ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Διπλωματική Εργασία
ΚΙΝΗΜΑΤΑ, ΚΑΟ ΚΑΙ ΦΥΛΕΤΙΚΕΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΕΙΚΟΝΙΣΗΣ
ΙΩΑΝΝΙΝΑ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ:ΧΡΙΣΤΙΝΑΧΑΣΚΗ
ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ:ΧΑΡΑΚΟΥΚΗ
Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή («συγγραφέας/δημιουργός») που την εκπόνησε. Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ, μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση»
(downloading), «ανάρτηση» (uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών του δικαιωμάτων.
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Διπλωματική Εργασία
ΚΙΝΗΜΑΤΑ, ΚΑΟ ΚΑΙ ΦΥΛΕΤΙΚΕΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΕΙΚΟΝΙΣΗΣ
ΙΩΑΝΝΙΝΑ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2021
ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ:ΧΑΡΑΚΟΥΚΗ
ΣΥΝΕΠΙΒΛΕΠΩΝΚΑΘΗΓΗΤΗΣ:ΚΑΡΟΛΟΣΙΩΣΗΦΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣ
Ευχαριστίες
Η παρούσα εργασία δεν θα είχε σε καμία περίπτωση ολοκληρωθεί χωρίς τη συμβολή της επιβλέπουσας καθηγήτριάς μου, Χαράς Κούκη. Αρχικά λοιπόν, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την ίδια, για την πολύτιμη βοήθεια της, για τις εύστοχες παρατηρήσεις της και την υποστήριξη της καθ’ όλη τη διάρκεια εκπόνησης αυτής της εργασίας. Στήριξε την προσπάθεια μου σε δύσκολες στιγμές, με καθοδήγησε σωστά και αφιέρωσε πολύτιμο χρόνο με σκοπό την ολοκλήρωση της.
Εν συνεχεία, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κολεκτίβα υγείας Ujimaa Medics για τον χρόνο που αφιέρωσε δίνοντάς μου σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τις δράσεις και τους στόχους της, και που έμπρακτα μου υπενθύμισε τι σημαίνει αλληλεγγύη και βοήθεια προς τον συνάνθρωπο.
Κλείνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου για την κατανόηση που έδειξε όλους αυτούς τους μήνες και για τον τρόπο που στήριξε την προσπάθεια αυτή.
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη εναλλακτικών εγχειρημάτων που υιοθετούν αρχές της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας οικονομίας ως μέρους των κοινωνικών κινημάτων. Συγκεκριμένα, μελετά τέτοια εγχειρήματα που μάχονται υπέρ της φυλετικής ισότητας και που αναπτύχθηκαν τα τελευταία χρόνια στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, εξαιτίας των συνεχών κοινωνικών και πολιτικών διακρίσεων εις βάρος των αφροαμερικανών.
Πολλοί συνδέουν τα κινήματα εναντίον των φυλετικών διακρίσεων με πρακτικές όπως είναι οι διαδηλώσεις, οι πορείες, οι εξεγέρσεις και άλλες διεκδικητικές πρακτικές. Ωστόσο, η παρούσα μελέτη διερευνά με ποιους τρόπους η διαχρονική αυτή ρατσιστική παθογένεια έχει οδηγήσει πολλούς αφροαμερικανούς να στρέφονται προς τα κινήματα με σκοπό την κατάργηση του φυλετικού διαχωρισμού στην πράξη.
Μέσα από έρευνα πρωτογενών πηγών που ανιχνεύτηκαν στο διαδίκτυο γίνεται προσπάθεια εξέτασης εναλλακτικών πρωτοβουλιών ως χώρων ανάπτυξης εγχειρημάτων που ακολουθώντας τις αρχές της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας λειτουργούν συμπληρωματικά με τα κοινωνικά κινήματα ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις για την επίτευξη των στόχων τους και την κοινωνική αλλαγή.
Φαίνεται έτσι με ποιους τρόπους έννοιες όπως η προεικόνιση, η αυτονομία και η αλληλεγγύη συνδέονται μεταξύ τους για να καλυφθεί το κενό που η ρατσιστική κουλτούρα έχει προκαλέσει στις κοινότητες των αφροαμερικανών.
Ωστόσο, η έρευνα αυτή αποτελεί μία πρώτη προσπάθεια προσέγγισης του θέματος και σίγουρα μία πιο ενδελεχής μελέτη θα μπορούσε να δώσει περισσότερα αποτελέσματα σχετικά με αυτό, καθώς ο χρόνος για την συγγραφή της παρούσας ήταν περιορισμένος και οι συνθήκες λόγω της πανδημίας δεν επέτρεψαν μία πιο εκτεταμένη έρευνα με μεγαλύτερο δείγμα.
Λέξεις Κλειδιά:
Κοινωνικά κινήματα, Ρατσισμός, ΚΑΟ, Προεικόνιση, Κοινωνική αλλαγή
ABSTRACT
The aim of this study is to study alternative projects that adopt the principles of Social and Solidarity Economy and act as a part of social movements. In particular, we focus on projects that fight for racial equality and have developed in recent years in the United States of America, due to the ongoing social and political discriminations against African Americans.
Movements against racial discrimination are widely associated with actions such as demonstrations, marches, uprisings and other claim-making practices. However, the present study explores how the phenomenon of racism has led many African Americans to turn into movement practices in order to end racial segregation in practice. Through research on primary sources available online, we attempt to examine such alternative initiatives as spaces that enable the development of practices that, following the principles of Social and Solidarity Economy, complement social movements against racial discrimination and achieve social change. This study showcases how concepts such as prefiguration, autonomy and solidarity are interrelated to fill the gap that the racist culture has created in African-American communities.
However, this study is just a first attempt to approach the subject and certainly a more thorough research is needed to explore the issue under question, as the timeframe for completing this has been limited and circumstances due to Covid-19 did not allow for a more thorough research and representative sample.
