χαρακτηριστικά του τον ωφελιμισμό, την σύνδεση του ατομικού οφέλους με το οικονομικό κέρδος και την οικονομική επιβίωση του ικανότερου, την μετατροπή της εργασίας από μέσο συντήρησης σε αυτοσκοπό και την αναγκαστική προσαρμογή στις αξίες αυτές για μια επιτυχημένη κοινωνικά και οικονομικά πορεία. Το πνεύμα του καπιταλισμού βρήκε την έκφραση του στην καπιταλιστική επιχείρηση, η οποία μπορεί να λειτουργήσει και να αναπτυχθεί μόνο μέσα σε αυτό το αξιακό πλαίσιο. Η αναζήτηση μοντέλων αντικατάστασης του καπιταλιστικού συστήματος έφερε στο επίκεντρο την οικονομία και την σχέση της με την κοινωνική και πολιτική οργάνωση και έθεσε ως ζητούμενο την κοινωνικοποίηση των λειτουργιών της και την προτεραιοποίηση του κοινωνικού, έναντι του οικονομικού.
Ο 20ος και 21ος αιώνας δεν έφεραν την ζητούμενη κοινωνική αλλαγή, αντιθέτως χαρακτηρίζονται από μια αντίληψη παντοδυναμίας του καπιταλισμού και αναγνώρισης του, ως την ανώτερη και μόνη ορθολογική και δυνατή μορφή οικονομικής οργάνωσης. Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα επίκεντρο της οικονομικής σκέψης δεν είναι το σύνολο, αλλά ο homo economicus, ο οποίος δρα με βάση τον ορθολογισμό και έχει ως μοναδικό στόχο την επίτευξη του μεγαλύτερου δυνατού κέρδους με το μικρότερο δυνατό κόστος. Ο ίδιος ο
καπιταλισμός εξελίχθηκε, επηρεάστηκε ιδιαίτερα και από την ψηφιακή επανάσταση του 20ου αιώνα, και χαρακτηρίζεται από μια όλο και πιο αυστηρή ορθολογικότητα και αυξανόμενη αυτονομία από την κρατική ρύθμιση, οδηγώντας στον φιλελευθερισμό και στην αποθέωση του εγωϊσμού. Η οικονομική σκέψη επικεντρώθηκε στην παραγωγή σωστών οικονομικών προβλέψεων, μέσω της βελτιστοποίησης μαθηματικών τεχνικών, δίνοντας στην μελέτη της οικονομίας ένα φορμαλιστικό και αριθμητικό χαρακτήρα, που εξοβέλισε το κοινωνικό στοιχείο από την οικονομία και επέφερε την αντικατάσταση της κλασικής πολιτικής οικονομίας1 με την νεοκλασική οικονομική. Ωστόσο, η εξέλιξη και η επικράτηση του καπιταλισμού δεν εμπόδισε την εμφάνιση μεγάλων οικονομικών κρίσεων κατά τον 20ο και τον 21ο αιώνα. Οι κρίσεις αυτές δημιούργησαν ρωγμές στο γόητρο του καπιταλισμού και ανησυχία για το μέλλον, καθώς η αγορά απέτυχε να αυτορυθμιστεί και να διατηρήσει τις ισορροπίες και οδήγησε σε μεγαλύτερες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, σε αύξηση της ανεργίας και σε φτωχοποίηση μεγάλου μέρους της εργατικής και μεσαίας τάξης. Το κράτος στάθηκε ανίκανο να αντιμετωπίσει τις αυξανόμενες και νέες κοινωνικές ανάγκες, οι οποίες βρήκαν ως ένα βαθμό ικανοποίηση μέσα από την ανάπτυξη εγχειρημάτων ΚΑΟ. Το αίτημα για κοινωνικοποίηση της οικονομίας και κοινωνική ισότητα παραμένει ανικανοποίητο μέχρι και σήμερα και αναδεικνύει την αναγκαιότητα ανάπτυξης εναλλακτικών προτάσεων κοινωνικής οργάνωσης (Μυλωνάκης, 2012).
Η μελέτη των προτάσεων για την επίτευξη της κοινωνικής αλλαγής μέσω της κοινότητας, των κλασικών θεωρητικών Robert Owen, Pierre-Joseph Proudhon, Gustav Landauer και Pyotr Alexeyevich Kropotkin και η σύνδεση των κοινοτήτων τους με τις αξίες της ΚΑΟ, αποτελούν το αντικείμενο της παρούσας εργασίας. Στο πρώτο κεφάλαιο θα γίνει αναφορά στην έννοια της κοινωνικής αλλαγής και την ιστορική εξέλιξη της, καθώς και του ρόλου που διαδραματίζει η επανάσταση σε αυτήν. Στην συνέχεια θα αναφερθούμε στις αξίες της ΚΑΟ και στον ρόλο της ως φορέα κοινωνικής αλλαγής, καθώς και στα χαρακτηριστικά της κοινότητας και τον ρόλο της, ως φορέα κοινωνικής αλλαγής μέσα από το κίνημα του κοινοτισμού. Στα επόμενα κεφάλαια, θα επικεντρωθούμε σε ένα θεωρητικό ανά κεφάλαιο, αναλύοντας την θέση του σχετικά με την κοινωνική αλλαγή και την επανάσταση και
1Η πολιτική οικονομία υπήρξε μια θεωρία γύρω από την βιομηχανική κοινωνία και τον καπιταλισμό με βασικό εκπρόσωπο τον Adam Smith (1723-1790). Βασικές θέσεις της είναι η αναγνώριση της εργασίας ως πηγής κάθε πλούτου και η αντίληψη της αγοράς ως αυτορρυθμιζόμενης και ανεξάρτητης από την κοινωνία λειτουργίας, που ελέγχει την συμπεριφορά των ατόμων. Η αγορά θεωρείται μια θετική δύναμη, που προσφέρει κοινωνική τάξη και συνοχή και πρέπει να μελετηθεί, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τις κυβερνήσεις με τον βέλτιστο τρόπο (Ritzer, 2012).
