ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ & ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ
ΜΟΝΑΔΩΝ
Διπλωματική Εργασία
Ο ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ.
ΑΠΟΨΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΤΗΣ ΠΤΟΛΕΜΑΪΔΑΣ
του
ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΟΚΚΙΝΟΥ
Επιβλέπων Καθηγητής Φώτης Κιλιπίρης
Υποβλήθηκε ως απαιτούμενο για την απόκτηση του μεταπτυχιακού διπλώματος ειδίκευσης στη διοίκηση & οργάνωση εκπαιδευτικών μονάδων
Θεσσαλονίκη, Μάιος 2019
2 Η παρούσα Διπλωματική Εργασία καλύπτεται στο σύνολό της νομικά από
δημόσια άδεια πνευματικών δικαιωμάτων CreativeCommons:
Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή
Μπορείτε να:
Μοιραστείτε: αντιγράψετε και αναδιανέμετε το παρόν υλικό με κάθε μέσο και τρόπο
Προσαρμόστε: αναμείξτε, τροποποιήστε και δημιουργήστε πάνω στο παρόν υλικό
Υπό τους ακόλουθους όρους:
Αναφορά Δημιουργού: Θα πρέπει να καταχωρίσετε αναφορά στο δημιουργό, με σύνδεσμο της άδειας, και με αναφορά αν έχουν γίνει αλλαγές. Μπορείτε να το κάνετε αυτό με οποιονδήποτε εύλογο τρόπο, αλλά όχι με τρόπο που να υπονοεί ότι ο
δημιουργός αποδέχεται το έργο σας ή τη χρήση που εσείς κάνετε.
Μη Εμπορική Χρήση: Δε μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το υλικό για εμπορικούς σκοπούς.
Παρόμοια Διανομή: Αν αναμείξετε, τροποποιήσετε, ή δημιουργήσετε πάνω στο παρόν υλικό, πρέπει να διανείμετε τις δικές σας συνεισφορές υπό την ίδια άδεια CreativeCommonsόπως και το πρωτότυπο.
Αναλυτικές πληροφορίες νομικού κώδικα στην ηλεκτρονική διεύθυνση:
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/legalcode
3 Υπεύθυνη Δήλωση
Με ατομική μου ευθύνη και γνωρίζοντας τις κυρώσεις που προβλέπονται από τον Κανονισμό Σπουδών του Μεταπτυχιακού Προγράμματος στη Διοίκηση & Οργάνωση Εκπαιδευτικών Μονάδων του Αλεξάνδρειου ΤΕΙ Θεσσαλονίκης, δηλώνω υπεύθυνα ότι:
Η παρούσα Διπλωματική Εργασία αποτελεί έργο αποκλειστικά δικής μου δημιουργίας, έρευνας, μελέτης και συγγραφής.
Για τη συγγραφή της Διπλωματικής μου Εργασίας δεν χρησιμοποίησα ολόκληρο ή μέρος έργου άλλου δημιουργού ή τις ιδέες και αντιλήψεις άλλου δημιουργού χωρίς να γίνεται σαφής αναφορά στην πηγή προέλευσης(βιβλίο, άρθρο από επιστημονικό περιοδικό, ιστοσελίδα κλπ.).
Θεσσαλονίκη, 9/5/2019
Ο Δηλών: Κόκκινος Γεώργιος
4
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Ο σχολικός εκφοβισμός έχει αναγνωριστεί ως σοβαρό πρόβλημα της σχολικής ζωής.
Δεν αποτελεί καινούργιο φαινόμενο. Είναι όμως το σημαντικότερο του σχολικού βίου, επειδή σήμερα η βία είναι λιγότερο ανεκτή από τους μαθητές, και από την κοινωνία γενικότερα. Ο σχολικός εκφοβισμός βρίσκεται στο επίκεντρο πολλών ερευνών με σκοπό την συστηματική διερεύνηση, πρόληψη και αντιμετώπισή του.
Σκοπός της παρούσης έρευνας είναι να καταγράψει τις απόψεις των εκπαιδευτικών για το φαινόμενο όπως αυτοί το βιώνουν μέσα από την αλληλεπίδραση με τους μαθητές, και να ανιχνεύσει στοιχεία που θα βοηθήσουν στην καλύτερη εικόνα και στην κατανόησή του. Στο πρώτο μέρος της εργασίας, γίνεται αναφορά στην εννοιολογική σημασία του φαινομένου, στα χαρακτηριστικά του και στις μορφές με τις οποίες εμφανίζεται. Περιγράφονται τα εμπλεκόμενα μέρη, το προφίλ τους, τα αίτια που το δημιουργούν καθώς και τις συνέπειες που μπορεί να έχει στα εμπλεκόμενα μέρη. Γίνεται αναφορά σε έρευνες που πραγματοποιήθηκαν και περιγράφονται κάποιες από τις μεθόδους αντιμετώπισης του φαινομένου. Στο δεύτερο μέρος, καταγράφονται μέσα από έρευνα οι απόψεις των εκπαιδευτικών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των σχολείων της Πτολεμαΐδας. Από την ανάλυσή της προκύπτει πως οι εκπαιδευτικοί παρόλο που θεωρούν πως η ενημέρωσή τους για το πρόβλημα είναι σε καλό επίπεδο, επιζητούν περαιτέρω εκπαίδευση και ενημέρωση για την πρόληψη και αντιμετώπιση των περιστατικών. Οι μορφές με τις οποίες εκδηλώνεται είναι του λεκτικού εκφοβισμού και της απομόνωσης. Στα γυμνάσια ο σωματικός εκφοβισμός εμφανίζεται σε μεγαλύτερη συχνότητα από ό,τι στα λύκεια.
Οι μαθητές που δέχονται εκφοβισμό διστάζουν να το μεταφέρουν οι ίδιοι στους εκπαιδευτικούς και τους το μεταφέρουν οι μαθητές παρατηρητές. Τέλος οι εκπαιδευτικοί θεωρούν ότι τα φαινόμενα σχολικού εκφοβισμού αναδεικνύουν τα προβλήματα, τις συγκρούσεις και εν γένει τις κοινωνικές συνθήκες που συμβαίνουν στο οικογενειακό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.
Λέξεις κλειδιά: Βία, σχολικός εκφοβισμός, επιθετική συμπεριφορά, δευτεροβάθμια εκπαίδευση
5 ABSTRACT
School bullying has been recognized as one of the most severe problems of school life, having a negative impact on students. It is the main aspect of many researches including investigations about its prevention and solution. The main goal of this research is to record school teachers' views on this problem, as they experience it in interaction with their students, and to collect specific data that can contribute to the better comprehension of the problem. In the first part of the research, attention is given to the definition of this phenomenon, its characteristics and in the different forms it may appear. Causes, consequences and how these affect the students are further described. In addition, results of similar surveys in Greece and abroad are referred and there is also an analysis of some non-punishing solutions of this aspect.
The second part underlines some personal opinions of the school teachers of secondary education in Ptolemaida, Greece. After the statistical analysis of the survey, the following results came up: The school teachers believe that they're quite well informed about the topic, but they need to have some further information and education in the fields of prevention and solution. The different forms of school bullying include the verbal intimidation, as well as the isolation. Phenomena of body intimidation are more common in Junior High Schools than in Senior High Schools.