Keywords:
Social Movements, Racism, SSE, Prefiguration, Social change
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ _______________________________________________________ 5 ABSTRACT _______________________________________________________ 6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ___________________________________________________ 7 ΣYNTOMOΓΡΑΦΙΕΣ & ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ _________________________________ 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ________________________________________________________ 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο «Κοινωνικά Κινήματα: Ανάμεσα στη διεκδίκηση και την προεικόνιση» ______________________________________________________ 12 1.1 Ορισμός και σύντομη επισκόπηση των κοινωνικών κινημάτων ___________ 12 1.2 Η έννοια της προεικόνισης ________________________________________ 19 1.3 Μεθοδολογία Έρευνας ___________________________________________ 24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο ΚAO και Κοινωνικά Κινήματα ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις στις ΗΠΑ _________________________________________________________ 26 2.1 Διαμόρφωση των κινημάτων κατά των φυλετικών διακρίσεων στις ΗΠΑ ___ 27 2.2 Από τον Martin Luther King στο Black Lives Matter του σήμερα __________ 31 2.3 Η Κοινωνική και αλληλέγγυα Οικονομία στην Αμερική _________________ 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο Προεικονιστικά Εγχειρήματα ενάντια στις Φυλετικές Διακρίσεις _________________________________________________________________ 42 3.1 Ujimaa Medics _________________________________________________ 43 3.2 African Heritage Food Co-op ______________________________________ 48 3.3 Kenwood Oakland Community Organization __________________________ 51 3.4 Cooperation Jackson _____________________________________________ 55 3.5 Ανάλυση έρευνας και σύνδεση κινημάτων με την ΚΑΟ _________________ 60 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ________________________________________________ 64 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ _____________________________________ 67
ΣYNTOMOΓΡΑΦΙΕΣ & ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ
ΚΑΟ Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία
ΗΠΑ Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής
BLM Black Lives Matter
ΘΚΠ Θεωρία Κινητοποίησης Πόρων
ΘΝΚΚ Θεωρία Νέων Κοινωνικών Κινημάτων
AHFC African Heritage Food Co-op
KOCO Kenwood Oakland Community Organisation
NFL National Football League
ΝAACP National Association for the Advancement of Colored People
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
«Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι. Δεν είναι η καταγωγή αλλά η αρετή μόνο που τους κάνει να διαφέρουν». Με τα λόγια αυτά του Βολτέρου ξεκινάμε την παρούσα εργασία η οποία έχει ως αντικείμενο μελέτης από τη μία τα κοινωνικά κινήματα που έχουν εμφανιστεί και δρουν κατά της φυλετικής ανισότητας και του ρατσισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, εφεξής ΗΠΑ, και από την άλλη τη σύνδεση αυτών με την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία. Αν και έννοιες όπως η ισότητα και η ελευθερία αποτελούν δικαιώματα δεδομένα για τον καθένα μας, πολλοί άνθρωποι, μεταξύ αυτών και οι αφροαμερικανοί, γεννιούνται δίχως αυτά εξαιτίας της καταγωγής τους και έτσι η ισότητα από δικαίωμα γίνεται προνόμιο κάποιων. Αυτό σημαίνει ότι έρχονται αντιμέτωποι με την ρατσιστική κουλτούρα που τους ακολουθεί σε όλη τους τη ζωή και επηρεάζει τις συνθήκες διαβίωσής τους (φτώχεια, ανεργία, εγκληματικότητα κοκ.).
Ως συνέπεια αυτής της κατάστασης και των παρατεταμένων κοινωνικών, πολιτισμικών, έμφυλων, πολιτικών και άλλων διακρίσεων έχουν αναδειχθεί εδώ και αρκετές δεκαετίες κοινωνικά κινήματα όπως είναι για παράδειγμα το Civil Rights Movement και το Black Lives Matter, τα οποία μέσα από τις δράσεις τους επιζητούν το αυτονόητο, ίσες ευκαιρίες και ίδια δικαιώματα για όλους. Τα κινήματα αυτά είναι συνήθως συνυφασμένα με διεκδικητικές προσεγγίσεις όπως είναι οι διαδηλώσεις, οι πορείες, οι απεργίες κα. Σκεπτόμενοι δηλαδή τι εστί κοινωνικό κίνημα ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις, το πρώτο πράγμα που μας έρχεται στο μυαλό είναι η διεκδίκηση των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων μέσω των πρακτικών που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Ή μήπως τα κοινωνικά κινήματα δεν είναι μόνο αυτό;
Τι θα άλλαζε αν πιστεύαμε ότι μέσα από αυτά τα κινήματα γεννιούνται εναλλακτικές πρωτοβουλίες που λειτουργούν ως ένα μέρος των κινημάτων; Και αν όντως υπάρχουν αυτές οι πρωτοβουλίες, πώς μπορούν να επιφέρουν την κοινωνική αλλαγή που επιθυμούν; Τα ερωτήματα αυτά αναπτύχθηκαν βλέποντας τις τελευταίες διαμαρτυρίες για την απάνθρωπη δολοφονία του George Floyd από έναν αστυνομικό στις ΗΠΑ, τον Μάιο του 2021.
Παράλληλα, γνωρίζοντας ότι πλέον έχει γίνει προσπάθεια σύνδεσης της ΚΑΟ με τα κοινωνικά κινήματα όπως είναι αυτό των Zapatistas στο Μεξικό ή αυτό της πλατείας
στην Ελλάδα, καθώς αναδύθηκαν μέσα από αυτά εναλλακτικοί χώροι, αναρωτήθηκα εάν κάτι τέτοιο προκύπτει και μέσα από τα κινήματα στις ΗΠΑ. Εάν δηλαδή υπάρχουν εναλλακτικά εγχειρήματα που αποτελούν μέρος των κοινωνικών κινημάτων και δεν είναι τόσο ορατά ή δημοφιλή, - ή απλώς εμείς στην Ευρώπη δεν τα γνωρίζουμε ακόμη - αλλά μέσω της προεικόνισης φέρνουν «σιωπηλά» τις κοινωνικές αλλαγές που επιζητούν στο παρόν. Αναζητώντας λοιπόν απαντήσεις στα εν λόγω ερωτήματα, διαπίστωσα ότι όχι μόνο υπάρχουν τέτοιου είδους εγχειρήματα και δρουν ως μέρος των κινημάτων, αλλά και ότι μέσω των δράσεών τους γίνεται μεγάλη προσπάθεια να καλυφθούν τα κενά και τα λάθη που ο ρατσισμός και ο καπιταλισμός γενικότερα έχουν δημιουργήσει. Επομένως στην παρούσα εργασία εξετάζονται τα εναλλακτικά εγχειρήματα που αποτελούν μέρος των κοινωνικών κινημάτων ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις στις ΗΠΑ, καθώς και ο τρόπος που η ΚΑΟ συνδέεται με αυτά για την επίτευξη των στόχων τους, με τρόπο που ίσως οι διεκδικήσεις από μόνες τους να μην κατάφερναν.
Συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι διάφοροι ορισμοί για τα κοινωνικά κινήματα και οι βασικότερες θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί για αυτά, έτσι ώστε να αντιληφθούμε πώς και εάν σχετίζονται με εγχειρήματα ΚΑΟ. Στο πλαίσιο αυτό, δίνεται έμφαση στην έννοια της προεικόνισης ως μέσο στρατηγικής για την επίτευξη των στόχων των κοινωνικών κινημάτων σε μια προσπάθεια να συμπληρώσουμε την εικόνα των θεωρητικών εργαλείων που αντιλαμβάνονται την ΚΑΟ ως μέρος των κοινωνικών κινημάτων.
Εν συνεχεία, γίνεται αναφορά στα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν την πορεία των κοινωνικών κινημάτων υπέρ της φυλετικής ισότητας στις ΗΠΑ για να γίνει αντιληπτό με ποιους τρόπους οι κοινότητες εκεί διεκδικούν την αλλαγή, αλλά επίσης γίνεται και μια αναφορά στη σημασία των εναλλακτικών κοινοτικών εγχειρημάτων ως μορφές ΚΑΟ για την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων.
