Τίτλος: Ελευθερία της έκφρασης και fake news

1 ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

Π.Μ.Σ.: Δημόσιο Δίκαιο ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: Δημόσιο Δίκαιο

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΕΤΟΣ: 2019-2020

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της Πηνελόπης Φλώρου του Αποστόλου

Α.Μ.: 7340011119028

Τίτλος: Ελευθερία της έκφρασης και fake news

Τριμελής Επιτροπή

α) Βασιλική Χρήστου, Επίκουρη Καθηγήτρια - Επιβλέπουσα β) Σπύρος Βλαχόπουλος, Καθηγητής

γ) Βασίλειος Κονδύλης, Αναπληρωτής Καθηγητής

Αθήνα, Νοέμβριος 2020

2 Copyright © Πηνελόπη Α. Φλώρου, 2020

Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος. All rights reserved.

Απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανομή της παρούσας εργασίας, εξ ολοκλήρου ή τμήματος αυτής, για εμπορικό σκοπό. Επιτρέπεται η ανατύπωση, αποθήκευση και διανομή για σκοπό μη κερδοσκοπικό, εκπαιδευτικής ή ερευνητικής φύσης, υπό την προϋπόθεση να αναφέρεται η πηγή προέλευσης και να διατηρείται το παρόν μήνυμα.

Οι απόψεις και θέσεις που περιέχονται σε αυτήν την εργασία εκφράζουν τη συγγραφέα και δεν πρέπει να ερμηνευθεί ότι αντιπροσωπεύουν τις επίσημες θέσεις του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

3

«Σε μια εποχή καθολικής εξαπάτησης, το να λες την αλήθεια είναι μια πράξη επαναστατική» - George Orwell (είναι αμφισβητούμενο)

4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Εισαγωγή ………7 I. Ελευθερία της έκφρασης

Α. Έννοια της ελευθερίας έκφρασης, νομική κατοχύρωση σε εθνικό και διεθνές επίπεδο και αξιακή θεμελίωση ……….9 Β. Όρια και περιορισμοί της ελευθερίας έκφρασης. Ομοιότητες και διαφορές της σχετικής προσέγγισης στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες ……….12 Γ. Ελευθερία έκφρασης και δικαίωμα πληροφόρησης. Η Κοινωνία της Πληροφορίας

……….15

1. Ο ρόλος του τύπου σε μια δημοκρατική κοινωνία, υποχρέωση για επαλήθευση και όρια: διάκριση πραγματικών περιστατικών – αξιολογικών κρίσεων………16 2. Το διαδίκτυο ως δημόσια σφαίρα. Νομική φύση, ιδιαιτερότητες και επίδραση του διαδικτύου στην άσκηση του δικαιώματος έκφρασης και πληροφόρησης ………..19 II. Εξήγηση του φαινομένου των fake news

Α. Προσδιορισμός της έννοιας και τυπολογία των fake news ……….21 Β. Τα fake news ως διαχρονικό φαινόμενο και η επίδραση του τύπου στην εξέλιξή του. Κυριαρχία του διαδικτύου και μετεξέλιξη του φαινομένου. ……….24 Γ. Παράγοντες, κίνητρα και τρόποι εξάπλωσης των fake news. Επιπτώσεις της διάδοσης ψευδών ειδήσεων στην κοινότητα και τα θεμελιώδη δικαιώματα ………26 Δ. Διασπορά ψευδών ειδήσεων σε συνθήκες πανδημίας: Ψευδο-επιστήμη, θεωρίες συνομωσίας και αρνητισμός ……….28 III. Η αλήθεια και το ψέμα: ελευθερία έκφρασης, αναζήτηση της αλήθειας και προστασία του ψεύδους

5 Α. Δικαίωμα στο ψέμα: αποτελεί η διάδοση ψευδών ειδήσεων προστατευόμενο από το άρθρο 14 παρ. 1 του Συντάγματος λόγο; ………31 Β. Προστασία του ψεύδους, Πρώτη Τροποποίηση και ελεύθερη αγορά των ιδεών (marketplace of ideas) ………...34 IV. Θεσμικές παρεμβάσεις για την αντιμετώπιση του φαινομένου των fake news και δικαστηριακή πρακτική

Α. Ρύθμιση του φαινομένου της διάδοσης ψευδών ειδήσεων στην ελληνική έννομη τάξη.

1. Το αδίκημα της διασποράς ψευδών ειδήσεων του άρθρου 191 του Ποινικού Κώδικα (ν. 4619/2019) ……….36 2. Fake news και προσβολή της τιμής και της υπόληψης

i. Δυσφήμηση και συκοφαντική δυσφήμηση κατά τα άρθρα 361 και 363 του Ποινικού Κώδικα. Άρση του άδικου χαρακτήρα της πράξης (άρθρο 367 του ΠΚ) …………39 ii. Ψευδής και δυσφημιστικός λόγος στη νομολογία του ΕΔΔΑ και των εθνικών δικαστηρίων. Σύγκριση με την πρακτική του Supreme Court (υπόθεση New York Times Co v. Sullivan) ………41 Β. Νομοθετικά μέτρα για την αντιμετώπιση των fake news στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ξένων χωρών ………...45 Γ. Ζητήματα που γεννά η ποινικοποίηση του ψεύδους σε σχέση με την ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης, υπό το πρίσμα της νομολογίας του ΕΔΔΑ ………….47 V. Καταπολέμηση του φαινομένου των fake news

Α. Τρόποι καταπολέμησης των fake news: νομικά, τεχνολογικά, οικονομικά και κοινωνικά μέτρα πρόληψης ………50 Β. Κρατική ρύθμιση για τον περιορισμό των fake news: προστασία της ελευθερίας έκφρασης ή λογοκρισία και αυτολογοκρισία; ………..51 Συμπεράσματα……….58 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ –ΜΕΛΕΤΕΣ………..60

6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΚ Αστικός Κώδικας

ΑΠ Άρειος Πάγος

Βλ. βλέπε

ΕΔΔΑ Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΕΣΔΑ Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΜΜΕ Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης

ν. νόμος

ν.δ. νομοθετικό διάταγμα

ό. π. όπου παραπάνω

παρ. παράγραφος

π.δ. προεδρικό διάταγμα

ΠΚ Ποινικός Κώδικας

σελ. σελίδα

σκ. σκέψη

ΣτΕ Συμβούλιο της Επικρατείας

Σ Σύνταγμα

7 Εισαγωγή

Η παρούσα εργασία μελετά την ελευθερία έκφρασης και την επίδραση των fake news στην άσκηση του δικαιώματος αυτού, όσον αφορά του αποδέκτες του λόγου, αλλά και τον ομιλητή. Τα fake news αποτελούν όρο που χρησιμοποιείται ευρέως στην εποχή της μετα-αλήθειας που ζούμε και χαρακτηρίζεται ως μία από τις μεγαλύτερες απειλές που αντιμετωπίζουν τα κράτη και οι κοινωνίες. Η εξάπλωση του διαδικτύου και κυρίως των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έδωσε νέα διάσταση στο φαινόμενο, καθώς καθένας πλέον, με τη χρήση ακόμη και του κινητού του τηλεφώνου, είναι ένας εν δυνάμει δημοσιογράφος που λαμβάνει και διαδίδει ειδήσεις με καταιγιστικό ρυθμό, χωρίς ωστόσο να ακολουθεί τους κανόνες της δημοσιογραφίας για επαλήθευση της είδησης. Οι ψευδείς ειδήσεις έχουν πραγματικές συνέπειες, οι οποίες αφορούν τόσο την ίδια τη δημοκρατία, που προϋποθέτει έναν ελεύθερο και ζωηρό δημόσιο διάλογο καλά ενημερωμένων πολιτών, και την αποδυνάμωση της δυνατότητας του τύπου να επιτελέσει τον ουσιώδη ρόλο του, όσο και την ελευθερία παθητικής πληροφόρησης των πολιτών και τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από ευκολία πρόσβασης σε απεριόριστο αριθμό πληροφοριών, στερούμαστε πραγματικής και αξιόπιστης πληροφόρησης, ενώ στηριζόμαστε για την ενημέρωσή μας στις προκαταλήψεις και τις πεποιθήσεις μας. Ιδιαίτερα ανησυχητική είναι η διαπίστωση ότι τα fake news διαδίδονται ευρέως κατά τη διάρκεια προεκλογικών περιόδων, που αποτελούν ύψιστη στιγμή της δημοκρατικής λειτουργίας, με σκοπό να επηρεάσουν τους ψηφοφόρους για το κέρδος (οικονομικό ή πολιτικό). Επιπλέον, ακόμη και αν διαψευστούν έχουν επιτελέσει τον σκοπό τους, που είναι η δημιουργία αμφιβολίας.

Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ελευθερία έκφρασης και οι περιορισμοί της, με βάση το άρθρο 14 του Συντάγματος και το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ, αλλά και τη νομολογία του Supreme Court για την Πρώτη Τροποποίηση του Συντάγματος των Ηνωμένων Πολιτειών. Στην εργασία γίνεται παράλληλη αναφορά στη νομολογία του Supreme Court, όχι μόνον λόγω της ιδιαίτερης αξίας που έχει η ελευθερία του λόγου στον αμερικανικό συνταγματισμό, αλλά και λόγω του ότι τα fake news απασχόλησαν έντονα την έννομη τάξη των Ηνωμένων Πολιτειών κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών του 2016, με αποτέλεσμα να υπάρχει πλούσια αρθογραφία και μελέτες που βοηθούν στην προσέγγιση του φαινομένου. Εξετάζεται επιπλέον το δικαίωμα πληροφόρησης και συμμετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας του άρθρου 5Α του

8 Συντάγματος, καθώς και ο ιδιαίτερος ρόλος του τύπου στην άσκηση του δικαιώματος και τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, τόσο βάσει του άρθρου 14 παρ. 2 του Συντάγματος, όσο και βάσει της σχετικής νομολογίας του ΕΔΔΑ, που τον χαρακτηρίζει ως «δημόσιο φύλακα». Στην επόμενη ενότητα γίνεται αναφορά στο διαδίκτυο, καθώς τόσο στο Σύνταγμα όσο και στην ΕΣΔΑ κατοχυρώνεται η ελευθερία έκφρασης μέσω διαδικτύου, και στις ιδιαιτερότητές του σε σχέση με τα παραδοσιακά μέσα, που ευνοούν μεν τη διάδοση ιδεών και απόψεων, ταυτόχρονα όμως επιτείνουν τις αρνητικές συνέπειες των ψευδών ειδήσεων. Στο δεύτερο κεφάλαιο προσεγγίζεται το φαινόμενο των fake news, αρχικά με την προσπάθεια καθορισμού μιας νομικής έννοιας, λόγω της ασάφειας που επικρατεί στην επιστημονική κοινότητα και της πολυσημίας του όρου, και στη συνέχεια με την καταγραφή της ιστορικής τους πορείας, την επίδραση του τύπου και κυρίως την επικράτηση του διαδικτύου και την αλλαγή που επέφερε στη μορφή και διάδοσή τους. Επιπλέον, αναλύονται τα αίτια, τα κίνητρα και οι αρνητικές συνέπειες της ευρύτατης εξάπλωσής τους, ενώ γίνεται αναφορά στις ψευδείς επιστημονικές ειδήσεις, που έχουν λάβει ανησυχητικές διαστάσεις κατά τη διάρκεια της πανδημίας του covid – 19, και τη διάκρισή τους από τις μειοψηφούσες επιστημονικές απόψεις, οι οποίες προστατεύονται στο άρθρο 16 παρ. 1 του Συντάγματος, που κατοχυρώνει την επιστημονική ελευθερία. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η συνταγματική διάσταση του φαινομένου, εάν δηλαδή έχει κάποιος δικαίωμα να διαδίδει ψευδείς ειδήσεις, τόσο με βάση το άρθρο 14 του Συντάγματος και τη νομολογία του ΕΔΔΑ, όσο και με βάση την Πρώτη Τροποποίηση και τη σχετική νομολογία του Supreme Court. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στη νομοθετική αντιμετώπιση των ψευδών ειδήσεων τόσο στην Ελλάδα όσο και σε κάποιες χώρες του εξωτερικού και στη νομολογία σχετικά με τον ψευδή και δυσφημιστικό λόγο που θίγει την υπόληψη τρίτου και στο πως αυτή εφαρμόζεται στην περίπτωση των fake news. Εξετάζονται επίσης οι συνέπειες που επιφέρει στην ελευθερία έκφρασης η ποινικοποίηση του ψευδούς λόγου, καθώς η απειλή κυρώσεων ενδεχομένως αποθαρρύνει το άτομο από το να συμμετέχει στον δημόσιο διάλογο (chilling effect). Τέλος, παρατίθενται οι τρόποι προστασίας από τις ψευδείς ειδήσεις και ερευνάται εάν η κρατική ρύθμιση των fake news, που στοχεύει στην προστασία της δημοκρατίας και της ελευθερίας έκφρασης, τελικά οδηγεί σε μορφές λογοκρισίας και αυτολογοκρισίας.

9 I. Ελευθερία της έκφρασης

Α. Έννοια της ελευθερίας έκφρασης, νομική κατοχύρωση σε εθνικό και διεθνές επίπεδο και αξιακή θεμελίωση

Η ελευθερία έκφρασης είναι ένα από τα σπουδαιότερα θεμέλια κάθε δημοκρατικής κοινωνίας και μια από τις πρωταρχικές προϋποθέσεις για την εξέλιξή της και την ολοκλήρωση κάθε ανθρώπου¹. Αποτελεί τον θεμέλιο λίθο για την κατανόηση και θεσμοθέτηση των δημοκρατικών αξιών και την ανάπτυξη των λοιπών δικαιωμάτων². Η ελευθερία έκφρασης έχει μακρά ιστορία. Οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν την ελεύθερη έκφραση της προσωπικής γνώμης με θάρρος και ειλικρίνεια «παρρησία» και ως θιασώτες της δημοκρατίας ήλπιζαν ότι η συνάθροιση απόψεων από πολλά διαφορετικά άτομα θα οδηγούσε κάθε φορά στη σωστή απόφαση³. Η Αγγλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του 1689 (Bill of Rights) αναγνώριζε την «ελευθερία του λόγου στο Κοινοβούλιο» και είναι ακόμα σε ισχύ. Η ελευθερία έκφρασης ενσωματώθηκε στο άρθρο 11 της επαναστατικής «Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη», ενώ την ίδια περίοδο η Πρώτη Τροποποίηση του Συντάγματος των Ηνωμένων Πολιτειών (First Amendment, 15/12/1791) εγγυάται την ελευθερία του λόγου⁴, απαγορεύοντας στο Κογκρέσο να εγκρίνει νόμο που θα την περιορίζει. Στην Ελλάδα αποτέλεσε έναν από τους άξονες της διανόησης που υποστήριξε την προεπαναστατική περίοδο και θεμέλιο των πρώτων Συνταγμάτων της ελεύθερης Ελλάδας⁵.