The students-victims usually don't have the courage to openly talk about this problem with their school teachers, but their classmates discuss about it instead. As a conclusion, the school teachers believe that the phenomena of school bullying work as a mirror which reflects the problems, the arguments and the social conditions that occur in the family environment and in the society as a whole.
Key-words: violence, school bullying, aggressive behavior, secondary education
6 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ………...4
ABSTRACT ………..5
ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ – ΠΙΝΑΚΕΣ ………..………..……8
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ………...11
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ……….13
ΜΕΡΟΣ 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ο σχολικός εκφοβισμός 1.1 Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού………...16
1.1.1 Εννοιολογικές προσεγγίσεις……….………..16
1.2 Χαρακτηριστικά του σχολικού εκφοβισμού ….………...………...19
1.2.1 Η επανάληψη και η συστηματικότητα ………....19
1.2.2 Η ανισότητα δύναμης ………..…20
1.2.3 Η σκοπιμότητα ………....20
1.2.4 Η πρόκληση πόνου ………..…20
1.2.5 Η πρόθεση ………...21
1.3 Τι δεν είναι σχολικός εκφοβισμός ………...………..21
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Μορφές σχολικού εκφοβισμού 2.1 Μορφές σχολικού εκφοβισμού ……….23
2.2 Τα εμπλεκόμενα μέρη ………...25
2.2.1 Οι μαθητές που ασκούν βία ………...25
2.2.2 Οι μαθητές που δέχονται βία ……….……..…...26
2.2.3 Οι μαθητές παρατηρητές ………...…..….28
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Πλαίσιο και παράγοντες επίδρασης 3.1 Πλαίσιο και παράγοντες επίδρασης ………..31
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Συνέπειες του σχολικού εκφοβισμού 4.1 Συνέπειες της σχολικής βίας και του εκφοβισμού ………36
4.1.1 Συνέπειες στα παιδιά που εκφοβίζονται ………...36
4.1.1.1 Ενδείξεις πως ένα παιδί υφίσταται Bullying ………...38
4.1.2 Συνέπειες στα παιδιά που εκφοβίζουν ….. ……….…...…..…….…..38
4.1.3 Συνέπειες στα παιδιά – παρατηρητές, εκπαιδευτικούς ………...39
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Έρευνες για τον σχολικό εκφοβισμό 5.1 Έρευνες για τον σχολικό εκφοβισμό ………41
5.1.1 Έρευνες του φαινομένου διεθνώς ……… ……….…...41
7
5.1. 2 Έρευνες στην Ελλάδα ……….……….42
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Πρακτικές αντιμετώπισης 6.1 Πρακτικές αντιμετώπισης του προβλήματος ………45
6.1.1 Μη τιμωρητικές (ανθρωποκεντρικές) μέθοδοι ……….45
6.1.1.1 Η Μέθοδος «Ομάδα Υποστήριξης»……..……….47
6.1.1.2 Η Μέθοδος Κοινής Φροντίδας (Pikas)………49
6.1.1.3 Η Μέθοδος της Σχολικής Διαμεσολάβησης ………...50
ΜΕΡΟΣ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Η έρευνα 7.1 Η επιλογή του θέματος – Σκοπός και στόχοι της έρευνας …….………...52
7.2 Ερευνητικά ερωτήματα – Υποθέσεις………..…...53
7.3 Μεθοδολογία της έρευνας………..……54
7.4 Πληθυσμός – Δείγμα της έρευνας...………...57
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: Ανάλυση της έρευνας 8.1 Στατιστική ανάλυση της έρευνας ……….………...….58
8.1.1 Στατιστική μέθοδος……….………..58
8.2 Περιγραφική ανάλυση………...………….………...59
8.2.1 Δημογραφικά στοιχεία – Προσωπικές πληροφορίες ………...59
8.2.2 Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού ………..…….….66
8.3 Συνδυαστική ανάλυση ……….………...76
8.3.1 Η επίδραση του τύπου σχολείου στις μορφές εκφοβισμού….…....….77
8.3.2 Η επίδραση του τύπου σχολείου στην πρόληψη και αντιμετώπιση των περιστατικών εκφοβισμού ………...79
8.3.3 Η επίδραση του τύπου σχολείου στο φύλο των εμπλεκόμενων μερών……….………..80
8.3.4 Συσχέτιση της ειδικότητας με την επίδραση των κοινωνικών παραγόντων στα φαινόμενα εκφοβισμού ……… ...80
8.3.5 Η επίδραση του φύλου στην πρόληψη των περιστατικών ………….81
Συμπεράσματα ……….………...83
Περιορισμοί της έρευνας . ………..…...85
Μελλοντικές έρευνες ………...………...86
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ……….86
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ………87
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ………92
8 ΠΙΝΑΚΑΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ
ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ
Γράφημα 1: Το φύλο του δείγματος ………...….59
Γράφημα 2: Η ηλικία του δείγματος ………...60
Γράφημα 3: Φύλο ανά ηλικιακή κατηγορία ………61
Γράφημα 4: Η ειδικότητα του δείγματος ………....62
Γράφημα 5: Χρόνια υπηρεσίας του δείγματος ………63
Γράφημα 6: Επίπεδο σπουδών του δείγματος ……….64
Γράφημα 7: Τύπος σχολείου που υπηρετεί το δείγμα ……….65
ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1: Συχνότητες και ποσοστά απαντήσεων στην ερώτηση «Σε ποιο βαθμό θεωρείτε ότι είστε ενημερωμένος/η για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού»………66
Πίνακας 2: Συχνότητες και ποσοστά απαντήσεων μεταξύ σχολικού εκφοβισμού και του τρόπου ενημέρωσης………67
Πίνακας 3: Συχνότητες και ποσοστά απαντήσεων στην ερώτηση «Τι θεωρείτε ότι είναι συμπεριφορά σχολικού εκφοβισμού;»……….68
Πίνακας 4: Συχνότητες και ποσοστά απαντήσεων στην ερώτηση «Σε ποιο βαθμό παρατηρείτε τις παρακάτω μορφές σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;»………...69
Πίνακας 5: Συχνότητες και ποσοστά απαντήσεων μεταξύ περιστατικών και φύλου των εμπλεκόμενων μερών………70
Πίνακας 6: Συχνότητες και ποσοστά απαντήσεων στην ερώτηση «Πως σας γίνονται γνωστά τα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού;»………..71
Πίνακας 7: Συχνότητες και ποσοστά απαντήσεων μεταξύ περιστατικών εκφοβισμού και σχολικών παραγόντων………72
Πίνακας 8: Συχνότητες και ποσοστά απαντήσεων μεταξύ περιστατικών εκφοβισμού και κοινωνικών παραγόντων……….73
Πίνακας 9: Συχνότητες και ποσοστά απαντήσεων μεταξύ περιστατικών σχολικού εκφοβισμού και μέτρων πρόληψης………...74
9 Πίνακας 10: Συχνότητες και ποσοστά απαντήσεων μεταξύ
περιστατικών σχολικού εκφοβισμού και επιμόρφωσης εκπαιδευτικών……..75 Πίνακας 11: Αποτελέσματα της επίδρασης του τύπου σχολείου
στις μορφές εμφάνισης του σχολικού εκφοβισμού……….77 Πίνακας 12: Αποτελέσματα της επίδρασης του τύπου σχολείου
στην επιμόρφωση των εκπαιδευτικών……….79 Πίνακας 13: Αποτελέσματα της επίδρασης του φύλου στις αντιλήψεις για
τους τρόπους που επιτυγχάνεται η πρόληψη του σχολικού εκφοβισμού...82
10 Στις κόρες μου Βασιλική και Ευαγγελία.