Στην τρίτη ενότητα της εργασίας παρουσιάζονται τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές οι οποίες γεννήθηκαν από τα κινήματα για τα πολιτικά δικαιώματα των αφροαμερικανών και το Black Lives Matter. Μέσα από την μελέτη τους θέλουμε να εξετάσουμε εάν εντάσσονται στην ΚΑΟ και αν μπορούν να θεωρηθούν συμπληρωματικό μέρος των κινημάτων καθώς και εάν με τις δράσεις τους συμβάλλουν στην κοινωνική αλλαγή που επιθυμούν. Επομένως μέσω αυτής της
ενότητας προσπαθούμε να καταλάβουμε καλύτερα μια περίπτωση μακρινή από την δική μας, να αντιληφθούμε με ποιους τρόπους η ΚΑΟ ενεργοποιείται ενάντια στον ρατσισμό και εάν σχετίζεται με τα κινήματα. Θα δούμε εκτός από τις διεκδικητικές δράσεις ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις σήμερα, τι άλλου τύπου εγχειρήματα παρουσιάστηκαν, σε τι τομείς έδρασαν, εάν είχαν σχέση με τα κινήματα και πώς ακολουθώντας τις αρχές της ΚΑΟ μπορούν να προεικονίσουν στο παρόν την κοινωνία που θέλουν να δουν στο μέλλον. Μια κοινωνία ελεύθερη από ρατσιστικά ιδεώδη με ίσες ευκαιρίες για όλους, γιατί αν μη τι άλλο, όπως είπε και ο Βολτέρος
«Sol lucet omnibus», που σημαίνει ο ήλιος λάμπει για όλους.
Α ΜΕΡΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο «Κοινωνικά Κινήματα: Ανάμεσα στη διεκδίκηση και την προεικόνιση»
1.1 Ορισμός και σύντομη επισκόπηση των κοινωνικών κινημάτων
Στην παρούσα ενότητα εξετάζονται τα κοινωνικά κινήματα μέσα από τις θεωρίες και τα εργαλεία που έχουν αναπτυχθεί για αυτά και παρουσιάζονται οι βασικές τους διακρίσεις έτσι ώστε να διερευνήσουμε πώς σχετίζονται με εγχειρήματα που δεν είναι μόνο διεκδικητικά αλλά εντάσσονται στην γενικότερη λογική της ΚΑΟ. Αρχικά παρουσιάζονται οι κυρίαρχες θεωρίες για αυτά, όπως είναι η Θεωρία Κινητοποίησης Πόρων, ενώ στη συνέχεια αναδεικνύονται οπτικές που έρχονται ως αμφισβήτηση αυτών. Για την θεωρητική και ερευνητική ενασχόληση όμως με τα κοινωνικά κινήματα, είναι σκόπιμο να δώσουμε αρχικά έναν ορισμό για αυτά, ώστε να εντρυφήσουμε καλύτερα στα επιμέρους ζητήματα που θα εξετάσουμε αργότερα. Ως κοινωνικό κίνημα λοιπόν, ορίζεται η οργανωμένη και δυναμική προσπάθεια ενός συνόλου ατόμων, να εκφέρουν ή να αποτρέψουν μία κοινωνική αλλαγή (Hugher &
Kroehler, 2007). Αποτελούν δηλαδή, συλλογικούς αγώνες από ανθρώπους που έχουν αλληλεγγύη μεταξύ τους και κοινούς σκοπούς και βρίσκονται σε καταστάσεις παρατεταμένης αλληλεπίδρασης με το κράτος, τις δημόσιες και/ή ιδιωτικές αρχές και τις σχετικές ελίτ1 (Tarrow, 1998).
Ωστόσο, ο παραπάνω ορισμός δεν είναι ο μοναδικός, καθώς έχουν γίνει πολλές και συχνά αντικρουόμενες προσπάθειες να ορισθούν τα κοινωνικά κινήματα. Για παράδειγμα, ο Raschke αναφέρει πως «Κοινωνικό κίνημα είναι ένα κινητοποιούμενο συλλογικό υποκείμενο, το οποίο δρα με μια σχετική χρονική διάρκεια και χρονική συνέχεια στη βάση μιας συλλογικής συνείδησης και σχετικά περιορισμένης κατανομής ρόλων μεταξύ των συμμετεχόντων του και επιδιώκει τον κοινωνικό μετασχηματισμό μέσω μιας ποικιλίας εξωθεσμικών οργανωτικών μορφών και
1 Η ελίτ (γαλλικά: élite, από τα λατινικά: eligere, επιλέγω ή ξεκαθαρίζω) είναι για την κοινωνιολογία και την πολιτική, μια μικρή ομάδα ισχυρών ατόμων που κατέχουν ένα δυσανάλογο μερίδιο προνομίων, πλούτου, πολιτικής εξουσίας ή ικανότητας σε μια κοινωνία (Ελίτ, 2021)
μορφών δράσης.» (Καβουλάκος, χ.χ.). Οι ερευνητές που διατυπώνουν θεωρίες βασιζόμενοι στην μαρξιστική ανάλυση, θεωρούν τα κοινωνικά κινήματα ως τις δυνάμεις που κινούνται ενάντια στο καπιταλιστικό σύστημα. Ως τις δυνάμεις δηλαδή που επιδιώκουν να αντικαταστήσουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του καπιταλισμού, όπως είναι η παγκόσμια ισχύς του και οι ταξικές – κοινωνικές αντιθέσεις που αυτό γεννά (Τσακίρης, 2020). O Βρετανός κοινωνιολόγος και πολιτικός Anthony Giddens στο βιβλίο του «Κοινωνιολογία», ορίζει το κοινωνικό κίνημα ως την συλλογική προσπάθεια πραγματοποίησης ενός κοινού σκοπού ή προώθησης ενός κοινού συμφέροντος εκτός των ορίων των κατεστημένων θεσμών (Giddens, 2002). Ωστόσο, αυτός ο ορισμός εμφανίζει αδυναμίες προερχόμενες από το γεγονός ότι εμπεριέχεται σε αυτόν το στοιχείο του συμφέροντος (Hugher & Kroehler, 2007).
Σύμφωνα με τον George Katsiaficas, τα κοινωνικά κινήματα είναι πολύ σημαντικά διότι αφενός μας βοηθούν ώστε να κατανοήσουμε την κοινωνία και τις ανάγκες της αφήνοντας πίσω τις στρεβλές εικόνες του παρελθόντος και αφετέρου επειδή δια μέσω αυτών επεκτείνεται η ελευθερία και η δημοκρατία σε αυτήν (Katsiaficas, 1997). Τα κοινωνικά κινήματα προσπαθούν μέσω της δράσης τους να υπερασπιστούν ευρύτερες ηθικές, εισάγοντας στην πολιτική ατζέντα αξιώσεις συμβολικού και ηθικού χαρακτήρα. Αγωνίζονται δηλαδή για την πλήρη αναγνώρισή τους και την εδραίωση της παρουσίας τους στην κοινωνία (Ψημίτης, 2011) και εκδηλώνονται κυρίως σε περιόδους ραγδαίων μεταβολών και αρκετές φορές συμβάλλουν στην κοινωνική αλλαγή. Με τις ενέργειές τους, διασπούν τις συνηθισμένες κοινωνικές αξίες και συμπεριφορές και γενικότερα την καθημερινότητα των ατόμων, συνιστώντας παρεκβάσεις από το θεσμικό πλαίσιο που διέπει την καθημερινή ζωή (ο.π.).
