[PENDING] Το Ad Martyras σύγγραμμα του Τερτυλλιανού

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Π. ΖΗΣΗΣ

Πτυχιούχος Ελληνικής Φιλολογίας Τμήμα Κλασικών ΣπουδώνΑΠΘ

Το Ad Martyras σύγγραμμα του Τερτυλλιανού

Διπλωματική Εργασία για την Ειδίκευση Χριστιανικής Γραμματείας και Ιστορίας

Θεσσαλονίκη 2019

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Π. ΖΗΣΗΣ

Το Ad Martyras σύγγραμμα του Τερτυλλιανού

Διπλωματική Εργασία για την Ειδίκευση Χριστιανικής Γραμματείας και Ιστορίας Υποβλήθηκε στο Τμήμα Θεολογίας ΑΠΘ

Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης Ιανουαρίου 2020

Εξεταστική Επιτροπή

1. Ιωαννίδης Φώτιος, καθηγητής, Επιβλέπων 2. Αραμπατζής Χρήστος, καθηγητής

3. Νικήτα-Κόλτσιου Άννα, καθηγήτρια

Περιεχόμενα

1. Εισαγωγή………4

2. Ο Βίος του Τερτυλλιανού………….……….………….………...7

3. Εργογραφία, ρητορική και γλώσσα του Τερτυλλιανού…….…………....…...10

4. Η κοινωνία της Β. Αφρικής………...……..13

4.1. Διωγμοί ……….………...…...14

4.1.1. Το χρονικό των διωγμών...14

4.1.2. Τα χρόνια του Σεπτίμιου Σεβήρου...14

4.1.3. Οι λόγοι των διωγμών...15

4.2. Φυλακές……….………...…...17

4.3. Ποινές………...…...17

5. Μαρτύριο………...….19

5.1. Μαρτύριο και αντιπαράθεση ρωμαϊκού και χριστιανικού ιδεώδους……...21

5.2. Το μαρτύριο ως γραμματειακό είδος………...….22

6. ΤοAd Martyrasσύγγραμμα του Τερτυλλιανού……….………..…….….24

6.1. Είδος………....….…24

6.2. Αποδέκτες………..………..…….…24

6.3. Έκβαση της Δίκης………....…..…………...24

6.4. Λόγοι της Σύνταξης……….….……...………....………...25

6.5. Το έργο ως πηγή πληροφοριών………..………...………...26

6.6. Η χρονολόγηση………...………..26

6.7. Δομή………...………...…….……...28

7. Κείμενο – Μετάφραση...……....………...………...…....30

8. Σχόλια………...……….………….………....…48

9. Βιβλιογραφία……….………….………...………….………...63

9.1. Πηγές...63

9.2. Βοηθήματα...65

1. Εισαγωγή

Η παρούσα μελέτη αποτελεί μία μεταφραστική και ερμηνευτική προσέγγιση του συγγράμματος Ad Martyras του Τερτυλλιανού στα πλαίσια της περάτωσης του μεταπτυχιακού διπλώματος της ειδίκευσης στην Χριστιανική Γραμματεία και Ιστορία του μεταπτυχιακού προγράμματος Θεολογία και Πολιτισμός. Εν αρχή, επιχειρείται η διαφώτιση της ζωής του συγγραφέα, της λογοτεχνικής του προσφοράς, της ρητορικής και του ύφους του. Ακόμη, η εξιχνίαση των συνθηκών που επικρατούν μέσα και γύρω από τις χριστιανικές κοινότητες της εποχής αυτής στην Καρχηδόνα. Εφόσον το έργο αφορά σε μέλλοντες μάρτυρες πραγματοποιείται μία εκτενής παρουσίαση των διωγμών και του μαρτυρίου των χριστιανών τόσο από ιστορικο-πολιτική πλευρά ώστε να προσδιοριστούν οι λόγοι τους και η περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής μέσα στην οποία συνέβησαν όσο και από θεολογική σκοπιά αναζητώντας την πραγματική σημασία του μαρτυρίου για τους χριστιανούς και κυρίως για τον ίδιο τον Τερτυλλιανό. Το ζήτημα της χρονολόγησης του έργου απασχολεί ιδιαίτερα την παρούσα μελέτη. Ως εκ τούτου παρατίθενται απόψεις διαφόρων μελετητών που πραγματεύτηκαν αυτό το θέμα. Αφού εξακριβωθούν περαιτέρω εισαγωγικές πληροφορίες για το έργο του πατέρα όπως είναι οι αποδέκτες το είδος και οι λόγοι της συγγραφής του, ακολουθεί η μετάφραση του έργου σε αντιπαραβολή με το πρωτότυπο λατινικό κείμενο. Σχόλια θεολογικής, πραγματολογικής αλλά και λεξιλογικής φύσεως ολοκληρώνουν την παρούσα μελέτη.