Στη σύζυγό μου Μαρία.
11 Ευχαριστίες
Με το πέρας της εργασίας μου, αισθάνομαι την ανάγκη και την ηθική υποχρέωση να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν στην ολοκλήρωσή της.
Ευχαριστώ θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Φώτη Κιλιπίρη, τον οποίο γνώρισα και ως διδάσκοντα στις μεταπτυχιακές μου σπουδές, για τη στήριξη που μου παρείχε, την επιστημονική του καθοδήγηση και την αμέριστη αρωγή του.
Ευχαριστώ όλους τους καθηγητές του μεταπτυχιακού προγράμματος για την επιστημονική και ηθική υποστήριξή τους.
Τους συναδέλφους εκπαιδευτικούς, των γυμνασίων και λυκείων της Πτολεμαΐδας που συμμετείχαν στην έρευνα, και με τις απαντήσεις τους έδωσαν το υλικό για την πραγματοποίησή της. Η ανταπόκρισή τους ήταν μεγάλη και τους ευχαριστώ ιδιαίτερα.
Τέλος θέλω να εκφράσω τις βαθύτατες ευχαριστίες μου στα παιδιά μου Βασιλική και Ευαγγελία, καθώς και στην σύζυγό μου Μαρία, που με τη συμπαράστασή τους και την ενθάρρυνσή τους, με βοήθησαν σημαντικά στην αποπεράτωση της μεταπτυχιακής μου εργασίας.
12
«Να γνωρίζουμε για να προβλέπουμε και να προβλέπουμε για να ενεργούμε αποτελεσματικά»
August Comte (Γάλλος Κοινωνιολόγος)
13
Εισαγωγή
Το σχολείο ως κοινωνική ομάδα και φορέας κοινωνικοποίησης με πολλές και σημαντικές λειτουργίες, πέρα από τη μετάδοση γνώσης έχει ως αποστολή και την κοινωνικοποίηση των μαθητών. Στη σύγχρονη εποχή ο ρόλος και οι λειτουργίες του, έχουν αλλάξει κατά πολύ, σε σχέση με το άμεσο παρελθόν. Καλείται να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του σήμερα, που είναι όλο και πιο πολύ σύνθετες και πολύπλοκες.
Εφαρμόζει νέες εκπαιδευτικές προσεγγίσεις και καινοτόμα προγράμματα αλλά ταυτόχρονα καλείται να ανταποκριθεί και στον ρόλο του ως παράγοντας διατήρησης, αναπαραγωγής και αλλαγής της κοινωνίας.
Το σχολείο δίνει τη δυνατότητα στο μαθητή να κοινωνικοποιηθεί, να συναναστραφεί με άλλους, να δημιουργήσει κοινωνικές σχέσεις. Με την είσοδό του στο σχολείο το παιδί αναλαμβάνει ευθύνες και δοκιμάζει τα πρότυπα και τις συμπεριφορές που έμαθε στους κόλπους της οικογένειας. Όμως μέσα από τις σχέσεις που αναπτύσσουν οι μαθητές στο σχολείο τόσο με τους δασκάλους τους όσο και με τους συμμαθητές τους, μέσα από τις διαδικασίες που βιώνουν, εντάσσονται στις κοινωνικές διεργασίες με διαφορετικό τρόπο απ’ ότι στα πλαίσια της οικογένειας ή της παρέας. Αυτές οι σχέσεις πρέπει να είναι ρυθμισμένες έτσι ώστε να βοηθούν στην συνολική ανάπτυξη και διαμόρφωση της προσωπικότητας των μαθητών.
Πολλές φορές όμως οι σχέσεις αυτές δεν είναι ομαλές και περικλείουν βίαιες και επιθετικές συμπεριφορές. Πολλοί μαθητές προβαίνουν σε πράξεις βίας κατά των συμμαθητών τους (bullying) με χειρονομίες, απειλές, βρισιές, χτυπήματα, κλοπές και εκβιασμούς, με σκοπό να τους προσβάλλουν, να τους αποκλείσουν από κοινωνικές δραστηριότητες, να τους κάνουν να αισθανθούν άσχημα, να τους προκαλέσουν πόνο.
Έτσι μέσα στο πλαίσιο της σχολικής ζωής κάνουν την εμφάνισή τους περιστατικά βίαιης και επιθετικής συμπεριφοράς. Οι προβληματικές συμπεριφορές που εμφανίζονται στο σχολικό περιβάλλον και που προβληματίζουν τους εκπαιδευτικούς, εκδηλώνονται με διάφορες μορφές, οι οποίες ποικίλλουν ως προς την ένταση και τη σοβαρότητά τους (Πολυχρονοπούλου, 1995).
Ο σχολικός εκφοβισμός έχει αναγνωριστεί ως σοβαρό πρόβλημα της σχολικής ζωής. Αποτελεί μια πραγματικότητα στη ζωή τόσο των μαθητών ως βασικών πρωταγωνιστών του φαινομένου, όσο και των εκπαιδευτικών και φαίνεται να έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις.
14 Στην Ελλάδα τα αποτελέσματα ερευνών δείχνουν ότι το 10% με 15% των μαθητών πέφτει θύμα διαφόρων μορφών βίας στο σχολείο, ενώ οι μαθητές που ασκούν βία ξεπερνούν το 5% του συνόλου των μαθητών.
Οι εκπαιδευτικοί είναι σημαντικός παράγοντας της σχολικής πραγματικότητας. Είναι αυτοί που βιώνουν καθημερινά τα παιδιά, τα παρατηρούν να αναπτύσσονται και να διαμορφώνονται, να προσλαμβάνουν αξίες και να αφομοιώνουν πρότυπα. Αυτοί πρέπει να εξασφαλίζουν ένα σίγουρο και ασφαλές περιβάλλον μέσα στο οποίο οι μαθητές θα αναπτύξουν την προσωπικότητα και τον χαρακτήρα τους, και θα απολαύσουν τα δικαιώματά τους.