Διακρίνονται από έναν μεγάλο βαθμό εσωτερικής οργάνωσης έχοντας συνειδητούς στόχους και προσανατολισμούς και τη δύναμη να αμφισβητήσουν εδραιωμένους θεσμούς. Στα κινήματα, καθοριστικό ρόλο έχουν οι άνθρωποι, οι οποίοι παρεμβαίνουν στη διαδικασία της κοινωνικής αλλαγής. Αυτό σημαίνει ότι προσπαθούν μέσω των ενεργειών τους να αλλάξουν την πορεία της ιστορίας και δεν είναι απλοί παθητικοί θεατές της ζωής τους και των προβλημάτων της.
Συνεργάζονται δηλαδή συνειδητά, όντας μέλη σε ένα κοινό εγχείρημα. Επομένως, μπορούμε να πούμε ότι στα κοινωνικά κινήματα είναι έντονο το στοιχείο της ανάληψης συλλογικής δράσης (ο.π.). Στο πλαίσιο αυτής της οπτικής που προτεραιοποεί τη δράση των ανθρώπων, ο Diani υποστηρίζει ότι τα κοινωνικά
κινήματα αποτελούν διακριτή κοινωνική διαδικασία, όπου οι δρώντες εμπλέκονται σε συγκρουσιακές σχέσεις έχοντας προσδιορισμένους αντιπάλους, συνδέονται με πυκνά άτυπα δίκτυα και τέλος, συμμερίζονται μια διακριτή συλλογική ταυτότητα (Diani, 1992). O Tilly από την άλλη θεωρεί, ότι βασικό χαρακτηριστικό των κοινωνικών κινημάτων είναι η πολιτική διάστασή τους, η οποία αποτελεί προέκταση γενικότερα της πολιτικής δράσης τους. Επίσης υποστηρίζει ότι τα κοινωνικά κινήματα διεκδικούν δικαιώματα από το κράτος και δρουν συλλογικά για την ενημέρωση της κοινωνίας (Tilly, 1978).
Ποια είναι όμως η αιτία των κοινωνικών κινημάτων; Ποιοι είναι οι κοινωνικοί παράγοντες που ευνοούν την εκδήλωσή τους και ποια τα κίνητρα των ατόμων που εμπλέκονται ή αντιστέκονται σε αυτά; Σε αυτό έρχονται να μας απαντήσουν οι θεωρίες κοινωνικών κινημάτων. Μία κυρίαρχη αντίληψη αποτελεί η πεποίθηση ότι μία από τις βασικότερες αιτίες των κοινωνικών κινημάτων είναι η κοινωνική εξαθλίωση, δηλαδή η κοινωνική ή οικονομική αποστέρηση (Hughes & Kroehler, 2007). Αυτό σημαίνει ότι πρωταγωνιστές των κινημάτων είναι οι κοινωνικές ομάδες που έχουν αποκλειστεί από τις κοινωνικές και πολιτικές ελίτ (Καβουλάκος &
Σερντεδάκις, 2016). Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο James Davies, το φαινόμενο της αποστέρησης ποικίλει και οι πιθανότητες εκδήλωσης των επαναστάσεων τείνουν να αυξάνονται όταν αντιστρέφεται μία περίοδος κοινωνικής ή οικονομικής ανόδου.
Αυτό συμβαίνει διότι οι άνθρωποι φοβούνται μήπως χάσουν τα οφέλη που αποκόμισαν με κόπο (Davies, 1962). Για παράδειγμα, το εργατικό κίνημα θεωρείται συχνά ως η αντίδραση των εργατών στους καταπιεστές τους, στις άσχημες συνθήκες ζωής που βίωναν που έφταναν σε σημείο αθλιότητας. Από την άλλη, με το ίδιο σκεπτικό, οι αφροαμερικανοί νιώθοντας το συναίσθημα της αποστέρησης (κακές συνθήκες στέγασης, ανεργία, βιαιότητα της αστυνομίας κλπ.) ξεκίνησαν το κίνημα κατά των φυλετικών διακρίσεων στις ΗΠΑ την δεκαετία του 1960 (Geschwender, 1964).
Ωστόσο, η σημασία της αποστέρησης και της δυσαρέσκειας στην κινητοποίηση προβάλλεται κυρίως από τις θεωρίες της συλλογικής συμπεριφοράς οι οποίες παρουσίαζαν τα κοινωνικά κινήματα ως ανορθολογικά, κάτι που η ίδια η πραγματικότητα στο μεταπολεμικό κόσμο ήρθε να αμφισβητήσει (Καβουλάκος &
Σερντεδάκις, 2016). Έτσι, εμφανίζονται τότε κοινωνιολόγοι που εστιάζουν και στους δομικούς κοινωνικούς παράγοντες, όπως είναι η διαθεσιμότητα των πόρων για την
επίτευξη συγκεκριμένων σκοπών (Hughes & Kroehler, 2007). Συγκεκριμένα, η Θεωρία Κινητοποίησης Πόρων εμφανίζεται τη δεκαετία του 1960 έχοντας ως σκοπό να απορρίψει τη λειτουργική προσέγγιση της συλλογικής συμπεριφοράς. Σύμφωνα με αυτήν, η κοινωνική δυσαρέσκεια είναι σε έναν μικρό ή μεγάλο βαθμό ένα ενδημικό και σταθερό στοιχείο όλων των κοινωνιών του σήμερα (Tilly, 1978). Υποστηρίζεται δηλαδή, ότι οι άνθρωποι συμμετέχουν στα κινήματα συνειδητά και με ορθολογισμό και όχι εξαιτίας της αποστέρησης, και προσδοκούν μέσα από την επιτυχία τους οφέλη (Hechter, 1987). Ταυτόχρονα υπογραμμίζει τον πολιτικό χαρακτήρα των κοινωνικών κινημάτων καθώς και τη σημασία της αξιοποίησης των πόρων δράσης, υλικών ή μη, που διαθέτει η κοινωνία για την επιτυχία του κινήματος. Επίσης, βασική μορφή συλλογικής δράσης αυτών των κινημάτων είναι η πολιτική δράση, δηλαδή οι δυναμικές μορφές πίεσης και διεκδίκησης που απευθύνονται στα θεσμικά κέντρα διαχείρισης και απόφασης του πολιτικού συστήματος. Με λίγα λόγια, σύμφωνα με την ΘΚΠ, η πρόσβαση και η αξιοποίηση πόρων αποτελούν παράγοντες δημιουργίας κινημάτων όπου οι δρώντες αυτών επιλέγουν να μπλεχτούν σε συγκρουσιακές σχέσεις έχοντας συγκεκριμένους αντιπάλους (Ψημίτης, 2011).