περιγράφοντας την μεταβατική κοινότητα, που προτείνει ως μέσο για την αλλαγή και θα αναδείξουμε τα κοινά σημεία της οικονομικής οργάνωσης των τεσσάρων μορφών κοινότητας με τις αξίες της ΚΑΟ, όπως αυτές εκδηλώνονται και σε σύγχρονα εγχειρήματα κοινωνικής οικονομίας.
Το ερευνητικό ερώτημα που τίθεται είναι ποια χαρακτηριστικά έχουν οι εναλλακτικές κοινότητες των τεσσάρων θεωρητικών και ποιες αξίες της ΚΑΟ εκδηλώνονται στις κοινότητες τους, καθώς και ποιες είναι οι δυνατότητες αυτών των μορφών κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης, ως φορέων κοινωνικής αλλαγής. Στόχος της εργασίας είναι η διερεύνηση των αξιών της ΚΑΟ στην σοσιαλιστική και αναρχική σκέψη του 18ου και 19ου αιώνα και η ανάδειξη της ως απαραίτητο συστατικό μιας νέας κοινωνικής πραγματικότητας, εναλλακτικής του καπιταλισμού, που επιθυμεί την κοινωνικοποίηση της οικονομίας. Η κοινή πίστη των τεσσάρων θεωρητικών στην αναγκαιότητα αλλαγής του οικονομικού συστήματος, τα κοινά τους αιτήματα για μια κοινότητα αυτάρκη, αυτόνομη και δίκαιη και οι κοινές αξίες της οικονομικής τους θεώρησης με την ΚΑΟ, αναδεικνύουν την ΚΑΟ ως μια σταθερή στον χρόνο εναλλακτική λύση, που εξελίσσεται ταυτόχρονα με τον καπιταλισμό, ως προς την μορφή των εκδηλώσεων της, μένοντας, όμως, σταθερή στις αξίες, που πρεσβεύει.
Η μεθοδολογία έρευνας που θα βασιστεί η εργασία είναι η έρευνα δευτερογενών βιβλιογραφικών πηγών με την μέθοδο της βιβλιογραφικής ανασκόπησης με εστίαση στο έργο κλασικών θεωρητικών και την κριτική προσέγγιση αυτών. Αντικείμενο μελέτης θα αποτελέσει το βιβλιογραφικό έργο των κλασικών θεωρητικών Robert Owen, Pierre-Joseph Proudhon, Gustav Landauer και Pyotr Alexeyevich Kropotkin. Παράλληλα, θα μελετηθεί βιβλιογραφία από το πεδίο της κοινωνιολογίας, του κοινοτισμού και της ΚΑΟ, ώστε να συνδεθεί η έννοια της κοινωνικής αλλαγής με την λειτουργία της κοινότητας και τις εκδηλώσεις της ΚΑΟ. Τέλος, θα χρησιμοποιηθούν ηλεκτρονικές πηγές για την αναφορά σε σύγχρονα εγχειρήματα της ΚΑΟ, τα οποία ακολουθούν κοινές αξίες, με τις διερευνώμενες κοινότητες.
1 Η έννοια της κοινωνικής αλλαγής και η σχέση της με την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία και τον κοινοτισμό
1.1 Η έννοια της κοινωνικής αλλαγής
Η κοινωνική αλλαγή αποτελεί ένα νεωτεριστικό όρο, που αναφέρεται σε μια σκόπιμη και συνειδητή μεταβολή στην δομή, την οργάνωση και λειτουργία μιας κοινωνίας. Η έννοια της κοινωνικής αλλαγής αντικατέστησε την έννοια της κοινωνικής εξέλιξης, η οποία διαμορφώθηκε κάτω από την επιρροή της Δαρβινικής εξελικτικής θεωρίας και αναφέρεται σε μια γραμμική εξελικτική κοινωνική πορεία, από πιο απλές κοινωνικές μορφές σε πιο σύνθετες, η οποία οφείλεται στην συνένωση όλο και περισσότερων ομάδων και στην αύξηση του μεγέθους της κοινωνίας. Η εξελικτική θεωρία αποδέχεται ότι η κοινωνία συνεχώς προοδεύει χωρίς να χρειάζεται εξωτερικές παρεμβάσεις και ότι ισχύει και στο κοινωνικό πεδίο η επιβίωση του ισχυρότερου και η λειτουργία της φυσικής επιλογής (Ritzer, 2012).