Η παρούσα εργασία επιδιώκει να σχηματίσει μια όσο το δυνατόν ολοκληρωμένη εικόνα για τις αντιλήψεις και απόψεις των εκπαιδευτικών πάνω στο πρόβλημα του σχολικού εκφοβισμού μέσα από μια ποσοτική έρευνα με τη χρήση ερωτηματολογίου. Η εργασία περιλαμβάνει δύο μέρη. Στο πρώτο περιγράφεται το φαινόμενο έτσι όπως προκύπτει από την επισκόπηση της βιβλιογραφίας και στο δεύτερο παρουσιάζεται η έρευνα, που έχει ως σκοπό την καταγραφή των απόψεων και των αντιλήψεων των εκπαιδευτικών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Πτολεμαΐδας για το φαινόμενο. Πιο συγκεκριμένα:
Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται η εννοιολογική προσέγγιση του θέματος και αναφέρονται τα χαρακτηριστικά του σχολικού εκφοβισμού.
Στο δεύτερο κεφάλαιο περιγράφονται οι μορφές με τις οποίες εμφανίζεται το φαινόμενο καθώς και ο ρόλος των εμπλεκόμενων μαθητών και οι συμπεριφορές τους.
Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύονται οι αιτιολογικοί παράγοντες που συνδέονται με το σχολικό εκφοβισμό.
Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στις επιπτώσεις που έχει ο σχολικός εκφοβισμός στα εμπλεκόμενα μέρη.
Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται στοιχεία από διάφορες έρευνες που έγιναν στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς.
Στο έκτο κεφάλαιο περιγράφονται κάποιες από τις μη τιμωρητικές μεθόδους που προτείνονται για την αντιμετώπιση των περιστατικών.
Στο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζεται η έρευνα. Πιο συγκεκριμένα περιγράφονται η μεθοδολογία που επιλέχθηκε, ο σκοπός της έρευνας, τα ερευνητικά ερωτήματα και υποθέσεις και παρουσιάζονται ο πληθυσμός και το δείγμα της έρευνας.
15 Στο όγδοο κεφάλαιο παρουσιάζεται η στατιστική ανάλυση της έρευνας και τα αποτελέσματα που προέκυψαν.
Τέλος, αναλύονται τα συμπεράσματα, και αναφέρονται οι περιορισμοί της έρευνας και οι μελλοντικές έρευνες που προτείνονται.
16
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ο ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ 1.1 Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού
1.1.1 Εννοιολογικές προσεγγίσεις
Ο σχολικός εκφοβισμός είναι μια μορφή βίας και επιθετικής συμπεριφοράς που συναντάμε στο σχολείο. Η βία και η επιθετικότητα απασχολούσαν ανέκαθεν την έρευνα σε διεπιστημονικό επίπεδο. Συνυφασμένες με την ανθρώπινη φύση, αποτέλεσαν ερευνητικό πεδίο πολλών επιστημόνων. Στην Ελλάδα ο σχολικός εκφοβισμός (bullying), αποτέλεσε πεδίο έρευνας, σχετικά πρόσφατα. Αρχικά προσεγγίστηκε από νομικούς και εγκληματολόγους και ήταν συνδεδεμένος με τη νεανική βία και παραβατικότητα, (Πανούσης, 2006). Τα τελευταία χρόνια και μετά από έντονη συζήτηση διεθνώς για το bullying, απασχολεί και τους ερευνητές των επιστημών υγείας.
Μέχρι και σήμερα υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων βία και εκφοβισμός, όταν αυτοί αναφέρονται στο σχολικό περιβάλλον (Θάνος, 2012).
Για την καλύτερη μελέτη επομένως του προβλήματος, προκύπτει η ανάγκη να αποσαφηνίσουμε τους όρους βίαιη, επιθετική συμπεριφορά και σχολικός εκφοβισμός, δεδομένου πως στη βιβλιογραφία η έννοια της σχολικής βίας, αποτυπώνεται με διάφορους όρους όπως: προβληματική συμπεριφορά, επιθετικότητα, αποκλίνουσα συμπεριφορά, βία, παραβατική συμπεριφορά, εκφοβισμός κ.ά. (Θάνος, 2012).
Το Συμβούλιο της Ευρώπης (1985) δίνει τον ακόλουθο ορισμό της βίας: «βία υπάρχει σε κάθε πράξη ή παράλειψη η οποία βλάπτει τη ζωή, τη φυσική ή ψυχολογική ακεραιότητα ή την ελευθερία ενός προσώπου, ή η οποία βλάπτει σοβαρά την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του». (Αρτινοπούλου και Μαγγανάς, 1996).
Κατά τον Καρύδη (2003), η βία μπορεί να ορισθεί ως η «μορφή συμπεριφοράς ενός ατόμου, το οποίο με πρόθεση απειλεί ή πράγματι προξενεί φυσική ή ψυχολογική βλάβη σε τρίτον ή και στον εαυτό του ή επιδιώκει την καταστροφή πραγμάτων».
Σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη (2006) βία είναι η άσκηση σωματικής ή άλλης δύναμης ή η χρησιμοποίηση απειλών με σκοπό την επιβολή της θέλησης (κάποιου).
17 Η βία λοιπόν, είναι μια συμπεριφορά η οποία έχει τα εξής χαρακτηριστικά: τη σκοπιμότητα και την πρόκληση βλάβης είτε σωματικής είτε ψυχολογικής είτε υλικής.
Η σχολική βία είναι ένα φαινόμενο το οποίο συνυπάρχει με το σχολείο. Τις τελευταίες δεκαετίες γνώρισε μεγάλη δημοσιότητα λόγω των δυναμικής πορείας της, αλλά και των αρνητικών επιπτώσεων που έχει στους μαθητές. Η διάσκεψη της Ουτρέχτης (πραγματοποιήθηκε τον Φεβρουάριο του 1997 με τη συμμετοχή εμπειρογνωμόνων και εκπροσώπων από τα κράτη – μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης) όρισε τη σχολική βία ως «η επιβολή της βούλησης ενός μέρους της εκπαιδευτικής διαδικασίας σε κάποιο άλλο και η πρόκληση ζημιάς ή βλάβης». (Αρτινοπούλου, 2001).
Ο σχολικός εκφοβισμός ορίζεται ως η σκόπιμη και επανειλημμένη θυματοποίηση ενός μαθητή με αρνητικές ενέργειες, από έναν ή περισσότερους μαθητές (Νικολάου, 2005).
Το φαινόμενο μελετήθηκε για πρώτη φορά το 1978 στη Νορβηγία από τον Σουηδό ερευνητή Dan Olweus, καθηγητή ψυχολογίας, και μετά από εννιά χρόνια σε πολλά επιστημονικά περιοδικά, αναγράφεται ο όρος «bullying», για να περιγράψει τον εκφοβισμό, την παρενόχληση και τη θυματοποίηση παιδιών από συνομηλίκους τους. Κατά συνέπεια λοιπόν, το φαινόμενο δεν αφορά περιστατικά που γίνονται αυστηρώς στο χώρο του σχολείου. Συμβαίνει κατά κύριο λόγο στον χώρο του σχολείου, καθώς εκεί συναθροίζεται μεγάλος αριθμός παιδιών για πολλές ώρες σε τακτική βάση, μπορεί όμως να παρουσιαστεί και σε άλλα πλαίσια αλληλεπίδρασης παιδιών, όπως η γειτονιά, η κατασκήνωση, το φροντιστήριο, ο αθλητικός σύλλογος, (Πρεκατέ, 2008).