Βάσει της ΘΚΠ, γνώμονας δράσης των κινητοποιούμενων είναι πάντα η ορθολογικότητα. Ωστόσο, όπως θα δούμε και παρακάτω, οι άνθρωποι επιλέγουν συνειδητά να συμμετάσχουν σε ένα κίνημα για να διαμαρτυρηθούν για τις ισχύουσες πολιτικές αλλά και για να διεκδικήσουν τον τρόπο ζωής που οι ίδιοι επιθυμούν και ονειρεύονται. Επομένως, μέσω της συμμετοχής τους και την επιτυχία του κινήματος, προσδοκούν οφέλη γι’ αυτό το λόγο αφοσιώνονται σε αυτά και στην επίτευξη των σκοπών τους (Hughes & Kroehler, 2007).
Έτσι, για μεγάλο διάστημα τα κοινωνικά κινήματα εστίαζαν κυρίως σε υλιστικές αξίες όπως είναι για παράδειγμα η αύξηση του μισθού. Όμως, περί τα τέλη της δεκαετίας του 60΄ έκαναν την εμφάνισή τους και κάποια άλλα, διαφοροποιημένα από τα προηγούμενα κινήματα στο γεγονός ότι είχαν ως στόχο τις κοινωνικοπολιτικές διαφορές. Τα «νέα» κινήματα επιδίωκαν αλλαγές στην ποιότητα της ζωής των ανθρώπων (πχ. τα κινήματα ενάντια στις φυλετικές ανισότητες που θα περιγράψουμε παρακάτω), εξέφραζαν μεν μία συγκεκριμένη ομάδα αλλά επιδίωκαν αλλαγές στην κοινωνία γενικότερα. Γι αυτό τον λόγο, οι κοινωνιολόγοι διακρίνουν τα κοινωνικά κινήματα σε δύο κατηγορίες, τα «παλαιά» και τα «νέα». Ως «παλαιά» ορίζουν εκείνα που είναι κατά βάση ταξικά, όπως είναι για παράδειγμα το εργατικό κίνημα, ενώ τα
«νέα» (αυτά που χρονολογικά εμφανίστηκαν την δεκαετία του ’60), διαφοροποιούνται στο γεγονός ότι είναι ευρύτερα προσανατολισμένα εμφανίζοντας μια ποικιλομορφία ιδεών και αξιών, ενώ παράλληλα υπερβαίνουν τις κλασικές ιδεολογικές κατηγοριοποιήσεις και δίπολα (συντηρητισμός, φιλελευθερισμός, σοσιαλισμός κλπ.). Μετά το 1968 λοιπόν και την εμφάνιση των Νέων Κοινωνικών Κινημάτων, ανανεώνεται η θεωρητική προσέγγιση γενικότερα για αυτά καθώς στο εξής, τα κινήματα προσανατολίζονται πέρα από μεταρρυθμιστικές πολιτικές και επαναστατικά προτάγματα σε αλλαγές στην καθημερινή ζωή. Συγκεκριμένα, εμφανίζεται η Θεωρία Νέων Κοινωνικών Κινημάτων (ΘΝΚΚ) συγκροτημένη στην Ευρώπη το 1970 ως κριτική απάντηση αφενός στον οικονομικό αναγωγισμό της κλασικής μαρξιστικής θεωρίας, που εξετάζει την συλλογική δράση από την οικονομική της πλευρά ενώ ταυτόχρονα θεωρεί ότι η ταυτότητα των κοινωνικών δρώντων είναι προσδιορισμένη από την ταξική δομή της κοινωνίας και αφετέρου στην ΘΚΠ που θεωρεί τους συμμετέχοντες αποκλειστικά ορθολογικούς δρώντες. Η ΘΝΚΚ αναπτύχθηκε ως μία εναλλακτική θεωρία στο πεδίο μελέτης των κοινωνικών κινημάτων και της συλλογικής δράσης, που αναπτύσσονται στο πλαίσιο της κοινωνίας της αφθονίας και είναι βασισμένα στην μοναδικότητα των κινητοποιήσεων των κινημάτων αυτών, έτσι ώστε να επέλθει ανανέωση στον τρόπο ανάλυσής τους.
Επισημαίνει α) την πολιτισμική φύση των κοινωνικών κινημάτων που έχουν κυρίως συμβολικό και εκφραστικό χαρακτήρα και δραστηριοποιούνται σε ένα πεδίο που βρίσκεται ανάμεσα από το κράτος και την κοινωνία των πολιτών και β) την προσπάθειά τους ελέγξουν την κατασκευή νοήματος και να συγκροτήσουν νέες ταυτότητες, αναδεικνύοντας μεταϋλικές αξίες της μετανεωτερικής κοινωνίας (Ψημίτης, 2011).
Ο Habermas στην ανάλυσή του για τα κοινωνικά κινήματα συμπεραίνει ότι αυτά αποτελούν φορείς νέων συγκρούσεων που συνδέονται με τη συγκρότηση των μορφών του βίου και όχι με ζητήματα καταμερισμού υλικών αξιών (Παπαπαύλου, 2015).
Ανανεώνεται επομένως η θεωρητική προσέγγιση των κινημάτων καθώς αυτά αλλάζουν τον προσανατολισμό τους και δεν προσπαθούν πλέον να διεκδικήσουν κατά βάση υλιστικά συμφέροντα ή να δώσουν έμφαση στην ταξική διάσταση των αγώνων τους. Κατά τον Touraine, τα «νέα» κοινωνικά κινήματα εμφανίστηκαν με
σκοπό να αμφισβητήσουν το φορντικό μοντέλο οικονομίας2 το οποίο είχε ως τότε τον έλεγχο των σχέσεων και της καθημερινότητας των ανθρώπων. Αυτό σημαίνει ότι η έννοια του πολιτισμού έρχεται στο προσκήνιο των κοινωνικών κινημάτων καθώς οι άνθρωποι της μεταβιομηχανικής κοινωνίας επιδιώκουν αλλαγές στην ίδια κοσμοθεώρηση της ζωής τους. Επομένως, για τον Touraine το κοινωνικό κίνημα αποτελεί τις οργανωμένες συλλογικές δράσεις δια μέσου των οποίων ο ταξικός δρώντας παλεύει σε ένα καθορισμένο κοινωνικό σύνολο για την κοινωνική διεύθυνση της ιστορικότητας (Touraine, 1974).