Στο Σύνταγμά μας η ελευθερία έκφρασης κατοχυρώνεται στο άρθρο 14 παρ.1 που ορίζει ότι: «Kαθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του τηρώντας τους νόμους του Kράτους». Στο δίκαιο

1 Chauvy and others v. France της 29-9-2004 (προσφυγή 64915/01), BÉDAT v. SWITZERLAND της 29-3- 2016 (προσφυγή 56925/08) σκ.48

2 Τάσσης, Σπ. Η ελευθερία της έκφρασης – τύπος-ραδιοτηλεόραση σε Βλαχόπουλος, Σ. (2017).

Θεμελιώδη δικαιώματα. Νομική Βιβλιοθήκη σελ. 283

3 Leppin, H. (2020). As the Ancient Greeks knew, frankness is an essential virtue. Ανακτήθηκε στις 2 Ιουνίου 2020 από Psyche: www.psyche.com

4 Η έννοια της «ελευθερίας του λόγου» έχει στενότερο περιεχόμενο, καθώς ο λόγος αποτελεί μια μορφή έκφρασης, βλ. Δημητρόπουλος, Α. (2008). Συνταγματικά Δικαιώματα. Σάκκουλας. σελ.

540,547

5 Τάσσης, Σπ. ο.π. σελ 284

10 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το άρθρο 11 του τίτλου ΙΙ του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων προστατεύει την ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης, το άρθρο 10 προστατεύει ειδικά την ελευθερία της σκέψης και το άρθρο 24 την ελευθερία έκφρασης των παιδιών. Στα πλαίσια της ΕΣΔΑ, το ΕΔΔΑ, στην ιστορική απόφαση Handyside v. the United Kingdom⁶, που έθεσε για πρώτη φορά τους θεμελιώδεις κανόνες στους οποίους στηρίζεται μέχρι σήμερα η νομολογία του⁷, δέχεται ότι το άρθρο 10 ισχύει όχι μόνον για πληροφορίες ή ιδέες που γίνονται αποδεκτές ευνοϊκά ή θεωρούνται μη ενοχλητικές ή αδιάφορες αλλά και για εκείνες που θίγουν, προσβάλλουν, ενοχλούν ή προκαλούν ανησυχία στο Κράτος ή σε κάποιο τμήμα ή ομάδα της κοινωνίας. Κατοχυρώνεται επίσης στο άρθρο 19 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και στο άρθρο 19 παρ. 2 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, που κυρώθηκε με τον νόμο 2462/1997.

Η ελευθερία έκφρασης περιλαμβάνει την ελευθερία διαμόρφωσης, κατοχής, εξωτερίκευσης και διάδοσης της γνώμης χωρίς κίνδυνο δυσμενούς έννομης συνέπειας, αλλά και το δικαίωμα λήψης μιας γνώμης⁸, καθώς και το δικαίωμα να μεταβάλλει κάποιος γνώμη ανεμπόδιστα. Εκτός από τη θετική εμπεριέχει και αρνητική διάσταση, το δικαίωμα δηλαδή να κάποιος παραμείνει σιωπηλός⁹. Όπως γίνεται δεκτό, προστατεύει όχι μόνον το μήνυμα, την ουσία των ιδεών που εκφράζονται, αλλά και τον τρόπο και το μέσο μετάδοσής τους¹⁰. Η γνώμη μεταδίδεται όχι μόνον γραπτά ή προφορικά αλλά με οποιοδήποτε μέσο, όπως τη ραδιοτηλεόραση ή το διαδίκτυο. Προστατεύει επίσης, όλες τις μορφές γνώμης, συμπεριλαμβανομένης κάθε άποψης για το κοινωνικό, πολιτικό, επιστημονικό, ιστορικό γίγνεσθαι καθώς και για θέματα ηθικής και θρησκευτικής φύσης¹¹.

Αποδέκτες της ελευθερίας είναι καταρχήν η δημόσια εξουσία αλλά και οι ιδιώτες, σύμφωνα με το άρθρο 25 παρ. 1 εδαφ. γ΄ του Συντάγματος που προβλέπει

6 Handyside v. the United Kingdom της 7-12-1976 (προσφυγή 5493/72)

7 Ράμμος, X. (2015). Με αφορμή τα γεγονότα στο Charlie Hebdo. Προβληματισμοί γύρω από την ελευθερία έκφρασης και τα όριά της στις δύσκολες περιπτώσεις με βάση τη νομολογία του ΕΔΔΑ.

Ανακτήθηκε στις 10-4-2020, από www.constitutionalism.gr Όμιλος "Αριστόβουλος Μάνεσης":

www.constitutionalism.gr

8 Δαγτόγλου, Π. (2012). Ατομικά Δικαιώματα. Σάκκουλας. σελ. 342

9K v. Austria της 26-5-1993 (προσφυγή 16002/90), όπου η Επιτροπή δέχτηκε ότι εάν ένας μάρτυρας κινδυνεύει να ενοχοποιήσει τον εαυτό του έχει το δικαίωμα να αρνηθεί να καταθέσει

10DE HAAS AND GIJSELS v. BELGIUM της 24-2-1997 (προσφυγή 19983/92) σκ.48

11 Τάσσης, Σπ. ο.π. σελ 288

11 την τριτενέργεια των ατομικών δικαιωμάτων. Το ΕΔΔΑ στην πλούσια και περιπτωσιολογική νομολογία του δέχεται ότι η ελευθερία έκφρασης πέραν της αμυντικής διάστασης έχει και θετική, καθώς τα κράτη - μέλη έχουν υποχρέωση να λαμβάνουν θετικά μέτρα για την προστασία της από παρεμβάσεις¹² ακόμη και στα πλαίσια σχέσεων ιδιωτικού δικαίου¹³, όπως να δημιουργούν ένα ευνοϊκό περιβάλλον για συμμετοχή στον δημόσιο διάλογο για όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να εκφράζουν τις ιδέες τους χωρίς φόβο¹⁴. Ομοίως, στις Ηνωμένες Πολιτείες, με την ολοένα αυξανόμενη διάδοση του λόγου μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τα δικαστήρια αρχίζουν να επεκτείνουν την εφαρμογή της Πρώτης Τροποποίησης στον πολιτικό λόγο που διαδίδεται ακόμη και σε ιδιωτικές πλατφόρμες, όπως η απόφαση του Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου της Νέας Υόρκης που έκρινε ότι ο Πρόεδρος Trump δεν έχει δικαίωμα να αποκλείει κάποιον ακόλουθο στον λογαριασμό του στο Twitter, γιατί η πλατφόρμα αυτή λειτουργεί ως δημόσιο forum¹⁵.