Λόγω της πολυπλοκότητας του φαινομένου είναι δύσκολο να δοθεί ένας κοινά αποδεκτός ορισμός για τον σχολικό εκφοβισμό, (Smith et all, 1999). Η δυσκολία έγκειται στο μεγάλο εύρος των ενεργειών και των συμπεριφορών που περιλαμβάνει, οι οποίες διαδραματίζονται και πορεύονται από μαθητές προς μαθητές μέσα και έξω από το σχολείο. Ο Rigby (2002) για να περιγράψει τη δυσκολία του εννοιολογικού προσδιορισμού του σχολικού εκφοβισμού τονίζει ότι «μοιάζει σαν να προσπαθείς να ξεχωρίσεις τις τρίχες των μαλλιών όταν προσπαθείς να διαχωρίσεις το bullying από την επιθετικότητα».
Παρά τις δυσκολίες που προκύπτουν ο Olweus (1994) ορίζει το bullying ως εξής: «ένας μαθητής/μαθήτρια υφίσταται bullying ή θυματοποιείται όταν είναι
18 αποδέκτης συστηματικά και για μεγάλο χρονικό διάστημα αρνητικών πράξεων που γίνονται (εναντίον του) από έναν ή περισσότερους μαθητές».
Ο Rigby (2008) ορίζει τον σχολικό εκφοβισμό: «ως σκληρή και επαναλαμβανόμενη καταπίεση φυσικής ή ψυχολογικής φύσης από τον ισχυρό προς τον ανίσχυρο χωρίς καμία αιτιολογία. Κατά τον Olweus (1993), εκφοβισμός είναι «οι βίαιες ή επιθετικές πράξεις που ασκούνται επανειλημμένα από ένα παιδί ή ομάδα παιδιών εναντίον ενός άλλου παιδιού με στόχο να του προκαλέσουν σωματικό ή και ψυχικό πόνο και τελικά να το υποτάξουν». Και συνεχίζει: «ένα παιδί εκφοβίζεται ή θυματοποιείται όταν εκτίθεται επανειλημμένα και σε βάθος χρόνου σε αρνητικές ενέργειες ενός μαθητή ή μιας ομάδας μαθητών, οι οποίοι δρουν χωρίς να έχουν προκληθεί άμεσα». Συνοψίζοντας τα παραπάνω μπορούμε να πούμε πως ένας μαθητής θυματοποιείται, όταν ένας ή μια ομάδα μαθητών τον υποβάλλουν κατ’
επανάληψη και κατ’ εξακολούθηση σε αρνητικές ενέργειες χωρίς εκείνος να μπορεί να κάνει κάτι για να υπερασπιστεί τον εαυτό του.
Ο σχολικός εκφοβισμός λοιπόν έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που τον κάνουν να διαφέρει από άλλες μορφές βίας και θα ήταν παρακινδυνευμένο επιστημονικά να ισχυριστούμε ότι κάθε μορφή επιθετικής συμπεριφοράς και βίας στο σχολείο είναι bullying. Το επισημαίνουν και οι Griffin & Gross (2004), όταν κάνουν αναφορά «στον κίνδυνο να ταυτιστεί το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού με κάθε μορφή επιθετικής συμπεριφοράς». Ως έννοια η βία είναι ευρύτερη του εκφοβισμού. Ο σχολικός εκφοβισμός περιλαμβάνει ένα κομμάτι μόνο επιθετικής συμπεριφοράς καθώς έχει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, αφού σύμφωνα με τον Arora, (1996), ο όρος bullying αναφέρεται «ως ένα πολύπλοκο και πολυπρόσωπο φαινόμενο».
Γενικά όμως, οι έννοιες «σχολική βία» και σχολικός εκφοβισμός τείνουν να θεωρούνται συνώνυμες, καθώς η χρήση τους στη βιβλιογραφία και στην έρευνα είναι συγκεχυμένη και συνήθως αναφέρεται στον όρο «bullying» (Αρτινοπούλου, 2001).
19
1.2 Χαρακτηριστικά του σχολικού εκφοβισμού
Η ανάγκη διερεύνησης του φαινομένου σε διεθνές επίπεδο και σε κοινωνίες με διαφορετικούς πολιτισμούς, οδήγησε και στην ανάγκη οριοθέτησης των χαρακτηριστικών του bullying. Αυτό έπρεπε να γίνει προκειμένου οι έρευνες να είναι συγκρίσιμες μεταξύ τους για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων (Munthe, 1989).
Ο σχολικός εκφοβισμός είναι το αποτέλεσμα κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες βασίζονται σε διαφορετικά πολιτισμικά στοιχεία κάθε κοινωνίας. Είναι ένα φαινόμενο στο οποίο διαπλέκονται ατομικοί, οικογενειακοί, κοινωνικοί, πολιτισμικοί παράγοντες που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και του δίνουν ένα δυναμικό χαρακτήρα κάνοντάς το πολύπλοκο. Επομένως το τι θεωρείται επιθετική συμπεριφορά διαφέρει ανάλογα με το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο αναφερόμαστε. Αυτό το στοιχείο από μόνο του δημιουργεί και μια δυσκολία στο να καθοριστούν τα ακριβή χαρακτηριστικά του φαινομένου. Παρόλα αυτά από τους παραπάνω ορισμούς, εκείνος ο οποίος επικράτησε και αποδέχτηκαν οι ερευνητές είναι αυτός που έδωσε ο Olweus ή άλλοι ορισμοί που συμφωνούν σε γενικές γραμμές ως προς τα χαρακτηριστικά του bullying με αυτόν του Olweus. Οι ορισμοί αυτοί καταλήγουν σε κάποια κοινά χαρακτηριστικά που οριοθετούν το bullying ως μια μορφή επιθετικής και βίαιης συμπεριφοράς η οποία είναι ευδιάκριτη από άλλες. Αυτά είναι:
1.2.1 Η επανάληψη και η συστηματικότητα της εκφοβιστικής συμπεριφοράς.
Βασικό χαρακτηριστικό του σχολικού εκφοβισμού είναι ότι τα περιστατικά θα πρέπει να επαναλαμβάνονται (Benitez και Justicia, 2006). Το bullying είναι μια διαδικασία συστηματικής καταπίεσης η οποία εμφανίζεται σε παραπάνω από ένα γεγονότα. Όμως αν λάβουμε υπόψη, μόνο το κριτήριο της συχνότητας εμφάνισης των εκδηλώσεων ίσως αγνοούμε την ένταση και τη διάρκεια του πόνου που προκαλείται από μια τέτοια συμπεριφορά και που μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες στο θύμα. Γι αυτό πολλοί ερευνητές τονίζουν ότι σημασία έχει όχι μόνο η συχνότητα των επιθέσεων αλλά και ο πόνος που προκαλείται από αυτήν (Arora, 1996, Stephenson &
Smith, 1989). Ο Ronald (1999) δέχεται ότι η διάρκεια του πόνου που προκαλείται στο θύμ, και όχι η διάρκεια της επιθετικής συμπεριφοράς έχουν μεγαλύτερη σημασία στην εξέταση φαινομένου. Τα παιδιά που είναι αποδέκτες επιθετικών συμπεριφορών ξέρουν πολύ καλά ότι αυτό το «μαρτύριο» θα συνεχιστεί αφού τα ίδια δεν μπορούν
20 να αντιδράσουν αποτελεσματικά και κανένας από το περιβάλλον τους δεν τα βοηθάει.