Για να γίνει κατανοητό πως μπορούμε να αντιληφθούμε καλύτερα τα κοινωνικά κινήματα μέσα από τις διάφορες θεωρίες που έχουν κατά καιρούς διαμορφωθεί, θα αναφερθούμε σε ένα πρόσφατο τέτοιο κίνημα. Οι «Αγανακτισμένοι» όπως έχει ονομαστεί, ή αλλιώς το κίνημα της πλατείας έλαβε χώρα στην πλατεία του Συντάγματος της Αθήνας και σε άλλες πλατείες της χώρας το 2011, όταν ομάδες πολιτών συγκεντρώνονταν για να αντιδράσουν μέσα από συνελεύσεις στις μνημονιακές πολιτικές που είχαν δημιουργήσει διογκωμένες ανισότητες. Θα μπορούσε λανθασμένα κάποιος να θεωρήσει ως αιτία του κινήματος την οικονομική κρίση και τις πολιτικές λιτότητας που εφαρμόστηκαν στην χώρα ως αποτέλεσμα αυτής. Ωστόσο, οι άνθρωποι που συμμετείχαν στο κίνημα, οι οποίοι ανήκαν σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, κατέβηκαν αυτοοργανωμένοι στις πλατείες, δημιουργώντας μία καθημερινότητα με συγκεκριμένες δραστηριότητες και οριζόντιες μορφές συλλογικής δράσης. Με την εμπλοκή τους επιδίωκαν να βιώσουν την παρουσία της αλληλεγγύης, οραματιζόμενοι έναν άλλο τρόπο ζωής και κοσμοθεώρησης (Παπαπαύλου, 2015). Παρατηρούμε, δηλαδή, ότι το κίνημα αυτό
2 Φορντικό Μοντέλο Οικονομίας: Ο φορντισμός αποτελεί μία ιδιαίτερη μορφή του καπιταλισμού που διαμορφώθηκε στις ΗΠΑ μετά την οικονομική κρίση του 1929-1930. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο εξαπλώθηκε και στις υπόλοιπες χώρες του ανεπτυγμένου καπιταλισμού με οικονομικό και πολιτικό ηγέτη τις ΗΠΑ (Hirsch & Roth, 1986). Βασικά χαρακτηριστικά του φορντικού μοντέλου είναι η χρήση της αλυσίδας παραγωγής (τυποποίηση προϊόντων, εργάτες με μικρή ειδίκευση ή και καθόλου κα.), η μαζική παραγωγή (αύξηση της παραγωγικότητας, αύξηση των κερδών της επιχείρησης κα.) και μαζική κατανάλωση. Κατά το φορντικό μοντέλο οικονομίας έχουμε μονοπωλιακή ρύθμιση των τιμών και την αναγνώριση του ρόλου των συνδικάτων ως επίσημους φορείς εκπροσώπησης των εργαζομένων.
Επίσης, υπήρχε ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας, αυξημένη γραφειοκρατία και επέμβαση του κράτους στην καθημερινότητα, ενώ ταυτόχρονα έδωσε οριστικό τέλος στις παραδοσιακές κοινωνικές σχέσεις, στις σχέσεις αλληλεγγύης στα πλαίσια της κοινότητας κα. (Καβουλάκος, 2018)
στην Ελλάδα έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά από αυτά που παρουσιάζονται βάσει ορισμών και θεωριών που παρουσιάστηκαν προηγουμένως. Το κίνημα των
«Αγανακτισμένων» δεν είχε σε καμία περίπτωση συγκρουσιακό χαρακτήρα όπως έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε σε κοινωνικά κινήματα, αντιθέτως χαρακτηρίζεται κυρίως «αλληλέγγυο» χωρίς προκαθορισμένους αντιπάλους και σε καμία περίπτωση διεκδικητικό εφόσον δεν είχε συγκεκριμένα αιτήματα που έπρεπε να ικανοποιηθούν από τις αρχές και τους θεσμούς. Επίσης, με αφορμή το κίνημα αυτό και ως συνέχεια του, αναπτύχθηκαν εναλλακτικά εγχειρήματα κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας σε διάφορες γειτονιές των πόλεων, όπως είναι για παράδειγμα τα αλληλέγγυα σχολεία, τα κοινωνικά ιατρεία κα. Έτσι, παίρνει μορφή ένας νέος τρόπος δράσης που δεν είναι περιορισμένος στη διεκδίκηση, αλλά περνά στη δημιουργία εγχειρημάτων που βασίζονται στην άμεση δημοκρατία και την αυτό-οργάνωση και δρουν ενάντια στους υπάρχοντες θεσμούς (Κούκη, 2018).
Επομένως, συνειδητοποιούμε ότι οι κυρίαρχες θεωρίες για τα κοινωνικά κινήματα (συλλογικής συμπεριφοράς ΘΚΠ, ΘΝΚΚ κα.) δεν εμπεριέχουν στους ορισμούς τους τα χαρακτηριστικά αυτών των δράσεων ώστε να αντιληφθούμε τη φύση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους ως μέρος των κοινωνικών κινημάτων. Έτσι, δημιουργείται η ανάγκη για την ανάπτυξη νέων θεωριών με τις οποίες στρεφόμαστε από την διεκδίκηση και την σύγκρουση προς την αλληλεγγύη και την αυτοοργάνωση, και την ανάπτυξη ενεργά εναλλακτικών πολιτικών δομών που απαιτούνται για να μεταμορφώσουν τον τρόπο λειτουργίας της εξουσίας (Maeckelbergh, 2011).
Μέχρι στιγμής λοιπόν διαπιστώνουμε πως η έννοια των κοινωνικών κινημάτων είναι πολύπλοκη. Τα νέα κοινωνικά κινήματα, τα οποία εξετάζονται και στην παρούσα εργασία, συνιστούν άτυπα κοινωνικά δίκτυα χαρακτηριζόμενα από υψηλή ρευστότητα και αναλαμβάνουν μορφές συλλογικής δράσης που δίνουν έμφαση σε νέες συμβολικές προκλήσεις έναντι του συστήματος (Καβουλάκος & Σερντεδάκις, 2016). Η ΘΝΚΚ λοιπόν μας φέρνει πιο κοντά σε κινήματα που είναι πιο ταυτοτικά συμβολικά, πολιτισμικής αλλαγής κοκ. Ωστόσο, αν ξανά κοιτάξουμε τι έγινε στις πλατείες του 2011, θα δούμε πως από εκεί ξεκίνησαν μια σειρά από εγχειρήματα, όπως κοινωνικά ιατρεία, αλληλέγγυα σχολεία κα. τα οποία αποτελούν μέρος του κινήματος. Πώς όμως εξηγούμε ότι αυτά τα εγχειρήματα, ή και άλλα αντίστοιχα σε άλλες γωνιές της γης, εντάσσονται στα κοινωνικά κινήματα και πώς μπορούν να επιφέρουν κοινωνικές αλλαγές που σχετίζονται με την ανισότητα και τον ρατσισμό;
Στην επόμενη ενότητα θα αναλύσουμε την προεικόνιση ως την στρατηγική οικοδόμησης μίας νέας κοινωνίας στο εδώ και τώρα σε μια προσπάθεια σύνδεσης των κοινωνικών κινημάτων με την ΚΑΟ.