Οι σημερινές δημοκρατίες της δύσης, ονομαστικά τουλάχιστον, αποδίδουν ιδιαίτερη βαρύτητα στην ελευθερία του λόγου¹⁶, καθώς έχει ιδιαίτερη αξία και απαιτεί ιδιαίτερη προστασία¹⁷. Η θεμελίωση αυτής της ιδιαίτερης σημασίας διαφέρει¹⁸, τα πιο σημαντικά ωστόσο επιχειρήματα προβάλλουν ως υπόβαθρο την αναζήτηση της αλήθειας, τη δημοκρατία και την αυτοκυβέρνηση του ανθρώπου. Η ελεύθερη διακίνηση ιδεών είναι απαραίτητη για την ανεύρεση της αλήθειας και την

12Ozgur Gundem v. Turkey της 16-3-200 (προσφυγή 23144/93), που δέχεται παραβίαση του άρθρου 10 λόγω του ότι η τουρκική κυβέρνηση δεν πήρε προστατευτικά μέτρα για την εφημερίδα PKK και τους δημοσιογράφους που ήταν θύματα βίας και εκφοβισμού

13FUENTES BOBO v. SPAIN της 29-5-2000 (προσφυγή 39293/98), KHURSHID MUSTAFA AND TARZIBACHI v. SWEDEN της 16-3-2009, (προσφυγή 23883/06), όπου το ΕΔΔΑ εφαρμόζει το άρθρο 10 σε διαφορά που αφορούσε μισθωτική σχέση μεταξύ ιδιωτών

14MELNYCHUK v. UCRAINE της 05/07/2005 (προσφυγή 28743/03) και DINK v. TURKEY της 14.9.2010 (προσφυγή 2668/07, 6102/08 και 30079/08). Βλ. και Research report "positive obligations on member states under article 10 to protect journalists and prevent impunity. (2011). Ανακτήθηκε στις 26-5-2020 από European Court of Human Rights: www.echr.int

15 Feldman, N. (2018). Are You Sure You Want a Right to Trump’s Twitter Account? Ανακτήθηκε στις 15-6-2020, από The Νew York Times: www.nytimes.com. Ήδη, η υπόθεση εκκρεμεί στο Supreme Court. Βλ. και Lorraine Kenny. (2020). White House Asks Supreme Court to Review Ruling that the President Violated First Amendment by Blocking Critics on Twitter. Ανακτήθηκε στις 10-9-2020, από Knight First Amendment Institute at Columbia University: www.knightcolumbia.org

16 Τάκης, Α. (2014). Aνωνυμία και ελευθερία του λόγου στα ιστολόγια και τις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης. Ανακτήθηκε στις 5-9-2020 από Academia: www.academia.edu

17 Τσακυράκης, Σ.(1997). Η ελευθερία του λόγου στις ΗΠΑ. Εκδόσεις Σάκκουλα. σελ 281

18 Heller, B., & van Hoboken, J. (2019). Transatlantic High Level Working Group on Content Moderation Online and Freedom of Expression. Freedom of expression: A comparative summary of United States and European Law. Ανάκτηση στις 16-4-2020, από Universiteit Van Amsterdam, Institute for Information law: www.ivir.nl

12 προαγωγή της γνώσης, καθώς μια λανθασμένη άποψη μπορεί να περιέχει επιμέρους αλήθειες και να προωθεί συνολικά τη γνώση, αλλά και μια τελείως λανθασμένη ιδέα, στον βαθμό που προκαλεί επανεξέταση και επαλήθευση, ενισχύει την υπόθεση της αλήθειας¹⁹. Εξάλλου, η ελευθερία έκφρασης αποτελεί προϋπόθεση της δημοκρατίας και προστατεύεται στο βαθμό που δημιουργεί ένα δημόσιο forum για ανοικτό και έντονο δημόσιο διάλογο, ώστε ο πολίτης να συμμετέχει στη διακυβέρνηση της κοινότητας²⁰, εμποδίζει την κατάχρηση εξουσίας και διασφαλίζει την πολιτική σταθερότητα. Η τρίτη θεώρηση μετατοπίζει την έμφαση από το περιεχόμενο του λόγου στον φορέα του και εκλαμβάνει τον λόγο ως αυτόνομη αξία τόσο για τον εκφραζόμενο όσο και τον αποδέκτη της έκφρασης²¹. Βοηθά το άτομο να αναπτύξει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να γίνει υπεύθυνο μέλος μιας πολιτείας²². Β. Όρια και περιορισμοί της ελευθερίας έκφρασης. Ομοιότητες και διαφορές της σχετικής προσέγγισης στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες

Ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα του συνταγματικού δικαίου είναι το εάν η ελευθερία της έκφρασης μπορεί να περιοριστεί και με ποιες προϋποθέσεις. Η απάντηση εξαρτάται από τις γενικότερες δικαιοπολιτικές σταθμίσεις της κάθε έννομης τάξης²³. Ωστόσο, τόσο στον χώρο της ηπειρωτικής Ευρώπης όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου η ελευθερία της έκφρασης έχει διαχρονικώς μια

«ιερατική» αξία²⁴ και χαρακτηρίζεται ως «προτιμώμενη ελευθερία», που απαιτεί προνομιακή αντιμετώπιση από την έννομη τάξη²⁵, η ελευθερία έκφρασης δεν αποτελεί απόλυτο δικαίωμα.

Το Σύνταγμα στο άρθρο 14 παρ. 1 κατοχυρώνει την ελευθερία έκφρασης και την ανεμπόδιστη διάδοση στοχασμών υπό την προϋπόθεση τήρησης των νόμων του Κράτους. Η γενική επιφύλαξη υπέρ του νόμου δεν σημαίνει ότι ο νομοθέτης είναι

19 Τσακυράκης, Σ.(1997). ο.π. σελ 282

20 Barendt, E. (2005). Freedom of speech. Oxford University Press. σελ. 19-20

21 Φωτιάδου, Α. (2006). Σταθμίζοντας την ελευθερία του λόγου. εκδόσεις Σάκκουλα. σελ. 186, 188 και 189

22 Dworkin, R. (1999). Freedom's Law: The moral reading of the American Constitution. Oxford University Press. σελ.200

23 Βλαχόπουλος, Σ. (2019). Ρατσιστικός λόγος και ελευθερία της έκφρασης. Δίκαιο Τεχνολογίας και Επικοινωνίας. Τεύχος 4/2019. σελ. 552 και 553

24 Κουκιάδης, Δ. (2018). Fake News and Post-Truth Politics: Μια προσέγγιση της διαδικτυακής επικοινωνίας από την οπτική της Θεωρίας του Δικαίου και του Συγκριτικού Δικαίου. Ανακτήθηκε στις 20-4-2020 από Pro Justitia: www.ejournals.lib.auth.gr/projustitia

25 Τσακυράκης, Σ.(1997). ο.π. σελ 3

13 ελεύθερος να θεσπίσει οποιονδήποτε περιορισμό της έκφρασης επιθυμεί²⁶. Λόγω της σημασίας που έχει για τη λειτουργία μιας δημοκρατικής κοινωνίας ο δημόσιος διάλογος, ο κανόνας είναι η ανεμπόδιστη έκφραση κάθε γνώμης, ακόμη και της πιο ακραίας και προκλητικής, και η εξαίρεση ο περιορισμός της²⁷. Τα δικαιώματα τρίτων, αλλά και οι κρατικοί σκοποί και αξίες που βρίσκουν κάποια έκφραση στο Σύνταγμα δύνανται να αποτελέσουν θεμιτούς περιορισμούς της ελευθερίας έκφρασης, υπό τους όρους της αρχής της αναλογικότητας²⁸.