1.2.2 Η ανισότητα δύναμης.
Γνώρισμα του σχολικού εκφοβισμού είναι η ασυμμετρία δύναμης υπέρ του μαθητή που εκφοβίζει. «Δεν είναι bullying όταν δύο παιδιά ή νέοι που έχουν ίση περίπου δύναμη εμπλέκονται σε ένα συνηθισμένο καυγά ή σε μια συνηθισμένη διένεξη». (Smith και Brain, 2000). Ο Rigby (2002) ορίζει το φαινόμενο «ως επαναλαμβανόμενη καταπίεση που ασκείται επάνω σε ένα άτομο που είναι λιγότερο ισχυρό φυσικά, ψυχολογικά ή νοητικά από αυτόν που ασκεί καταπίεση». Πώς όμως εκλαμβάνεται η δύναμη; Και πώς μπορεί να μετρηθεί; Όταν αναφερόμαστε στη σωματική δύναμη, αυτή δηλαδή που περικλείεται μέσα στη σωματική διάπλαση γίνεται αντιληπτή και μπορεί να παρατηρηθεί. Όταν αναφερόμαστε στη δύναμη που σχετίζεται με τη θέση του θύτη στην ομάδα των συμμαθητών (αρχηγός), αυτή ενέχει την έννοια της νομιμότητας επειδή αποτελεί στοιχείο που είναι δυνατόν να ενυπάρχει σε κάθε κοινωνική περίσταση (Νίκα, 2016). Το στοιχείο που σχετίζεται με τη δύναμη, είναι αυτό της αποδοχής που απολαμβάνει ο θύτης μέσα στην ομάδα.
1.2.3 Η σκόπιμη - απρόκλητη συμπεριφορά.
Σύμφωνα με τον Rigby (2008) οι συμπεριφορές εκφοβισμού είναι σκόπιμες και απρόκλητες. Αυτό σημαίνει ότι μία συμπεριφορά εκφοβισμού δεν είναι ανταποδοτική μιας άλλης, προϋπάρχουσας. Γίνεται για να προκαλέσει σκόπιμα πόνο, χωρίς να έχει προηγηθεί κάποια άλλη συμπεριφορά νωρίτερα από το θύμα και βασικός στόχος είναι να υποτάξει το παιδί που εκφοβίζεται, αφού είναι και πιο αδύναμο.
1.2.4 Η πρόκληση πόνου στο θύμα.
Σκοπός του μαθητή που εκφοβίζει είναι μέσα από συμπεριφορές που ενοχλούν και εκνευρίζουν, να προκαλέσει εσκεμμένα πόνο είτε σωματικό είτε ψυχολογικό είτε συναισθηματικό στο θύμα (Benitez και Justicia, 2006). Στοιχείο της ανθρώπινης φύσης είναι (πολλές φορές), η ανάγκη που αισθανόμαστε να προκαλέσουμε πόνο σε κάποιο άλλο άτομο επειδή μας πόνεσε και μας θύμωσε και αυτό σε κάποια στιγμή, όμως τα παιδιά που τους αρέσει να εκφοβίζουν άλλα παιδιά, αισθάνονται την ανάγκη αυτή πιο έντονα και ασκούν την επιθετικότητα αυτή
21 εναντίον καλά επιλεγμένων στόχων, εκεί δηλαδή που θα έχουν τα καλύτερα αποτελέσματα.
1.2.5 Η πρόθεση του παιδιού που εκφοβίζει
Το bullying ως ενέργεια ενσωματώνει μέσα του ένα κίνητρο από την πλευρά του θύτη για να προβεί σ’ αυτή την ενέργεια. Αυτές οι ενέργειες σύμφωνα με τον Olweus (1994) δεν γίνονται τυχαία και προέρχονται από άτομα (θύτες) τα οποία έχουν πρόθεση να κάνουν κάτι κακόβουλο. Στην περίπτωση αυτή η βία είναι εσκεμμένη, ηθελημένη, προμελετημένη και συνειδητή. Πάντως το αν υπάρχει πρόθεση από πλευράς θύτη, μπορεί να τεκμηριωθεί μόνο από την υποκειμενική ερμηνεία του θύματος και των παρατηρητών της συγκεκριμένης επιθετικής ενέργειας.
Από τα παραπάνω προκύπτει, πως αυτό το χαρακτηριστικό του bullying δημιουργεί πρόβλημα στους ερευνητές. Ο Kowalski (2004) υποστηρίζει πως δεν είναι η πρόθεση αυτού που ενεργεί, αλλά τα αρνητικά αποτελέσματα που προκαλεί η ενέργεια ενός ατόμου σε κάποιο άλλο άτομο για να χαρακτηριστεί ως bullying.
1.3 Τι δεν είναι σχολικός εκφοβισμός.
Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν στην προηγούμενη ενότητα τα χαρακτηριστικά που αποδόθηκαν στον σχολικό εκφοβισμό, είναι η επανάληψη της συμπεριφοράς, η σκοπιμότητα, η ανισότητα στη δύναμη, η απρόκλητη επιθετική συμπεριφορά και η πρόκληση πόνου στο θύμα. Τα χαρακτηριστικά αυτά αποδόθηκαν με σκοπό να οριοθετηθεί το bullying και να αποφευχθεί ο κίνδυνος να χαρακτηριστεί οποιαδήποτε επιθετική και βίαιη συμπεριφορά ως bullying. Σύμφωνα με τον Olweus (1994) ένας μαθητής υφίσταται bullying ¨η θυματοποιείται όταν είναι αποδέκτης, συστηματικά και για χρονικό διάστημα αρνητικών πράξεων που γίνονται εναντίον του από έναΝ ή περισσότερους μαθητές. Επίσης αναφέρει, πως για να οριστεί μια συμπεριφορά ως bullying θα πρέπει οι αρνητικές πράξεις εναντίον συμμαθητή ή συμμαθητών να μην αποτελούν αντίδραση σε προηγούμενη πρόκληση και να μη έχουν γίνει τυχαία. Έτσι λοιπόν, οι παρορμητικές ή τυχαίες συμπεριφορές, αλλά και αυτές που είναι αποτέλεσμα ανταπόδοσης ή εκδίκησης δεν μπορούν να οριστούν ως συμπεριφορές bullying.