Η εξελικτική θεωρία έδωσε επιστημονικό κύρος στην προϋπάρχουσα παραδοσιακή έννοια της προόδου, η οποία κυριαρχούσε στην κοινωνική σκέψη από τον 16ο αιώνα και συνδεόταν με την κοινωνική ωφέλεια της ανάπτυξης της γνώσης. Η θεωρία της προόδου αντιλαμβανόταν ως ενιαία την φύση του ανθρώπου, την εξελικτική πορεία του και τον χώρο, που δραστηριοποιείται και ως βήμα καθολικής προόδου την μεμονωμένη πρόοδο ενός τμήματος του συνόλου. Οι φυσικοί νόμοι θεωρείτο, επίσης, ότι καθορίζουν την πορεία του ανθρώπου, τους οποίους είμαστε ικανοί να γνωρίζουμε και να ελέγχουμε μέσω της νοητικής λειτουργίας και της ανάπτυξης της επιστήμης. Η ικανότητα εφαρμογής γνώσεων προς το κοινωνικό όφελος και την αντιμετώπιση των δυσκολιών επιβίωσης είναι αυτή που ανέδειξε ως πρόοδο την πορεία προς κατάκτηση μεγαλύτερης γνώσης. Σήμερα η έννοια της οικονομικής ανάπτυξης, έχει δώσει στην κοινωνική εξέλιξη μια νέα νοηματοδότηση, που επικεντρώνεται στην επίτευξη ενός μεγαλύτερου ορθολογισμού στην οικονομική και κοινωνική οργάνωση και στοχεύει στην αύξηση του ατομικού οικονομικού οφέλους (Τσαούσης, 1999).
Η κοινωνική αλλαγή θέτει κοινωνικά αιτήματα και διεκδικήσεις και τα βασικά χαρακτηριστικά της είναι η επιρροή κοινωνικών συνόλων, μέσω δομικών μεταβολών της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης, οι οποίες σταθεροποιούνται για ένα
χρονικό διάστημα δημιουργώντας ένα νέο κατεστημένο σύστημα και ήρθαν ως αποτέλεσμα κάποιας σταδιακής ή απότομης διαδικασίας μεταβολής. Η κοινωνική αλλαγή μπορεί να είναι αποτέλεσμα εσωτερικών διεργασιών, δηλαδή επιμέρους εσωτερικών μεταβολών, που τελικά επηρεάζουν ολόκληρο το σύστημα, ή εξωτερικών μεταβολών, που επιβλήθηκαν στο εσωτερικό της κοινωνίας από εξωτερικούς παράγοντες ή που είναι αποτέλεσμα επιρροής επαφών με διαφορετικής οργάνωσης κοινωνίες ή, τέλος, συνδυασμός εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων. Οι μεταβολές, που μπορεί να συμβάλουν στην επίτευξη κοινωνικής αλλαγής, είναι είτε πολιτισμικές και συνδέονται με την ιδέα της Προόδου, είτε μεταβολές στην παραγωγική διαδικασία, είτε επιμέρους μεταβολές των διαδικασιών και του συστήματος, όπως η εκβιομηχανισμός, είτε, τέλος, μεταβολές, που επιτυγχάνονται από την δράση ατόμων ή ομάδων, φορέων της αλλαγής, όπως μια κοινωνική τάξη. (Τσαούσης, 1999).
Η κοινωνική αλλαγή, λοιπόν, μπορεί να είναι αποτέλεσμα σταδιακών μεταβολών επιμέρους κοινωνικών δομών και λειτουργιών, αλλά μπορεί να είναι και μια απότομη καθολική αλλαγή, που δημιουργεί μια ιστορική τομή, και συνδέεται με την εκδήλωση ριζοσπαστικών δράσεων, όπως η πολιτική επανάσταση. Η επανάσταση αποτελεί μια κοινωνική δράση, που εκδηλώνεται από ένα μαζικό κοινωνικό κίνημα, ικανό να κυβερνήσει και να φέρει διαρθρωτικές αλλαγές στο υπάρχον σύστημα, προϋποθέτοντας την απειλή ή και την χρήση βίας και θέτοντας ως στόχο την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας. Η επανάσταση είναι πάντοτε συνδεδεμένη με κοινωνικά κινήματα μετασχηματισμού, τα οποία επιδιώκουν βίαιες και συνολικές αλλαγές, μέσω μιας συλλογικής προσπάθειας προώθησης κοινών συμφερόντων. Τα μεταρρυθμιστικά κοινωνικά κινήματα, από την άλλη, επιδιώκουν την μερική κοινωνική αναδιαμόρφωση και την εξισορρόπηση συγκεκριμένων ανισοτήτων (Giddens, 2002).