Ήδη από την ύστερη αρχαιότητα η ζωή και το έργο του Τερτυλλιανού απασχόλησαν την έρευνα. Ο Ευσέβιος και ο Ιερώνυμος παραθέτουν πληροφορίες βιογραφικού χαρακτήρα για τον εκκλησιαστικό συγγραφέα. Ωστόσο, αυτές θα υποβληθούν στην κριτική σύγχρονων ερευνητών, δημιουργώντας μία νοερή διαλεκτική που δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από την παρούσα μελέτη.

Μία πρώτη προσέγγιση επιχειρήθηκε με τις γραμματολογίες ως επί το πλείστον του Φ. Ιωαννίδη, όσον αφορά κυρίως στο θεολογικό υπόβαθρο της σκέψης του

Τερτυλλιανού, και του M. Von Albrecht, όσον αφορά τη γλώσσα και το ύφος του.

Παρόλα αυτά, ακόμη και σε ζητήματα εισαγωγικής φύσεως απαντήσεις αναζητήθηκαν στον T. Barnes αλλά και τον R. Sider. Δύο μελετητές που στοιχειοθετούν με τις πραγματείες τους συνολικά την ενασχόληση με το Τερτυλλιανό.

Ο T. Barnes ασχολείται με ένα μεγαλύτερο εύρος από ότι ο R. Sider. Βίος, εργογραφία, χρονολόγηση, γλώσσα και επιρροές του Τερτυλλιανού είναι μόνο μερικά από τα ζητήματα που καλύπτει το έργο του. Ο R. Sider αφοσιώνεται σχεδόν αποκλειστικά στο κομμάτι της ρητορικής και των λογοτεχνικών αρετών του συγγραφέα, και για αυτό χρησιμοποιήθηκε μόνο επικουρικά. Το κατεξοχήν άρθρο που αφορά αποκλειστικά τοAd Martyras, συμβάλλοντας καθοριστικά στο ζήτημα της χρονολόγησής του, είναι αυτό του G. Schlegel.

Η εκκλησιαστική ιστορία των Β. Κουκουσά και Δ. Βαλάη όπως και η πολιτική ιστορία του M. Rostovtzeff αξιοποιήθηκαν εισαγωγικώς όσον αφορά την εποχή και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα του εκκλησιαστικού συγγραφέα. Βιβλία όπως του G.

Edward αλλά και άρθρα όπως του P. Kerestzes και της M. Tilley, του J. Helgeland και του R. Wilken παραδίδουν πλήθος πληροφοριών για την εποχή όσον αφορά στις χριστιανικές κοινότητες, τις αυτοκρατορικές αρχές αλλά και τη διάσταση ανάμεσα στο χριστιανικό και ειδωλολατρικό τρόπο σκέψης. Η έννοια του μαρτυρίου υπό το πρίσμα της χριστιανικής αντίληψης αναλύεται εκτενώς τόσο στις πραγματείες των Π.

Υφαντή και του G. de Ste. Croix όσο και στο άρθρο του C. Straw στο συλλογικό τόμο του M. Cormack. Η J. Salisbury επικοινωνεί περίτεχνα το υπό εξέταση έργο του Τερτυλλιανού με το Μαρτύριον της Περπέτουας παρέχοντας συν τοις άλλοις πλήθος πραγματολογικών πληροφοριών για τις φυλακέςτης Καρχηδόνας και το μαρτύριο των Χριστιανών. Πολλές σχετικές πληροφορίες παρέχουν ο A. McGowan και ο N.

Morehouse.