Λαμβάνοντας υπόψη την αυστηρή οριοθέτηση της έννοιας του φαινομένου, επίσης δεν αποτελούν περιστατικά σχολικού εκφοβισμού οι περιπτώσεις κατά τις
22 οποίες τα εμπλεκόμενα μέρη είναι: α) ίσης δύναμης, λόγω σωματικής διάπλασης, κοινωνικής θέσης ή κουλτούρας. Στην περίπτωση αυτή πρόκειται για σύγκρουση, βίαιη ίσως, αλλά όχι για εκφοβιστική συμπεριφορά. β) όταν παρατηρείται όμοια συναισθηματική αντίδραση μεταξύ θύτη και θύματος, που σημαίνει ότι τα εμπλεκόμενα μέρη είναι θυμωμένα και όχι όπως συμβαίνει στον εκφοβισμό, όπου ο μαθητής στόχος φοβάται και αδυνατεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του και γ) η περίπτωση όπου οι μαθητές κάνουν αστεία μεταξύ τους και πειράζουν ο ένας τον άλλο διασκεδάζοντας και οι δύο αληθινά (Καραβόλτσου, 2013).
Κατά τον Olweus (2007) όμως: «το πείραγμα μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε εκφοβισμό, αν συμβαίνει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα και το σημαντικότερο, όταν το παιδί αισθανθεί ότι οι πράξεις των άλλων δεν διέπονται από αστεία και δεν γίνονται μέσα στα όρια του παιχνιδιού».
Παρ’ όλα αυτά, κάποιος μπορεί να θεωρεί ότι υφίσταται εκφοβισμό από τις ενέργειες κάποιων άλλων, παρότι αυτοί «δεν έχουν συνείδηση της βλάβης που προξενούν, ούτε επιδιώκουν εσκεμμένα να πληγώσουν ή να μειώσουν» (Glasgow City Council, 2008).
Υπάρχουν και περιπτώσεις όμως, όπου οι συμπεριφορές των μαθητών στο σχολείο συνδέονται με πειθαρχικά ζητήματα χωρίς να έχουν χαρακτηριστικά σχολικού εκφοβισμού. Σύμφωνα με τον Sullivan (2002) λοιπόν, δεν είναι ενδοσχολική βία τα καλοπροαίρετα πειράγματα, ένας καβγάς ή τσακωμός «μια κι έξω», ένα έντονο παιχνίδι χωρίς πρόθεση βλάβης. Αυτά αντιμετωπίζονται από το σχολείο με ή χωρίς πειθαρχικές συνέπειες.
Επίσης σύμφωνα με τη Ρασιδάκη (2015) στο σχολείο μπορούν να εκδηλωθούν παραβατικές συμπεριφορές όπως π.χ. σοβαρή απειλή βλάβης ή επίθεσης, σοβαρή κλοπή, σεξουαλική επίθεση ή κακοποίηση που δεν είναι ενδοσχολική βία και αντιμετωπίζονται από το νόμο ή τις κοινωνικές υπηρεσίες.
Ο λόγος για τον οποίο γίνονται όλες οι παραπάνω διευκρινήσεις είναι ότι αν θεωρούσαμε όλες τις επιθετικές συμπεριφορές ως bullying τότε κινδυνεύαμε να τις αντιμετωπίσουμε όλες με τον ίδιο τρόπο, γεγονός το οποίο δεν συμβάλλει στην αποτελεσματική αντιμετώπιση του προβλήματος.
23
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΜΟΡΦΕΣ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ 2.1 Μορφές σχολικού εκφοβισμού
Ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να εμφανιστεί με διάφορες μορφές:
σωματικός, λεκτικός, σεξουαλικός, φυλετικός, ηλεκτρονικός, απειλή και εξαναγκασμός, κοινωνικός αποκλεισμός, (Olweus, 1993; Rigby, 2008; Smith και Brain, 2000).
Ο Rigby (2008) διαχωρίζει τις άμεσες και τις έμμεσες μορφές σχολικού εκφοβισμού σε κάθε μορφή βίας:
Σωματική βία:
- Άμεσος εκφοβισμός: Χτυπήματα, σπρωξιές, κλωτσιές, φτυσίματα.
- Έμμεσος εκφοβισμός: εσκεμμένος ή άδικος αποκλεισμός, αρπαγή και κρύψιμο προσωπικών αντικειμένων.
Λεκτική βία:
- Άμεσος εκφοβισμός: βρισιές, προσβολές, παρατσούκλια, εξευτελισμός - Έμμεσος εκφοβισμός: παρακίνηση τρίτου προσώπου για να προσβάλει ή να εκμεταλλευτεί κάποιον, διάδοση κακοήθων φημών, ανώνυμα τηλεφωνήματα, προσβλητικά κείμενα, μηνύματα ή επιστολές.
Μέσω χειρονομιών:
- Άμεσος εκφοβισμός: απειλητικές κινήσεις, επίμονο κοίταγμα
- Έμμεσος εκφοβισμός: επανειλημμένη αποστροφή του προσώπου ή του βλέμματος ώστε να φανερωθεί ότι κάποιος είναι ανεπιθύμητος.
Σε μια άλλη κατηγοριοποίηση η βία μπορεί να πάρει τις ακόλουθες μορφές στον σχολικό εκφοβισμό.
Σωματική: το παιδί που εκφοβίζει χρησιμοποιεί φυσική βία όπως χτυπήματα, σπρωξιές, χαστούκια, τσιμπήματα, κλωτσιές, δαγκωνιές, φτύσιμο, ρίψη αντικειμένων (Rigby, 2008). Διαπιστώθηκε ότι αυτή η μορφή σχολικού εκφοβισμού είναι συχνότερη σε παιδιά μικρής ηλικίας, αλλά καθώς όμως αυξάνεται η ηλικία τους, ο σωματικός εκφοβισμός μειώνεται. Επιπλέον σε τέτοια μορφή περιστατικών σχολικού εκφοβισμού εμπλέκονται περισσότερο τα αγόρια από τα κορίτσια (Ασημόπουλος, 2000).
24 Λεκτική: Κατά την Αρτινοπούλου (2001) είναι η συνηθέστερη μορφή. Το παιδί που εκφοβίζει χρησιμοποιεί βρισιές, προσβολές, παρατσούκλια, απειλές, υπονοούμενα.
Σεξουαλική: εδώ περιλαμβάνεται το ανεπιθύμητο και απρεπές άγγιγμα, τα σεξουαλικά παρατσούκλια, η λεκτική παρενόχληση σεξουαλικού τύπου.
Ηλεκτρονική: είναι μια νέα μορφή σχολικής βίας που συμβαδίζει με την χρήση και εξέλιξη της τεχνολογίας και γίνεται μέσω κινητών τηλεφώνων και ηλεκτρονικών υπολογιστών. Παρατηρείται σε πολύ μεγάλο βαθμό στην Αγγλία, Καναδά και Η.Π.Α. (Smith et al., 2008).
Εκδηλώνεται με:
Προσβολές, ενόχληση, δυσφήμιση, αρνητική έκθεση, κοινωνικό αποκλεισμό ή απειλή.
Συνήθως περιλαμβάνει:
Αποστολή κειμένων, e-mail ή άμεσων μηνυμάτων με κακόβολο και προσβλητικό για τον λήπτη περιεχόμενο.
Ανάρτηση προσβλητικών για το θύμα φωτογραφιών και βίντεο σε δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης όπου έχει πρόσβαση μεγάλο μέρος του πληθυσμού.
Καταχώρηση εχθρικών σχολίων ή μηνυμάτων σε διάφορες αναρτήσεις του θύματος.