Οι πολιτικές επαναστάσεις του 18ου και 19ου αιώνα κατέλυσαν την φεουδαλιστική οργάνωση και διεκδίκησαν την πολιτική ισότητα και την νομιμοποίηση της εξουσίας μέσω ενός κοινωνικού συμβολαίου. Στην συνέχεια η βιομηχανική επανάσταση έφερε διαρθρωτικές αλλαγές στην οικονομική οργάνωση και δημιούργησε τις συνθήκες για την ανάπτυξη του καπιταλιστικού συστήματος. Η νέα βιομηχανική κοινωνία διαφέρει ριζικά από την φεουδαλιστική και οργανώνεται γύρω από το οικονομικό ιδεώδες της ελεύθερης αγοράς. Η μετατροπή της φεουδαλιστικής κοινωνίας σε βιομηχανική και καπιταλιστική δημιούργησε μια σειρά κοινωνικών προβλημάτων και ανισοτήτων και οδήγησε στην
δημιουργία της εργατικής τάξης και στην αναζήτηση λύσεων για την βελτίωση των άθλιων συνθηκών διαβίωσης της, που χαρακτηρίζονταν από μεγάλη θνησιμότητα, ελλιπή ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, πολύωρη εξαντλητική εργασία, παιδική εργασία και υποβαθμισμένες συνθήκες στέγασης. Στις συνθήκες αυτές αναπτύχθηκε το ρεύμα του σοσιαλισμού, το οποίο επιδιώκει την αντικατάσταση του καπιταλιστικού από το σοσιαλιστικό σύστημα, ενώ, παράλληλα, εμφανίστηκαν και πιο συντηρητικά ιδεολογικά ρεύματα, αντίθετα στον σοσιαλισμό του Marx και στην κοινωνική επανάσταση, που επιδίωκαν την κοινωνική μεταρρύθμιση εντός του καπιταλιστικού συστήματος, αποφεύγοντας την κοινωνική επανάσταση και επιθυμώντας την διατήρηση της τάξης και της ασφάλειας. Παράλληλα, μια ακόμα προσέγγιση της κοινωνικής αλλαγής αποτελεί η θεωρία της βελτίωσης, που υποστηρίζει ότι η αλλαγή δεν θα έρθει μέσω άμεσων και καθολικών ή σταδιακών και επιμέρους δομικών μεταβολών, αλλά μέσω της αναμόρφωσης των ανθρώπων. Η θεωρία της βελτίωσης επιρρίπτει τις ευθύνες για τα κοινωνικά προβλήματα στα άτομα, τα οποία εκδηλώνουν προβληματικά χαρακτηριστικά, όπως η ανηθικότητα, η ροπή στην εγκληματικότητα και ο αλκοολισμός. Τα άτομα μπορούν να αναμορφωθούν μέσω της εκπαίδευσης και να δημιουργήσουν μια νέα κοινωνία, χωρίς να επηρεαστεί η κατεστημένη κοινωνική δομή. Η θεωρία αυτή αναπτύχθηκε σαν αντίδραση στις σοσιαλιστικές ιδέες και την διεκδίκηση μιας ριζικής συστημικής αλλαγής, η οποία απειλεί την κοινωνική σταθερότητα και ασφάλεια (Ritzer, 2012). Ταυτόχρονα με την ανάπτυξη των θεωριών για την κοινωνική μεταμόρφωση, επισημάνθηκε από τους σοσιαλδημοκράτες ένα χαρακτηριστικό της βιομηχανικής καπιταλιστικής κοινωνίας, που αποτελεί εμπόδιο στην ριζική άμεση κοινωνική αλλαγή. Αυτό αφορά σε θεσμούς, όπως οι κοινοβουλευτικοί αντιπροσωπευτικοί μηχανισμοί, οι μηχανισμοί ελέγχου και καταστολής, τα συνδικαλιστικά όργανα κ.λπ., οι οποίοι περιορίζουν την πιθανότητα μιας γενικευμένης εξέγερσης και λειτουργούν ως μέσα διαχείρισης, διαπραγμάτευσης και εκτόνωσης των κοινωνικών συγκρούσεων (Lallement, 2001).
Μέσα στα πλαίσια αυτά, λοιπόν, και κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα η ιδεολογία του σοσιαλισμού διαμορφώνεται κυρίως στην Αγγλία, την Γαλλία και την Γερμανία και οδηγεί σε ρεύματα, όπως ο ουτοπικός σοσιαλισμός2 και ο αναρχισμός, που προσπαθούν να δώσουν
2 Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές υποστηρίζουν ότι η οικειοθελής καθολική συμμετοχή στην δημιουργία κοινοτήτων βασισμένων σε θετικές αξίες, όπως η συνεργατικότητα, μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα κοινωνία, απορρίπτοντας την ταξική πάλη και την πολιτική επανάσταση ως μέσο για την επίτευξη του σοσιαλισμού (wikipedia, χ.χ.).
την δική τους λύση στα κοινωνικά προβλήματα. Κοινός στόχος είναι η καθολική ριζική κοινωνική αλλαγή προς μια κοινωνία, που θα χαρακτηρίζεται από κοινωνική ισότητα, δικαιοσύνη και κοινωνικοποίηση της οικονομίας, χωρίς να διακυβευτεί η κοινωνική ασφάλεια και η τάξη. Η νέα κοινωνία θα δημιουργηθεί μέσω της οικειοθελούς οργάνωσης σε κοινότητες, που θα λειτουργούν με βάση την συνεργατικότητα και την αλληλεγγύη και θα ακολουθούν μια νέα θεώρηση της αξίας, που θα βασίζεται στην κοινωνική ωφελιμότητα (Lallement, 2001).
.