1.2 Η έννοια της προεικόνισης
Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι ο θεωρητικός προβληματισμός που αναπτύσσεται γύρω από τη μελέτη των κοινωνικών κινημάτων εστιάζει το ενδιαφέρον του στη διερεύνηση της κινηματικής αιτιότητας. Για ποιο λόγο δηλαδή και πότε οι άνθρωποι αποφασίζουν να εγκαταλείψουν την καθημερινότητά τους προκειμένου να εμπλακούν στις αβεβαιότητες της διεκδίκησης (Σεφεριάδης, 2017).
Αναλύσαμε σε προηγούμενη παράγραφο, πως η υλική αποστέρηση και η δυναμική προώθησης συμφερόντων, αλλά και πως η ορθολογικότητα και η ανάγκη συγκρότησης νέων ταυτοτήτων αποτελούν παράγοντες εκδήλωσης κινητοποιήσεων.
Πώς όμως και με ποιον τρόπο τα κοινωνικά κινήματα προσπαθούν να πετύχουν τον στόχο τους; Πώς μετασχηματίζονται οι κινηματικές προδιαθέσεις σε πραγματικότητα;
Σε αυτήν την ενότητα θα αναφερθούμε κυρίως στις κατευθύνσεις που τα κοινωνικά κινήματα ακολουθούν για την επίτευξη των στόχων τους. Πολλοί θεωρητικοί ισχυρίζονταν ότι τα κοινωνικά κινήματα αποτελούσαν ως μορφές δράσης ιστορικά αφομοιωμένα διεκδικητικά ρεπερτόρια που προωθούσαν τα αιτήματά τους. Ο κοινωνιολόγος Charles Tilly χαρακτηρίζει τα κινήματα αυτά ως διεκδικητικές, τελετουργικά επαναλαμβανόμενες πρακτικές που κληροδοτούνται, μαθαίνονται και εν συνεχεία γίνονται αντικείμενο περεταίρω επεξεργασίας (Tilly, 1978). Η πρακτική της διεκδίκησης είναι μια προσέγγιση που προτιμάται από πολλά και διαφορετικών ειδών κινήματα όπου οι συμμετέχοντές τους δεν έχουν απαραίτητα κοινά χαρακτηριστικά (ιδεολογικά, ταξικά κα.), γεγονός που αποτυπώνεται στην γενικότερη οπτική τους για τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Στην διεκδικητική προσέγγιση, οι άνθρωποι ζητούν να αλλάξουν οι ισχύουσες πολιτικές και οι κοινωνικές αντιλήψεις μέσω αιτημάτων στην κυβέρνηση, τους θεσμούς κα. Τα συλλαλητήρια, η μαζική συλλογή υπογραφών, τα οδοφράγματα, οι απεργίες, οι εξεγέρσεις κλπ. ανήκουν στα διεκδικητικά ρεπερτόρια.
Εκτός από διεκδικητικά, τα κοινωνικά κινήματα διακρίνονται ως προς τον τρόπο που επιδιώκουν να επιφέρουν κοινωνική αλλαγή και σε προεικονιστικά, κάτι που φαίνεται
να μας φέρνει πιο κοντά στα εγχειρήματα που αναφέρθηκαν στο τέλος του προηγούμενου κεφαλαίου και γι’ αυτό τον λόγο θα αναφερθούμε εκτενώς εδώ σε αυτά. Τα κινήματα αυτά θεσπίζουν την επιθυμητή μελλοντική κοινωνία στο παρόν και διαταράσσουν με τις ενέργειές τους την αναπαραγωγή θεσμοποιημένων δομών που διατηρούν βαθιές ανισότητες (Reinecke, 2018). Ο ανθρωπολόγος David Graeber θεωρεί τις προεικονιστικές πρακτικές ως μορφές αντίστασης που επιχειρούν να προεικονίσουν την πραγματικά ελεύθερη κοινωνία που επιθυμεί κάποιος να δημιουργήσει (Graeber, 2012). Οι προεικονιστικές πρακτικές περιλαμβάνουν την ανάπτυξη πολιτικών προοπτικών, νέων κανόνων και ένα συγκεκριμένο πλαίσιο αντίστασης ως «λογική αφαίρεσης», μέσω διεργασιών πειραματισμού, επίδειξης και διάχυσης πέρα από την καπιταλιστική αγορά (Asara & Kallis, 2018). Επιπλέον, εστιάζουν σε μορφές δράσης που είναι σε θέση να διαμορφώσουν και να ενεργοποιήσουν τους στόχους των κινημάτων σε καθημερινή βάση μέσω διαπραγματεύσεων σε κοινόχρηστους χώρους (Varvarousis et al, 2020). Η προεικονιστική οργάνωση εστιάζει στην προσπάθεια «να οικοδομηθεί μια εναλλακτική οικονομία εδώ και τώρα» (Asara, 2020).
Εκτός των παραπάνω, τα κινήματα που χρησιμοποιούν την προεικόνιση ως στρατηγική στοχεύουν μέσω των δράσεων τους να οικοδομήσουν νέους τρόπους ζωής και καινούργιες αντιλήψεις, δηλαδή να δραστηριοποιηθούν σε μία μικρή και διαχειρίσιμη κλίμακα. Εν αντιθέσει, τα κινήματα που χρησιμοποιούν τη διεκδικητική προσέγγιση, αμφισβητούν κατά κύριο λόγο το κράτος και επιζητούν τον μετασχηματισμό του (Ψημίτης, 2017). Επιπλέον, οι ενέργειες των κινημάτων αυτών δεν επιφέρουν στο σήμερα κοινωνική αλλαγή, αλλά επιδιώκουν μία μακροπρόθεσμη, κυρίως μέσω διεκδικητικών δράσεων (πορείες, απεργίες, διαδηλώσεις, κα.) (ο.π.).
Σύμφωνα με την Sturgeon Nicola, η προεικόνιση δεν είναι μία θεωρία περί κοινωνικής αλλαγής όπου αναλύει εξ’ αρχής το τρέχον παγκόσμιο πολιτικό τοπίο, αναπτύσσει ένα εναλλακτικό μοντέλο με τη μορφή ενός προσχεδιασμένου στόχου και μετά επιδιώκει σε βάθος χρόνου την αλλαγή του υπάρχοντος τοπίου σε αυτόν τον προσχεδιασμένο στόχο. Αντιθέτως, διατυπώνει ότι η προεικόνιση είναι ένα διαφορετικό είδος θεωρίας, μίας θεωρίας «άμεσης» όπου θεωρεί μέσω της δράσης και της πράξης (Sturgeon, 1995).
Με πιο απλά λόγια, τα προεικονιστικά κοινωνικά κινήματα διαφέρουν από τα διεκδικητικά στο γεγονός ότι ο εναλλακτικός «κόσμος» που έχουν ως στόχο δεν προσχεδιάζεται, αντιθέτως αναπτύσσεται μέσω της πρακτικής και είναι διαφορετικός σε κάθε κίνημα. Αυτός ο στόχος της επιδίωξης ενός άλλου κόσμου με ανοιχτό, σαφή και όχι προκαθορισμένο τρόπο απαιτεί εξάσκηση με την πάροδο του χρόνου και καθιστά την προεικόνιση ως την πιο στρατηγική προσέγγιση (Maeckelbergh, 2011).