Αποκλεισμό του χρήστη από το διαδίκτυο.
Δημοσιοποίηση προσωπικών στοιχείων και δεδομένων σε πολλαπλούς παραλήπτες.
Δημιουργία ψεύτικων διαδικτυακών προφίλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με σκοπό την προσβολή της προσωπικότητας του θύματος.
Εκβιαστικά – απειλητικά τηλεφωνήματα ή αναπάντητες κλήσεις σε ακατάλληλες ώρες.
Οπτική άσκηση βίας: Πρόκειται για μηνύματα στους τοίχους, διάφορα γκράφιτι, μηνύματα και σημειώματα που υπάρχουν σε σημεία όπου βρίσκεται μεγάλος αριθμός μαθητών, με σκοπό να εξευτελίσουν το μαθητή στα μάτια των συμμαθητών του.
Ρατσιστική: ανήκουν οι διάφορες επιθέσεις σε μαθητές με διαφορετική καταγωγή, φυλή, εθνικότητα, θρησκεία. Τα παιδιά αυτά γίνονται με μεγαλύτερη συχνότητα στόχος επιθέσεων (Rigby 2008).
25 Μια άλλη διάκριση είναι αυτή των Papanikolaou, Chatzikosma και Koutra (2011) η οποία συμφωνεί με τις προηγούμενες και διακρίνουν πέντε τύπους εκφοβισμού: τον σωματικό εκφοβισμός, τον λεκτικό, τον κοινωνικό αποκλεισμό, την κοινωνική κατακραυγή με δημοσίευση αναληθών πληροφοριών και τον εκφοβισμό στον κυβερνοχώρο.
2.2 Τα εμπλεκόμενα μέρη
Το σχολείο είναι κομμάτι της κοινωνίας. Οι σχέσεις που αναπτύσσουν μεταξύ τους οι μαθητές είναι αυθεντικές, αυθόρμητες και πολλές φορές παρορμητικές. Είναι σχέσεις αλληλεπιδρώντων ατόμων. Οι διαδικασίες που αναπτύσσουν και στις οποίες συμμετέχουν για να διαμορφώσουν την ταυτότητά τους, πολλές φορές δεν είναι ομαλή. Ο σχολική βία επομένως είναι ένα σύνολο σχέσεων άρα και ρόλων, και δεν προκύπτει από το πουθενά. Αναπτύσσεται βήμα – βήμα, εμφανίζεται μέσα από την αλληλεπίδραση των μαθητών διαμορφώνεται και επηρεάζεται από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Οι παράγοντες που εμπλέκονται σε περιστατικά εκφοβισμού σύμφωνα με τον Rigby (1993) είναι: α) τα παιδιά που εκφοβίζουν (θύτες) β) τα παιδιά που εκφοβίζονται (θύματα) και γ) τα παιδιά παρατηρητές.
2.2.1 Οι μαθητές που ασκούν βία «Θύτες».
Οι μαθητές που ασκούν βία είναι παιδιά που έχουν μια υπεροχή σε κάποιο χαρακτηριστικό, ως προς τα παιδιά που δέχονται βία. Η υπεροχή αυτή μπορεί να είναι σωματική, πνευματική ή κοινωνική. Ο Olweus (1993), αναφέρει ότι οι μαθητές αυτοί είναι ιδιαίτερα οξύθυμοι και διακατέχονται από συναισθήματα ανεπάρκειας, κατωτερότητας και ανασφάλειας ενώ κατά τους Rigby & Slee (1990), τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια που εκφοβίζουν αισθάνονται ιδιαίτερη απέχθεια για το σχολείο.
Ο Sullivan (2004) δημιουργεί ένα ταξινομικό σχήμα που αφορά τους μαθητές που ασκούν βία ως εξής:
α) « Έξυπνοι θύτες» (clever bullies). Είναι μαθητές με καλές επιδόσεις και δύσκολα εντοπίζονται γιατί έχουν τη συμπάθεια των καθηγητών. Μπορούν εύκολα να πείσουν τους συμμαθητές τους να τους κάνουν θελήματα και αδιαφορούν για τα συναισθήματα που προκαλούν στους άλλους.
26 β) «Όχι και τόσο έξυπνοι θύτες» (not so clever bullies). Πρόκειται για μαθητές που έχουν βιώσει την απόρριψη και μέσω του σχολικού εκφοβισμού προσπαθούν να τονώσουν την χαμηλή τους αυτοεκτίμηση.
γ) «Θύτες – Θύματα». Πρόκειται για μια μεγάλη κατηγορία μαθητών που όταν μπαίνουν στο σχολείο βρίσκονται στο στόχαστρο μαθητών μεγαλύτερων τάξεων που ασκούν βία, την οποία με τη σειρά τους τη μεταφέρουν σε μαθητές μικρότερων τάξεων. Συνήθως δεν έχουν την ανάλογη συμπαράσταση και βοήθεια από τους εκπαιδευτικούς λόγω της συμπεριφοράς τους.
Οι μαθητές που ασκούν βία δημιουργούν ομάδες και έχουν μεγάλη επιρροή στους άλλους. Δεν πειθαρχούν εύκολα σε κανόνες, θέλουν να περνάει το δικό τους και θεωρούν ότι δεν υπάρχει πρόβλημα όταν συμπεριφέρονται βίαια, (Καούλα, 2017). Λόγω της επιρροής που έχουν στην παρέα αποκλείουν παιδιά από αυτήν και τα απομονώνουν, έχουν το ρόλο του αρχηγού και δημιουργούν «κλίκες».
Το προφίλ των παιδιών που ασκούν εκφοβισμό μπορεί να περιγραφεί με τα παρακάτω χαρακτηριστικά:
Πειράζουν, κοροϊδεύουν, χτυπούν τα αδύναμα παιδιά.
Έχουν μεγαλύτερη σωματική δύναμη από τα άλλα.
Δεν υπακούουν σε κανόνες.
Είναι ευερέθιστα και παρορμητικά.
Δεν δείχνουν συμπόνια στους άλλους.
Έχουν θετική εικόνα για τον εαυτό τους.
Είναι ανυπάκουα και αντιδραστικά ακόμα και με τους ενήλικες.
Γενικά ο συνηθέστερος τύπος θύτη όπως περιγράφεται στην βιβλιογραφία είναι ένα παιδί με αυταρχική προσωπικότητα, επιθετικό ακόμα και προς τους ενήλικες, παρορμητικό και σωματικά δυνατό. Δεν έχει υψηλή ενσυναίσθηση, είναι άτομο σίγουρο για τον εαυτό του και μέσω των περιστατικών επιθετικής συμπεριφοράς και εκφοβισμού προσπαθεί να επιβεβαιώσει την υπεροχή του και να επιβληθεί στην ομάδα των συνομηλίκων.
2.2.2 Οι μαθητές που δέχονται βία.
Οι μαθητές που δέχονται εκφοβισμό είναι άτομα που κλείνονται στον εαυτό τους (εσωστρεφή συμπεριφορά), χαμηλή αυτοεκτίμηση και νιώθουν αδύναμα να