1.2 Η έννοια της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας και η λειτουργία της ως φορέας κοινωνικής αλλαγής
1.2.1 Χαρακτηριστικά της ΚΑΟ
Η σύγχρονη έννοια της κοινωνικής οικονομίας έχει τις ρίζες της στον 18ο και 19ο αιώνα , οπότε και εμφανίστηκαν και πολλαπλασιάστηκαν ενώσεις εργατών με την μορφή αλληλασφαλιστικών ταμείων, ενώσεων αλληλοβοήθειας και συνεταιρισμών σαν αντίδραση στην βιομηχανοποίηση και την εφαρμογή του καπιταλιστικού μοντέλου, τα οποία οδήγησαν στην φτωχοποίηση των αγροτών, την δημιουργία της εργατικής τάξης και την εμφάνιση μεγάλων κοινωνικών ανισοτήτων (CIRIEC, 2008). Ο όρος κοινωνική οικονομία σήμερα αντικατοπτρίζει ένα υβριδικό οικονομικό μόρφωμα, το οποίο τοποθετείται ανάμεσα στην αγορά, το κράτος και την κοινότητα και συνδυάζει τις τρεις βασικές οικονομικές αρχές, της αγοράς, της αναδιανομής και της αμοιβαιότητας. Σύμφωνα με τον Polanyi (2007) οι αρχές της αμοιβαιότητας και της αναδιανομής εξασφαλίζουν μια παραγωγή, που επικεντρώνεται στην συντήρηση της οικογένειας και της κοινότητας και σε ηθικές απολαβές κοινωνικής αναγνώρισης και όχι στο ατομικό οικονομικό κέρδος, όπου στοχεύει ο καπιταλισμός, καθώς εντάσσουν το οικονομικό σύστημα στις κοινωνικές σχέσεις. Η αμοιβαιότητα και η αναδιανομή σε συνδυασμό με την αρχή της οικιακής οικονομίας, δηλαδή της παραγωγής για την ικανοποίηση των μελών της παραγωγικής μονάδας, αποτελούσαν την βάση της οικονομικής οργάνωσης μέχρι το τέλος του φεουδαλισμού στην δυτική Ευρώπη, οπότε και η αρχή του κέρδους και η λειτουργία της αγοράς, ως
προϋποθέσεις παραγωγής αντικατέστησαν την μέχρι τότε επικρατούσα αρχή της χρήσης και την αυτονομία της παραγωγικής μονάδας.
Η έννοια της κοινωνικής οικονομίας περιλαμβάνει συλλογικά εγχειρήματα τα οποία ακολουθούν συγκεκριμένες αρχές: βασικός τους στόχος δεν είναι το οικονομικό κέρδος, αλλά η εξυπηρέτηση των μελών τους ή ολόκληρης της κοινότητας, είναι διοικητικά αυτόνομες, εφαρμόζουν την αρχή «ένα μέλος-μια ψήφος» στην λήψη αποφάσεων και το πλεόνασμα διανέμεται κατά προτεραιότητα στα μέλη και τους εργαζομένους. Εκδηλώνεται με πλήθος μορφών, όπως οι συνεταιρισμοί, οι ενώσεις αλληλοβοήθειας, οι μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί και οι κοινωνικές επιχειρήσεις. Η έννοια της αλληλέγγυας οικονομίας προέρχεται από την εμπειρία των ριζοσπαστικών κινημάτων της Λατινικής Αμερικής και περιλαμβάνει εγχειρήματα που συνδυάζουν οικονομικούς στόχους, βασισμένους στην αμοιβαιότητα, και πολιτικούς στόχους, καθώς δημιουργούν αυτόνομους δημόσιους χώρους συζήτησης, όπως συμβαίνει με τα απαλλοτριωμένα από τους εργάτες εργοστάσια και την ελληνική ΒΙΟΜΕ3. Η επικοινωνία των εμπειρικών εκδηλώσεων της κοινωνικής και της αλληλέγγυας οικονομίας οδήγησε στην ενοποίηση τους και την χρήση του όρου κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία (Αδάμ, 2014).
Η έννοια της ΚΑΟ είναι, λοιπόν, πολυδιάστατη. Είναι δύσκολο να της αποδοθούν σαφείς ορισμοί λόγω της πληθώρας των χαρακτηριστικών που υιοθετεί, ανάλογα με το πού, πότε, πώς και γιατί εκδηλώνεται. Για το λόγο αυτό συναντάμε πολλές διαφορετικές ερμηνείες και τρόπους προσέγγισης της, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά στα οποία δίδεται βαρύτητα. Ο όρος ‘κοινωνική οικονομία’ εμπεριέχοντας τον όρο ‘κοινωνική’ σηματοδοτεί την έντονη κοινωνική διάσταση, η οποία συνοδεύει την παραγωγική λειτουργία της. Η δημιουργία κοινωνικού αντικτύπου είναι εγγενές χαρακτηριστικό των εγχειρημάτων της ΚΑΟ, και αυτός δεν αφορά μόνο στην κάλυψη ανικανοποίητων αναγκών, αλλά και στην ευρύτερη ευαισθητοποίηση, την ενημέρωση και την καθολική αναδιαμόρφωση της επικρατούσας καπιταλιστικής νοοτροπίας, όπου ζητούμενο είναι το οικονομικό κέρδος και βάση ο
3 Στην αυτοπαρουσίαση της στην επίσημη ιστοσελίδα η ΒΙΟΜΕ αναφέρει τις αρχές, τις οποίες επιθυμεί να διαδώσει συνδυάζοντας οικονομικούς και πολιτικούς στόχους: «τα εργοστάσια και η διαχείριση του πλούτου, σε αυτούς που παράγουν», «Επιμένουμε αγωνιζόμενοι/ες για δικαίωμα στην εργασία και την αξιοπρέπεια.»,
«Τα προϊόντα που παράγουν οι εργαζόμενοι/ες σε αυτό το εργοστάσιο, κουβαλάνε ένα μήνυμα… Το μήνυμα μιας συνολικά διαφορετικής ζωής, από τον τρόπο που δουλεύουμε, μέχρι τη σχέση μας με το περιβάλλον..»,
«Επιλέγουμε την αλληλεγγύη, τον εργατικό έλεγχο στην παραγωγή, την αυτοδιεύθυνση μέσω της συνέλευσης των εργαζομένων και την άμεση δημοκρατία στις αποφάσεις, δείχνοντας ένα δρόμο δύσκολο και συνάμα αναγκαίο.» (viomecoop, χ.χ.).