Στα πλαίσια της ΕΣΔΑ, το άρθρο 10 παρ. 2 προβλέπει εξαιρέσεις από την προστασία της έκφρασης, οι οποίες πρέπει να ερμηνεύονται στενά, ενώ η ανάγκη περιορισμού πρέπει να αποδεικνύεται κατά τρόπο πειστικό²⁹. Κάνοντας αναφορά σε

«καθήκοντα και ευθύνες», δίνει τη δυνατότητα στα κράτη μέλη να παρεμβαίνουν στην άσκηση της ελευθερίας, θεσπίζοντας διατυπώσεις, προϋποθέσεις, περιορισμούς, ακόμη και ποινές. Το ΕΔΔΑ δέχεται ότι το άρθρο 10 της Σύμβασης δεν εγγυάται μια ελευθερία χωρίς κανέναν περιορισμό³⁰, για να αξιολογήσει δε τη νομιμότητα των περιοριστικών μέτρων ακολουθεί έναν έλεγχο τριών σταδίων, που απαιτεί ο περιορισμός της έκφρασης: α) να προβλέπεται σε νόμο που είναι προσβάσιμος στον ενδιαφερόμενο και προβλέψιμος ως προς τις συνέπειές του, β) να επιδιώκει έναν νόμιμο σκοπό και γ) να αποτελεί μέτρο αναγκαίο σε μια δημοκρατική κοινωνία για την επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού³¹. Στα πλαίσια του ελέγχου της αναγκαιότητας του μέτρου, ελέγχει εάν ο περιορισμός ανταποκρίνεται σε μια πιεστική κοινωνική ανάγκη (pressing social need), εάν είναι ανάλογος με τον επιδιωκόμενο σκοπό και εάν οι αιτιολογίες που δόθηκαν από τις εθνικές αρχές είναι σχετικές και επαρκείς³². Διευκρινίζει ωστόσο ότι τα κράτη μέλη διαθέτουν περιθώριο

26 Τσακυράκης, Σ.(1997). ο.π. σελ 5

27 Bλαχόπουλος, Σ. (2018). Σύνταγμα και όρια του δημόσιου λόγου. Ανακτήθηκε στις 12-6- 2020, από Liberal: www.liberal.gr

28 Χρήστου, Β. (2007). Ελευθερία της έκφρασης. Όψεις της δογματικής και της θεωρητικής της σύλληψης στη Γερμανία και στις Ηνωμένες Πολιτείες. ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ(2). σελ. 349

29 ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΜΑΚΡΗΣ ΚΑΤΑ ΕΛΛΑΔΑΣ της 9-3-2017 (προσφυγή 55135/10), σκ.27

30 BARATA MONTEIRO DA COSTA NOGUEIRA ET PATRÍCIO PEREIRA c. PORTUGAL της 11-4-2011 (προσφυγή 4035/08) σκ.31

31 Voorhoof, D., & Hannes Cannie. (2010). Freedom of Expression and Information in a Democratic Society. The Added but Fragile Value of the European Convention on Human Rights. σελ. 409.

Ανακτήθηκε στις 12-5-2020 από Researchgate: www.researchgate.net βλ. και Heller, B., & van Hoboken, J. ο.π. σελ. 7

32ANIMAL DEFENDERS INTERNATIONAL v. THE UNITED KINGDOM της 22-4-2013 (προσφυγή 48876/08) σκ.100, THE SUNDAY TIMES v. THE UNITED KINGDOM της 26-4-1979 (προσφυγή 6538/74) σκ. 62

14 εκτίμησης, ενώ ο ρόλος του δεν είναι να υποκαταστήσει τις εθνικές αρχές αλλά να εξετάσει εάν, σύμφωνα με τις αρχές του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ και με βάση τα δεδομένα της υπόθεσης, κινήθηκαν εντός του περιθωρίου εκτίμησης³³.

Αντίθετα, στις Ηνωμένες Πολιτείες το Supreme Court ακολουθεί διαφορετική τεχνική, καθώς, προκειμένου να επιλέξει την ένταση του ελέγχου της αναλογικότητας των περιορισμών της προστατευόμενης έκφρασης, λαμβάνει υπόψη αφενός την κατηγορία του λόγου και αφετέρου τον τύπο του περιορισμού³⁴. Ειδικότερα, στις περιπτώσεις του πολιτικού λόγου και σε περιορισμούς που στοχεύουν στο περιεχόμενο του λόγου (content-based) το Supreme Court εφαρμόζει αυστηρό έλεγχο αναλογικότητας (strict scrutiny)³⁵, του οποίου η εφαρμογή σχεδόν με βεβαιότητα συνεπάγεται την κήρυξη του περιοριστικού νόμου ως αντισυνταγματικού, καθώς βασική αρχή της αυτοκυβέρνησης είναι ότι δεν μπορεί να αποφασίζει η Κυβέρνηση για το ποιες ιδέες επιτρέπεται να διαδίδονται³⁶. Στους ουδέτερους ως προς το περιεχόμενο του λόγου περιορισμούς (content-neutral) εφαρμόζει έναν ενδιάμεσο έλεγχο αναλογικότητας (intermediate scrutiny), που είναι και ο κατεξοχήν εφαρμοστέος στο ευρωπαϊκό μοντέλο, όπου η ad hoc στάθμιση διαδραματίζει τον σημαντικότερο ρόλο³⁷. Παρά το ότι οι προσεγγίσεις στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες φαίνονται διαφορετικές, εντούτοις καταλήγουν συχνά σε παρόμοια αποτελέσματα. Οι περισσότερες κατηγορίες λόγου που δεν προστατεύονται από την Πρώτη Τροποποίηση, όπως ο λόγος που παρακινεί σε βία και απειλές, δεν προστατεύονται και στην Ευρώπη, ενώ το ΕΔΔΑ είναι πιο πιθανό να κρίνει ότι δεν είναι αναγκαίος σε μια δημοκρατική κοινωνία ένας περιορισμός που στοχεύει στο περιεχόμενο του λόγου, παρά ένας περιορισμός που αφορά τον τόπο ή τον χρόνο της έκφρασης³⁸. Ωστόσο, η νομολογία του Supreme Court είναι πιο «φιλελεύθερη» και πιο «φιλική» στην ελευθερία λόγου, καθώς η προσβολή που αποτελεί για τους περισσότερους πολίτες το κάψιμο της αμερικανικής σημαίας δεν θεωρείται επαρκής λόγος για να μπουν εμπόδια ή να απαγορευτεί η ελευθερία έκφρασης³⁹.