Η προεικόνιση, δηλαδή η δημιουργία εναλλακτικών εδώ και τώρα, θεσπίζει μια αλληλεπίδραση μεταξύ θεωρίας και πρακτικής. Η θεωρία μπορεί να αναπτυχθεί από απόσταση, αλλά η πρακτική μπορεί να αναπτυχθεί μόνο μέσω της πράξης. Έχοντας ως δεδομένο ότι τα κινήματα θέλουν να αναπτύξουν νέες, πιο περιεκτικές πολιτικές για τη διακυβέρνηση, η «διαδικασία» καθίσταται απαραίτητη, διότι μέσα στη δική τους οργανωτική διαδικασία πειραματίζονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο για την εφαρμογή της δημοκρατίας σε παγκόσμια κλίμακα (ο.π.).
Πιο συγκεκριμένα, άσκηση των προεικονιστικών πολιτικών σημαίνει άρση της χρονικής διάκρισης ανάμεσα στον αγώνα στο παρόν και ενός στόχου στο μέλλον, αντίθετα ο αγώνας και ο στόχος, το πραγματικό και το ιδανικό γίνονται ένα στο παρόν (Maeckelbergh, 2011). Σύμφωνα με τον Ψημίτη, ως προεικόνιση ορίζεται μία εναλλακτική στρατηγική όπου το κοινωνικό κίνημα δεν έχει ως προτεραιότητα να μετασχηματίσει την εξουσία, ούτε να επισημάνει τι είναι σωστό και τι λάθος που χρειάζεται αλλαγή. Σε αντίθεση, η προεικόνιση αποτελεί μία πολιτική με άμεση δράση, ως κάτι δηλαδή που οι άνθρωποι κάνουν και δημιουργούν δραστήριες εναλλακτικές δομές στο εδώ και τώρα και όχι στο μέλλον. Ειδικά, μέσω της προεικόνισης οι άνθρωποι εμπλέκονται ενεργά στις εναλλακτικές δομές, εξασφαλίζοντας, πρακτικά και με διαρκή μετασχηματισμό, ότι οι δομές αυτές θα παραμείνουν περιεκτικές (Ψημίτης, 2017).
Επιπλέον, βάσει προεικόνισης δεν είναι εφικτός ο εννοιολογικός διαχωρισμός ανάμεσα στο προσωπικό βίωμα και τη συλλογική δράση και τη διαπροσωπική σχέση καθώς η τελευταία, είναι άμεσα συνδεδεμένη με το γενικό οργανωτικό ζήτημα της δημοκρατικής μεθόδου που αναδιοργανώνει το σύνολο των σχέσεων των συνειδητά εμπλεκόμενων, σε σχέδιο συλλογικής δράσης (ο.π.). Ακόμη, στην προεικονιστική προσέγγιση είναι αδύνατο να ξεχωρίσει βιωματικά το μέσο της δράσης από τον σκοπό που τοποθετείται σε ένα ασαφές και όχι κοντινό μέλλον (ο.π.).
Εν ολίγοις, τα προεικονιστικά κοινωνικά κινήματα, προσπαθούν μέσα από συλλογικές δράσεις του παρόντος, να προεικονίσουν την κοινωνική συμβίωση του μέλλοντος και να επιφέρουν κοινωνικό μετασχηματισμό. Εμβάλλουν δηλαδή στην καθημερινότητα στο παρόν, τις αλλαγές που το κίνημα επιδιώκει ως τελικό στόχο στο ασαφές μέλλον. Όπως προαναφέρθηκε, ο σκοπός της δράσης δεν τοποθετείται στο ασαφές μέλλον, αλλά πραγματοποιείται στο σήμερα, στο παρόν την ώρα που η ίδια η δράση λαμβάνει χώρα. Ο Ψημίτης υποστηρίζει ότι τα κινήματα που εφαρμόζουν πολιτικές προεικόνισης κατασκευάζουν εναλλακτικές απέναντι σε παγκοσμιοποιημένους τρόπους ζωής και τα άτομα που συμμετέχουν σε αυτά δρουν στην καθημερινή ζωή βασιζόμενα στην αυθεντικότητα, την ηθική ακεραιότητα και το προσωπικό υποκείμενο νόημα (ο.π.). Ακόμη τονίζεται, ότι οι προεικονιστικές πρακτικές περιλαμβάνουν πέντε διαδικασίες που αφορούν (i) τον συλλογικό πειραματισμό, (ii) τη φαντασιακή σύλληψη, κυκλοφορία και παραγωγή πολιτικών νοημάτων, (iii) τη δημιουργία νέων, μελλοντικών, προσανατολισμένων κοινωνικών κανόνων ή συμπεριφορών, (iv) την εδραίωση στις κινηματικές δομές αυτών των κανόνων ή συμπεριφορών, και τέλος, (v) τη μετάδοση και διάχυση μηνυμάτων, ιδεών και στόχων σε ευρύτερα κοινά και δίκτυα (Yates, 2015).
Τι είναι στην πράξη όμως η προεικόνιση; Πώς μπορούν τα κινήματα μέσω αυτής να επιφέρουν τον κοινωνικό μετασχηματισμό που επιθυμούν στο σήμερα, στο εδώ και τώρα; H προεικόνιση είναι η στην ουσία μια στενή στρατηγική ερμηνεία, σύμφωνα με την οποία ένα σημαντικό μέρος της είναι να αναπτύξει οργανισμούς που ενσωματώνουν δομές συνελεύσεων και λήψης αποφάσεων στις οποίες πρέπει να εμπεριέχεται η μελλοντική κοινωνία. Οι οργανισμοί αυτοί διαφέρουν από τους κοινούς και όντας εναλλακτικοί, ενσωματώνουν «αυτές τις μορφές κοινωνικών σχέσεων, λήψης αποφάσεων, πολιτισμού και ανθρώπινης εμπειρίας που είναι και ο τελικός στόχος τους», (Boggs, 1977). Αυτοί οι εναλλακτικοί οργανισμοί - τα εναλλακτικά εγχειρήματα - έχουν ως χαρακτηριστικό τη συλλογική δράση και την αλλαγή προσανατολισμού στον τρόπο αντιμετώπισης των σχέσεων στην κοινωνία.
Θα μπορούσαν επομένως να θεωρηθούν ως τη μορφή κοινωνικής έκφρασης των κινημάτων που αποσκοπεί σε κοινωνικές, πολιτικές ή οικονομικές αλλαγές για τη διαμόρφωση μιας ισότιμης και δημοκρατικής κοινωνίας.
Τα εγχειρήματα αυτά, μέσα από τις δράσεις και ενέργειες προσπαθούν να κάνουν πράξη στο τώρα τις αλλαγές που θέλουν να δουν στην κοινωνία στο μέλλον. Όπως