ατομικισμός και ο ορθολογισμός, προς μια νέα κοινωνική αντίληψη της αξίας και του κέρδους και προς την καλλιέργεια της κοινωνικής αλληλεγγύης και της οικονομικής αμοιβαιότητας. Η σημασία της κοινωνικής προσφοράς και της επιδίωξης κοινωνικού κέρδους, έναντι του οικονομικού στην ΚΑΟ αποτυπώνεται θεσμικά με την προσπάθεια καθορισμού τρόπων μέτρησης του κοινωνικού αντικτύπου, ως δείκτη αναγνωρισιμότητας και επιτυχίας των κοινωνικών επιχειρήσεων. Ο κοινωνικός αντίκτυπος μετριέται σε συνάρτηση με 4 παράγοντες, την αξία που παράγεται από την δραστηριότητα, την αξία που βιώνουν οι δικαιούχοι, οι συμμετέχοντες, τις θετικές όσο και αρνητικές επιπτώσεις, που έχει η δράση και την αναφορά στο ποια θα ήταν η κατάσταση χωρίς την δραστηριότητα (OECD, 2015).
Σημαντική εκδήλωση της κοινωνικής οικονομίας αποτελούν οι συνεταιρισμοί, που αποτελούν μια εθελούσια ένωση προσώπων με σκοπό την αυτονομία και την ικανοποίηση οικονομικών και κοινωνικών αναγκών. Οι συνεταιρισμοί ακολουθούν επτά βασικές αρχές, που περιλαμβάνουν την εθελοντική και ανοιχτή συμμετοχή των μελών, τον δημοκρατικό έλεγχο από τα μέλη, την οικονομική συμμετοχή των μελών, την διοικητική αυτονομία και την ανεξαρτησία του συνεταιρισμού, την εκπαίδευση των μελών και την διάδοση των συνεταιριστικών αρχών, την συνεργασία με άλλους συνεταιρισμούς και την βιώσιμη ανάπτυξη της κοινότητας, με την οποία συνδέονται (COOP, n.d.). Πολλοί μεγάλοι συνεταιρισμοί, όπως η βάσκικη Mondragon, αποτελούν αυτόνομα οικοσυστήματα και πρότυπα οικονομιών κοινότητας, που περιλαμβάνουν παραγωγικές και εμπορικές μονάδες, χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, υγειονομικές μονάδες και εκπαιδευτικά και ερευνητικά ιδρύματα, ενώ το πλεόνασμα διανέμεται στους εργαζόμενους ή επενδύεται στον συνεταιρισμό. (mondragon-corporation, χ.χ.).
Κεντρικό ρόλο στην κοσμοθεωρία της ΚΑΟ έχει η θεώρηση της εργασίας, ως αναφαίρετο δικαίωμα όλων και ως δραστηριότητα, που συμβάλει στην κοινωνικοποίηση και πνευματική εξέλιξη του ατόμου. Η εργασία στην ΚΑΟ οργανώνεται συλλογικά και όλοι συμμετέχουν στο εγχείρημα με ίσους όρους, απασχολούμενοι κυκλικά όλες τις θέσεις, ώστε να υπάρχει ισότιμη συμμετοχή και ανάπτυξη δεξιοτήτων. Οι αποφάσεις παίρνονται από κοινού μέσα από τις συνελεύσεις των εγχειρημάτων και δεν ανατίθενται υποχρεώσεις και εργασίες χωρίς την συμφωνία των μελών. Κάθε μέλος συμμετέχει στις αποφάσεις με μια ψήφο και δεν αναγνωρίζεται ιεραρχία ανάμεσα στα μέλη, αλλά ακολουθείται η αρχή του
‘ένα άτομο-μία ψήφος’, ενώ το παραγόμενο πλεόνασμα μοιράζεται στα εργαζόμενα μέλη ή
χρησιμοποιείται για την ανάπτυξη του εγχειρήματος και της κοινότητας (Fonteneau, 2010).
Η σημασία της εργασίας στην ΚΑΟ οδήγησε στην ανάπτυξη κοινωνικών επιχειρήσεων εργασιακής ένταξης (WISEs), για την αντιμετώπιση του αποκλεισμού από την αγορά εργασίας. Οι ίδιες αξίες εμφανίζονται σε όλες τις κοινωνικές επιχειρήσεις και στους συνεταιρισμούς, όπως και σε εγχειρήματα απαλλοτρίωσης των μέσων παραγωγής από τους εργαζόμενους, όπως η ΒΙΟΜΕ.