33 JERUSALEM v. AUSTRIA της 27/05/2001 (προσφυγή 26958/95) σκ. 33 και 34

34 Heller, B., & van Hoboken, J. ο.π. σελ. 7

35 Reed v. Town of Gilbert 135 S.Ct. 2218 (2015)

36Stone, G. R., & Eugene Volokh. Freedom of Speech and the Press. Ανακτήθηκε στις 20-7-2020 από National Constitution Center: https://constitutioncenter.org

37 Χρήστου, Β. ο.π. σελ. 359-361

38 Heller, B., & van Hoboken, J. ο.π. σελ. 7 και 8

39Ράμμος, Χ. (2015). ο.π.

15 Γ. Ελευθερία έκφρασης και δικαίωμα πληροφόρησης. Η Κοινωνία της Πληροφορίας

Η ελευθερία έκφρασης περιλαμβάνει τόσο την ελευθερία του πληροφορείν όσο και την ελευθερία του πληροφορείσθαι, σε συνδυασμό με το άρθρο 5παρ. 1 και το άρθρο 5Α του Συντάγματος⁴⁰, που κατοχυρώνει το δικαίωμα πληροφόρησης (5Α παρ.1) και το δικαίωμα συμμετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας (5Α παρ.2), δηλαδή το δικαίωμα στην ηλεκτρονική διακίνηση των πληροφοριών⁴¹. Η εγγύηση της ενεργητικής πτυχής από μόνη της αδυνατεί να διασφαλίσει πραγματική αξία στην ελεύθερη έκφραση αν δεν είναι ταυτόχρονα εξίσου εγγυημένη και η παθητική πτυχή της, η ικανότητα δηλαδή του καθενός να συνιστά αποδέκτη των μηνυμάτων που του απευθύνονται⁴². Βασική προϋπόθεση σε μια δημοκρατική κοινωνία είναι η ελεύθερη συγκατάθεση των κυβερνωμένων στους κυβερνώντες, που προϋποθέτει τον έντονο και ανοιχτό διάλογο, μέσα από την ευρύτερη δυνατή διάδοση και λήψη πληροφοριών από ποικίλες και ανταγωνιστικές πηγές⁴³. Με τον τρόπο αυτό το άρθρο 14 του Συντάγματος καθιερώνει, ερμηνευόμενο σε συνδυασμό με τη δημοκρατική αρχή, και τη θεσμική εγγύηση της ελεύθερης και πλουραλιστικής διαμόρφωσης της κοινής γνώμης⁴⁴. Όπως αναφέρει ο Κάντ, ο συνδυασμός μιας διαφωτισμένης κοινής γνώμης και της δυνατότητας ελεύθερου δημόσιου διαλόγου οδηγεί στην πρόοδο των κοινωνιών⁴⁵.

Το ΕΔΔΑ κάνει δεκτό ότι η ελευθερία έκφρασης περιλαμβάνει και το δικαίωμα λήψης και μετάδοσης πληροφοριών χωρίς την επέμβαση δημοσίων αρχών και ασχέτως συνόρων και δεν επιτρέπει στα κράτη μέλη να εμποδίζουν τον πολίτη να δέχεται πληροφορίες που οι άλλοι θα ήθελαν να του παρέχουν⁴⁶ ή να εμποδίζουν τη νόμιμη συλλογή και διάδοση πληροφοριών για θέματα δημόσιου ενδιαφέροντος, για

40Υποστηρίζεται ότι η διάταξη του άρθρου 14 του Σ είναι υπερ αρκετή για την κατοχύρωση του δικαιώματος πληροφόρησης, με αποτέλεσμα να μην χρειάζεται να γίνει αναφορά ούτε στο άρθρο 5 του Σ πόσο μάλλον να δημιουργηθεί νέα διάταξη, όπως η 5^Α, βλ. Δαγτόγλου, Π. ο.π. σελ. 365.

41 Χρυσόγονος, Κ. (2006). Ατομικά και Κοινωνικά δικαιώματα. Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη. σελ. 208

42 Τάκης, Α. ο.π.

43Ελευθερία της Έκφρασης, Νομοθεσία για τα Μέσα Ενημέρωσης και Δυσφήμηση. (2017).

Ανακτήθηκε στις 16-4-2020 από International Press Institute: www.ipi.media

44 Φωτιάδου, Α. ο.π. σελ. 216

45Στρατηλάτης, Κ. (2006). Συντάσσοντας το δικαίωμα στη δημόσια ηλεκτρονική επικοινωνία.

Σάκκουλας. σελ. 8

46LEANDER v. SWEDEN της 26-3-187 (προσφυγή 9248/81) σκ. 74

16 τα οποία το κοινό έχει δικαίωμα να λαμβάνει πληροφορίες⁴⁷. Ωστόσο, δεν δημιουργεί υποχρέωση του κράτους να παρέχει τις πληροφορίες αυτές⁴⁸ ή θετική υποχρέωση του κράτους να συλλέγει και να μεταδίδει πληροφορίες με δική του πρωτοβουλία⁴⁹. Μεταγενέστερα όμως, δέχεται ότι τα κράτη έχουν θετική υποχρέωση δημιουργίας ενός νομικού πλαισίου εντός του οποίου μπορεί να ασκηθεί η ελευθερία αυτή, επομένως, η έλλειψη ενός ικανοποιητικού κανονιστικού πλαισίου σε εθνικό επίπεδο που να επιτρέπει στους δημοσιογράφους τη χρήση πληροφοριών από το internet χωρίς τον φόβο κυρώσεων, αποτελεί παραβίαση της ελευθερίας έκφρασης⁵⁰. Επίσης, μπορεί να θεμελιωθεί θετική υποχρέωση του κράτους να παρέχει πληροφορίες στις περιπτώσεις που η πληροφορία είναι σημαντική για την άσκηση του δικαιώματος λήψης και μετάδοσης πληροφοριών και η άρνηση του κράτους παραβιάζει την ελευθερία αυτή⁵¹.

1. Ο ρόλος του τύπου σε μια δημοκρατική κοινωνία, υποχρέωση για επαλήθευση και όρια: διάκριση πραγματικών περιστατικών – αξιολογικών κρίσεων

Στην παράγραφο 2 του άρθρου 14 κατοχυρώνεται η ελευθερία του τύπου και η απαγόρευση κάθε προληπτικού μέτρου, κυρίως η λογοκρισία. Το μέσο για την απόλαυση αυτής της ελευθερίας είναι κάθε έντυπο μέσω του οποίου διαδίδονται απόψεις, ιδέες και κριτικές⁵². Η ελευθερία αυτή μεταφράζεται στο δικαίωμα και καθήκον του δημοσιογράφου να ενημερώσει το κοινό αλλά και στο δικαίωμα του κοινού να ενημερώνεται⁵³. Αντιμετωπίστηκε αρχικά ως κλασική ατομική ελευθερία, ως απλή προέκταση της ελευθερίας έκφρασης, σταδιακά όμως υποστηρίχτηκε ότι συνιστά θεσμική εγγύηση συνδεδεμένη με τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ο ελεύθερος τύπος βρίσκεται στην καρδιά της δημοκρατίας και η προστασία του είναι ουσιώδης για την επιβίωση της ελευθερίας⁵⁴. Αποτελεί βασικό

47TÁRSASÁG A SZABADSÁGJOGOKÉRT v. HUNGARY της 14-4-2009 (προσφυγή 37374/05) σκ.

26-28

48LEANDER v. SWEDEN ο.π. σκ.74

49GASKIN v. THE UNITED KINGDOM της 7-7-1989 (προσφυγή 10454/83) σκ. 52

50EDITORIAL BOARD OF PRAVOYE DELO AND SHTEKEL v. UKRAINE της 5-8-2011 (προσφυγή 33014/05)

51MAGYAR HELSINKI BIZOTTSÁG v. HUNGARY της 8-11-2016 (προσφυγή 18030/11) σκ. 156

52Τάσσης, Σπ. ο.π. σελ.288. Βλ. και Π. Δαγτόγλου ο.π. σελ 399, όπου «τύπο» αποτελεί κάθε έντυπο που δημιουργήθηκε με σκοπό να διαδοθεί.

53AXEL SPRINGER AG v. GERMANY (No. 2) της 10/10/2014 (προσφυγή 48311/10) σκ.55, βλ. και Φωτιάδου, Α. ο.π. σελ.229

54United States Supreme Court CRAIG V. HARNEY, 331 U.S. 367 (1947), Mr. Justice MURPHY (concurring).

17 τόπο διεξαγωγής τους δημόσιου διαλόγου⁵⁵, καθώς επιτελεί τη σημαντική δημόσια λειτουργία της πληροφόρησης των πολιτών και της σύμπραξης για τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Στις σύγχρονες κοινωνίες έχει σωρεύσει σημαντική δύναμη και έχει χαρακτηριστεί ως τέταρτη εξουσία, υπάγεται όμως σε ειδικό νομοθετικό καθεστώς που διασφαλίζει την προστασία άλλων έννομων αγαθών, όπως της τιμής και της υπόληψης, προβλέποντας αυξημένες ευθύνες για τα μέσα μαζικής ενημέρωσης⁵⁶. Τη συνταγματική προστασία του τύπου δεν επεκτείνει ο συνταγματικός νομοθέτης στη ραδιοφωνία και τηλεόραση, που τελούν, σύμφωνα με το άρθρο 15 του Συντάγματος, υπό άμεσο κρατικό έλεγχο, με σκοπό την εύρυθμη και δημοκρατική λειτουργία τους⁵⁷.

Ο τύπος οφείλει να προάγει και να προστατεύει την αλήθεια και να αποφεύγει την παραποίησή της, παρέχοντας αξιόπιστες και ακριβείς πληροφορίες. Απαιτείται μια δημοσιογραφία που θα στηρίζεται στα γεγονότα, αμερόληπτη και δημοκρατικά δεσμευμένη⁵⁸. Σύμφωνα με την 1265/2010 απόφαση του Αρείου Πάγου, μία από τις συναλλακτικές υποχρεώσεις που βαρύνουν τον τύπο είναι και το καθήκον αληθείας⁵⁹, το οποίο συνίσταται στην υποχρέωση να ελέγχει το περιεχόμενο, την αλήθεια και την προέλευση των ειδήσεων πριν από τη δημοσίευσή τους και να απέχει από διαστρεβλώσεις και παραποιήσεις. Θεμελιώνει δε τη σχετική υποχρέωση στις διατάξεις των άρθρων 2 παρ.1, 14 παρ.5Σ, 57, 59, 920, 288, 281, 914, 919, 932 Α.Κ.

και 362, 363 και 365 Π.Κ.

Το ΕΔΔΑ σε πολυάριθμες υποθέσεις κάνει λόγο για τη θεμελιώδη λειτουργία του τύπου σε μια δημοκρατική κοινωνία και τον ρόλο του ως «δημόσιου φύλακα»

(public watchdog), που αποτελεί ένα από τα καλύτερα μέσα που έχει στη διάθεσή της η κοινή γνώμη για να μαθαίνει και να κρίνει τις απόψεις και τις συμπεριφορές των κυβερνώντων⁶⁰. Είναι αρμόδιος να διαδίδει πληροφορίες και ιδέες πάνω σε όλα τα ζητήματα γενικού ενδιαφέροντος, ακόμη και με κάποια δόση υπερβολής ή και

55Αναστασιάδου, Ε. (2010). Η ελευθερία του τύπου. Σύγχρονες κανονιστικές διαστάσεις ενός κλασικού δικαιώματος. Διδακτορική Διατριβή. σελ 30

56Μπρούμας, Α. (2014). Εγκλήματα κατά της Τιμής Τελούμενα μέσω Ιστολογίων (Blogs). Ανακτήθηκε στις 10-5-2020 από Law and Tech: www.lawandtech.eu

57 Τάσσης, Σπ. ο.π. σελ.304

58 Ward, S. (2017). Radical Ethics in a Time of Trump: How to Practice Democratically Engaged Journalism. Ανακτήθηκε στις 10-5-2020 από Mediashift: www.mediashift.org

59 Βλ. και άρθρο 8 του Κώδικα Δεοντολογίας ειδησεογραφικών και άλλων δημοσιογραφικών και πολιτικών εκπομπών (π.δ. 77/2003)

60 OBERSCHLICK v. AUSTRIA της 23-5-1991(προσφυγή 11662/85) σκ.58

18 πρόκλησης⁶¹. Ωστόσο, η προστασία της ελεύθερης έκφρασης των δημοσιογράφων δεν είναι απεριόριστη αλλά υπόκειται, κατά την παράγραφο 2 του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ, σε καθήκοντα και ευθύνες και τελεί υπό την προϋπόθεση ότι ενεργούν με καλή πίστη προκειμένου να παρέχουν αξιόπιστες και ακριβείς πληροφορίες, σύμφωνα με τους κανόνες της δημοσιογραφικής δεοντολογίας⁶², εκπληρώνοντας έτσι την υποχρέωση εξακρίβωσης της αλήθειας⁶³. Μάλιστα, τα προνόμια και οι υποχρεώσεις του τύπου δεν εφαρμόζονται μόνο στα παραδοσιακά μέσα αλλά σε όλους τους παράγοντες του «μιντιακού περιβάλλοντος»⁶⁴. Η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης υιοθέτησε έναν ευρύ ορισμό της έννοιας

«δημοσιογράφος», ως το κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο που ασχολείται επαγγελματικά ή μη με τη συλλογή και διάδοση πληροφοριών στο κοινό μέσω των μέσων μαζικής επικοινωνίας⁶⁵. Εξάλλου, και το ΕΔΔΑ δέχεται ότι η ιδιότητα του δημοσιογράφου δεν ασκεί επιρροή, καθώς η Σύμβαση προστατεύει όλους όσοι μετέχουν σε συζητήσεις για θέματα δημόσιου ενδιαφέροντος⁶⁶, ενώ όχι μόνον οι δημοσιογράφοι, αλλά καθένας που μετέχει στον δημόσιο διάλογο υποχρεούται να ενεργεί με καλή πίστη και σύμφωνα με τους κανόνες της δημοσιογραφικής δεοντολογίας.