Η ΚΑΟ συνδέεται και με την διαχείριση των κοινών πόρων, οι οποίοι μπορεί να είναι υλικοί, όπως τα βοσκοτόπια, η θάλασσα, οι δημόσιοι χώροι, είτε άυλοι, όπως τα δίκτυα επικοινωνίας, η παράδοση και το κοινωνικό κεφάλαιο. Τα κοινά τοποθετούνται στον τρίτο τομέα, ανάμεσα στο κράτος και την αγορά, όπως και η ΚΑΟ. Η σχέση των κοινών και της αγοράς αποτελεί ένα σύγχρονο προβληματισμό, καθώς η καπιταλιστική αγορά έχει την τάση να περιφράσει και να εμπορευματοποιεί μέρη των κοινών. Για τον λόγο αυτό, είναι αναγκαία η δημιουργία τοπικών αγορών, συνεταιρισμών και επιχειρήσεων οι οποίες θα είναι ενταγμένες στην κοινωνική ζωή της κοινότητας, θα λειτουργούν ανταποδοτικά προς αυτήν και θα ενδυναμώσουν την περιφρούρηση των κοινών υλικών και άυλων πόρων, εκπληρώνοντας ταυτόχρονα κοινωνικούς και οικονομικούς στόχους. Τα κοινά, όπως και η ΚΑΟ, συνδέονται με την έννοια του κοινωνείν και την τοπικότητα, καθώς η ενδυνάμωση τους συμβάλει στην περιφρούρηση των κοινών πόρων και στην διατήρηση της αυτονομίας τους. Η διαχείριση των κοινών έχει σημαντική ηθική και πολιτική υπόσταση, καθώς προσφέρει μια εναλλακτική του καπιταλισμού πρόταση ανάπτυξης και τρόπου ζωής, όπου το ευ ζην βασίζεται στην αυτονομία, την αμοιβαιότητα και την προστασία του φυσικού πλούτου και το συλλογικό όφελος προηγείται του ατομικού (Bollier, 2016).
1.2.2 Η ΚΑΟ ως φορέας κοινωνικής αλλαγής.
Η ΚΑΟ, όπως είδαμε, έχει εγγενώς κοινωνικό χαρακτήρα και προωθεί αξίες διαφορετικές από αυτές, που χαρακτηρίζουν τον καπιταλισμό, θέτοντας ως επίκεντρο την ευημερία του ανθρώπου και την βιώσιμη ανάπτυξη. Συνδέεται άμεσα με το κοινωνικό κεφάλαιο, το οποίο χρησιμοποιεί ως πόρο, αλλά ταυτόχρονα το ενισχύει και το αναπτύσσει, δημιουργώντας μια συνεχή αλληλεπίδραση (Αδάμ, 2012). Το κοινωνικό κεφάλαιο αποτελεί μια αφηρημένη έννοια, όπου ο όρος κεφάλαιο δεν χρησιμοποιείται με την οικονομική του διάσταση, αλλά
έχει κοινωνικό περιεχόμενο και συνδέεται με τις κοινωνικές αξίες, που διέπουν τις κοινωνικές σχέσεις, τα δίκτυα διασυνδέσεων και επικοινωνίας, που αναπτύσσονται σε μια κοινότητα και το άθροισμα των γνώσεων και των δεξιοτήτων που κατέχουν τα μέλη της.
Αποτελεί ένα άυλο δημόσιο αγαθό, το οποίο όσο χρησιμοποιείται, τόσο αναπτύσσεται, έχοντας την δυναμική να μετατραπεί και σε οικονομικό κεφάλαιο. Αναπτύσσεται παράλληλα με την ανάπτυξη μόνιμων κοινωνικών δεσμών που βασίζονται στην αμοιβαία αναγνώριση, την αλληλεγγύη και την εμπιστοσύνη (Κονιόρδος, 2006).
Η κοινωνική οικονομία καθώς εκδηλώνεται σε συλλογικά εγχειρήματα με δημοκρατική διαχείριση βασίζεται, επίσης, σε ισχυρούς κοινωνικούς δεσμούς, στην αλληλεγγύη, στην αμοιβαία εμπιστοσύνη και στην ανταλλαγή πληροφοριών και εμπειριών και συμβάλει στην σύσφιξη και ανάπτυξη των κοινωνικών αυτών δικτύων. Υπό αυτή την έννοια ανακυκλώνει το κοινωνικό κεφάλαιο, καθώς χρησιμοποιεί τα υπάρχοντα δίκτυα για να οργανωθεί, βασίζεται στην υπάρχουσα γνώση και δεξιότητες των συμμετεχόντων, αλλά την ίδια στιγμή δημιουργεί νέα δίκτυα, νέες σχέσεις ( με προμηθευτές, πελάτες, κράτος και κοινότητα ) και εξαπλώνει την υπάρχουσα γνώση μέσω της εκπαίδευσης, της εργασίας και του εθελοντισμού. Με τον τρόπο αυτό το κοινωνικό κεφάλαιο μεγαλώνει συνεχώς και επανεπενδύεται στην κοινότητα προσφέροντας πλέον και οικονομικά οφέλη (Κονιόρδος, 2006).