Εν τούτοις, η υποχρέωση διασταύρωσης των προς δημοσίευση πληροφοριών υφίσταται μέχρι του λογικού μέτρου⁶⁷, ώστε οι δημοσιογράφοι να μην έρχονται αντιμέτωποι με ένα καθήκον που είναι αδύνατον να εκπληρωθεί. Όσον αφορά την υποχρέωση επαλήθευσης, το ΕΔΔΑ μακροχρόνια διακρίνει μεταξύ αξιολογικών κρίσεων και πραγματικών περιστατικών. Η ύπαρξη των πραγματικών περιστατικών μπορεί να αποδειχθεί, ενώ η αλήθεια των αξιολογικών κρίσεων δεν επιδέχεται απόδειξης⁶⁸, καθώς η απαίτηση απόδειξης είναι αδύνατον να πραγματοποιηθεί και

61 THORGEIR THORGEIRSON v. ICELAND της 25-6-1992 (προσφυγή 13778/88)

62BOZHKOV v. BULGARIA της 19-7-2011 (προσφυγή 3316/04) σκ.46 και STOLL v.

SWITZERLAND της 10-10-2007 (προσφυγή 69698/01)

63TØNSBERGS BLAD AS AND HAUKOM v. NORWAY της 1-3-2007 (προσφυγή 510/04), Fuchsmann v. Germany της 19-10-2017 (προσφυγή 71233/13)

64 Katsirea, I. (2018). "Fake news: reconsidering the value of untruthful expression in the face of regulatory uncertainty. σελ 172. Ανάκτηση στις 16-5-2020 από The journal of media law, Volume 10, issue 2: www.tandfonline.com

65 Recommendation No R of the Committee of Ministers to member states on the rights of journalists not to disclose the sources of information. (2000). Appendix.

66BRAUN v. POLAND της 4-2-2015 (προσφυγή 30162/10) σκ. 47

67 Μήτσιου, Ε. (2012). Ελευθερία της έκφρασης εναντίον Ιδιωτικότητας: Η δικαστική επίλυση της συγκρούσεως. Δίκαιο Τεχνολογίας & Επικοινωνίας (Τεύχος 4).

68 LINGENS v. AUSTRIA της 8-7-1986 (προσφυγή 9815/82)

19 παραβιάζει την ελευθερία της γνώμης⁶⁹. Το κριτήριο της αξιολογικής κρίσης εμπεριέχει και την ύπαρξη καλής πίστης⁷⁰, αφού για την αξιολόγησή του απαιτείται να υπάρχει μία επαρκής πραγματική βάση, καθώς, ελλείψει τέτοιας βάσης, μία αξιολογική κρίση μπορεί να αποδειχθεί υπερβολική⁷¹. Όμοια συλλογιστική ακολουθεί και το Supreme Court, κρίνοντας στην υπόθεση Gertz v. Robert Welch ότι «δεν υπάρχει εσφαλμένη ιδέα»⁷². Δεν είναι, επομένως δυνατόν να απαγορευτούν απόψεις ή ιδέες ως ψευδείς ή λανθασμένες, ενώ τα πραγματικά περιστατικά μπορεί να είναι λανθασμένα και να περιοριστούν υπό προϋποθέσεις⁷³.

2. Το διαδίκτυο ως δημόσια σφαίρα. Νομική φύση, ιδιαιτερότητες και επίδραση του διαδικτύου στην άσκηση του δικαιώματος έκφρασης και πληροφόρησης

Το διαδίκτυο αποτελεί ταυτόχρονα έναν παγκόσμιο πόρο διανομής περιεχομένου, έναν μηχανισμό διασποράς πληροφοριών και ένα μέσο συνεργασίας, επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μεταξύ ιδιωτών και των υπολογιστών τους⁷⁴. Τον πρώτο καιρό της λειτουργίας του ήταν ένας σχεδόν απόλυτος χώρος ελευθερίας, όπου ο καθένας μπορούσε να δημοσιεύει πληροφορίες και ιδέες και με τον τρόπο αυτό ευνόησε την ελευθερία έκφρασης και την ενεργητική και παθητική πληροφόρηση⁷⁵. Συνιστά ένα σημαντικό κομμάτι της δημόσιας σφαίρας⁷⁶ και αναμφίβολα είναι μια πρόοδος⁷⁷, καθώς παρέχει πρόσφορο έδαφος για τη διενέργεια του δημόσιου διάλογου και τη διάδοση πληροφοριών και ειδήσεων που απασχολούν την παγκόσμια κοινή γνώμη γρήγορα, εύκολα και ανέξοδα. Ωστόσο, δημιουργεί και μεγαλύτερους κινδύνους προσβολής ατομικών δικαιωμάτων, που εγείρουν ζητήματα ρύθμισης και θέσπισης ορίων στη λειτουργία του, λόγω του ότι είναι η πρώτη μιντιακή επανάσταση

69 ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΤΑ ΕΛΛΑΔΑΣ της 28-9-2018 (προσφυγή 64184/11) σκ. 32

70 Τάσσης, Σπ. ο.π. σελ 293

71 ΚΑΨΗΣ ΚΑΙ ΔΑΝΙΚΑΣ ΚΑΤΑ ΕΛΛΑΔΑΣ της 19-1-2017 (προσφυγή 52137/12) σκ.34, Flux &

Samson v Moldova της 23-10-2007 (προσφυγή 28700/03) σκ.24

72Gertz v. Robert Welch, Inc., 418 U.S. 323 (1974)

73 Heller, B., & van Hoboken, J. ο.π. σελ. 9

74 Μαντζούφας, Π. Νομικά ζητήματα από την χρήση του διαδικτύου: η ελευθερία της έκφρασης στα ιστολόγια. Ανακτήθηκε στις 10-5-2020 από www. constitutionalism "Όμιλος Αριστόβουλος Μάνεσης": www.constitutionalism.gr

75 Χρήστου, Β. (2018). Λογοκρισία στο διαδίκτυο. Λεξικό Λογοκρισίας στην Ελλάδα. Καχεκτική δημοκρατία, δικτατορία, μεταπολίτευση. Επιμέλεια Πηνελόπη Πετσίνη, Δημήτρης Χρηστόπουλος.

Εκδόσεις Καστανιώτης

76 Κατά τον Jurgen Habermas η δημόσια σφαίρα ορίζεται «ως ένας χώρος κοινωνικής συμβίωσης, στον οποίο διαμορφώνεται η κοινή γνώμη»

77 Habermas, J. (2018). Η παρακμή του δημόσιου διανοούμενου. Συνέντευξη στην Ισπανική εφημερίδα El Pais. Ανακτήθηκε στις 20-5-2020 από Η εφημερίδα των συντακτών: www.efsyn.gr