Το κοινωνικό κεφάλαιο περιλαμβάνει τις δεξιότητες και την συσσωρευμένη γνώση που κατέχουν τα μέλη της κοινωνίας πολιτών. Οι έννοιες του κοινωνικού κεφαλαίου και της κοινωνίας πολιτών, αν και είναι δύσκολο να οριοθετηθούν, σχετίζονται άμεσα, καθώς το κοινωνικό κεφάλαιο αποτελεί ένα σημαντικό κοινό πόρο της κοινωνίας πολιτών, ενώ ταυτόχρονα παράγεται και εμπλουτίζεται από αυτήν. Η κοινωνία πολιτών περιλαμβάνει τα κοινωνικά δίκτυα, τις σχέσεις των ατόμων, τα κοινωνικά κινήματα και την σχέση των πολίτων με το κράτος και τον αγώνα τους ενάντια σε αυτό, επιδιώκοντας την δημιουργία ελεύθερων χώρων. Οι δύο έννοιες είναι εξαιρετικά σημαντικές για μια δυνατή και δραστήρια κοινωνία, που λειτουργεί με τις αρχές της αμοιβαιότητας και της αλληλεγγύης.
Η ΚΑΟ συνδέεται με την κοινωνία πολιτών, της οποίας αποτελεί μια εκδήλωση, μέσω θεσμών, όπως οι μη κερδοσκοπικές εταιρίες, οι οποίες επιδιώκουν την επίτευξη κοινωνικού οφέλους και κοινωνικής δικτύωσης. (Αφουξενίδης, 2008).
Η ΚΑΟ, ως εκδήλωση της κοινωνίας των πολιτών έχει ομοιότητες στην ρητορική και στην δράση της με τα κοινωνικά κινήματα ή και μπορεί να τα δημιουργήσει. Η ομοιότητα
έγκειται στον πολιτικό τους χαρακτήρα, στην κοινή τους σύγκρουση με τα καθιερωμένα καπιταλιστικά πρότυπα οικονομικής ανάπτυξης και μεγιστοποίησης του κέρδους, στην προσπάθεια δημιουργίας ενός νέου πλαισίου αναφοράς σχετικά με τα κοινωνικά προβλήματα και στην ανάπτυξη νέων δικτύων στήριξης. Επιπλέον, θέτουν μακροπρόθεσμους στόχους ολικής κοινωνικής αλλαγής προς την κατεύθυνση του εκδημοκρατισμού, της συνεργατικότητας, της οικολογίας και μιας σειράς άλλων αξιών, που είναι απαραίτητες για την επίτευξη μιας ευρύτερης ευημερίας (Αδάμ, 2012). Τα εγχειρήματα της ΚΑΟ μέσα στα πλαίσια της συλλογικής δράσης έχουν συχνά ρόλο προεικονιστικό ενός εναλλακτικού τύπου καθολικής οργάνωσης, ο οποίος δοκιμάζεται και προσαρμόζεται μέσα στα εγχειρήματα, αποτελώντας ένα έμπρακτο άμεσο παράδειγμα ενός νέου κόσμου, χωρίς ιεραρχίες, αποκλεισμούς και ανισότητες. Η προεικόνιση έχει πολιτικό χαρακτήρα και αφορά στην δημιουργία και προστασία νέων ελεύθερων κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών χώρων, απευθύνεται σε όλους και βασίζεται στην ατομική ηθική και ευθύνη. Παράλληλα, προσβλέπει σε μια κυκλική διαδικασία κοινωνικής αλλαγής, κατά την οποία τα μέσα της αλλαγής μετατρέπονται σε στόχους και οι νέοι αυτοί στόχοι μετατρέπονται σε μέσα για την επίτευξη περεταίρω στόχων και όπου οι πολιτικές δομές είναι ικανές να αναπροσαρμόζονται συνεχώς σε νέες συνθήκες και στόχους. Η κοινωνική αλλαγή θεωρείται από τα προεικονιστικά κινήματα μια συνεχής διαδικασία και μια καθολική κοινωνική υπόθεση (Maeckelbergh, 2011).
Η ΚΑΟ μοιράζεται κοινές αξίες και στόχους με το κίνημα της αποανάπτυξης, το οποίο διεκδικεί την αντικατάσταση της φιλελεύθερης οικονομικής ανάπτυξης, στην οποία στοχεύουν αποκλειστικά οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις, με μια μορφή βιώσιμής ανάπτυξης, η οποία σέβεται το περιβάλλον και δημιουργεί τις συνθήκες για μια συνολική ευζωία του ατόμου. Το κίνημα της αποανάπτυξης επιδιώκει τον επαναπροσδιορισμό των οικονομικών σχέσεων και την καλλιέργεια των δημοκρατικών αξιών και της ιδιότητας του πολίτη και αντιλαμβάνεται το φιλελεύθερο σύστημα ως παράλογο, καθώς αγνοεί τις αρνητικές επιπτώσεις, που έχουν οι οικονομικές του λειτουργίες στις κοινωνικές σχέσεις και στην ποιότητα ζωής και επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ιδιωτικό οικονομικό κέρδος.
Ιδιαίτερα σημαντικός στόχος της αποανάπτυξης είναι η οικολογική βιωσιμότητα, η οποία μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την αλλαγή της καταναλωτικής νοοτροπίας και της μαζικής παραγωγής και όχι με πολιτικές βιωσιμότητας ενταγμένες στο υπάρχον οικονομικό και αξιακό σύστημα. Η αποανάπτυξη δεν αποτελεί δόγμα και δεν παρουσιάζει κάποιο