Σε επίπεδο μετάφρασης χρησιμοποιήθηκε σχεδόν αποκλειστικά το λατινοαγγλικό λεξικό της Οξφόρδης του P. Glare καθώς πέραν της αναλυτικότητάς του, διαθέτει για κάθε διαφορετική σημασία του εκάστοτε λήμματος ένα δυσθεώρητο πλήθος παραδειγμάτων. Σε περιπτώσεις, ωστόσο, νεότερων λέξεων ή λέξεων με ειδικό χριστιανικό βάρος αξιοποιήθηκε το λατινοελληνικό λεξικό του Σ. Κουμανούδη καθώς το λεξικό της Οξφόρδης ασχολείται σχεδόν εξολοκλήρου με την εθνική γραμματεία και φτάνει μέχρι τους πολύ πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Να επισημανθεί εδώ πως η εκπόνηση της παρούσας εργασίας προηγήθηκε της έκδοσης του λατινοελληνικού λεξικού των Δ. Νικήτα και Λ. Τρομάρα οπότε καθίστατο αδύνατη η πρόσβαση σε αυτό. Τέλος, αξιοποιήθηκαν το συντακτικό του Α.

Γιαγκόπουλου και το περιγραφικότερο των A. Ernout και F. Thomas αλλά και οι γραμματικές των B. Bortolussi και Α. Τζάρτζανου.

To Ad Martyras έχει μεταφραστεί σε πάρα πολλές γλώσσες όπως στην αγγλική από τους C. Dodgson, S. Thelwall, T. Bindley και R. Arbesmann, στη γαλλική από τον A. de Genoude και τον L. Reau και στην γερμανική από τον H. Kellner. Ακόμη, στην ισπανική, τσέχικη, ουγγρική και σε άλλες, ενώ πολλές μεταφράσεις έχουν γίνει στην ιταλική. Στην εκπόνηση της μετάφρασης της παρούσας εργασίας χρησιμοποιήθηκαν επικουρικά η παλαιότερη χρονικά μετάφραση του C. Dodgson αλλά και η νεώτερη του R. Arbesmann. Η πρώτη περισσότερο προσκολλημένη στο

πρωτότυπο κείμενο, η δεύτερη κάπως πιο ελεύθερη προσαρμοσμένη στις γλωσσικές επιταγές της αγγλικής του σήμερα. Οι μεταφράσεις των S. Thelwall και T. H. Bindley διαφοροποιούνται ελάχιστα από την πρώτη του C. Dodgson χωρίς ωστόσο να προσφέρουν κάποιο περιγραφικότερο αποτύπωμα όπως αυτή του R. Arbesmann για αυτό και χρησιμοποιήθηκαν ελάχιστα σε μεμονωμένες περιστάσεις. Σκοπός της συγκεκριμένης εκπονηθείσας μετάφρασης είναι να αναπαράξει το λατινικό κείμενο σε έναν δόκιμο νεοελληνικό λόγο που θα διατηρεί ωστόσο το νόημα της κάθε λέξης που επιλέχθηκε από τον Τερτυλλιανό για να ενσαρκώσει γλωσσικά τις σκέψεις του.

Το έργο έχει εκδοθεί από αρκετούς μελετητές όπως τον A. Quacquarelli και τον T.

Bindley αλλά η έκδοση που προτιμήθηκε για τη παρούσα μετάφραση είναι του F.

Oehler.

2. Ο Βίος του Τερτυλλιανού

Οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν ότι η γέννηση του Τερτυλλιανού πρέπει να τοποθετηθεί ανάμεσα στα 150-160 μ. Χ. ώστε να δικαιολογείται και η ωριμότητα και το εξαιρετικό κάλλος του Apologeticum, ενός εκ των πρωιμότερων έργων του.

Υπάρχουν, ωστόσο, και διαφορετικές απόψεις που αφήνουν το περιθώριο η γέννησή του να τοποθετηθεί μέχρι και το 170 μ. Χ. Σε αυτή την περίπτωση η λογοτεχνική αρτιότητα του απολογητικού του έργου εξηγείται, παρά το νεαρό της ηλικίας, από το γεγονός ότι το είδος, το οποίο πραγματεύεται ο εκκλησιαστικός συγγραφέας, είχε ήδη καλλιεργηθεί σε επίπεδα λογοτεχνικής τελειότητας, οπότε ο ίδιος διέθετε ένα πολύ αξιόπιστο προηγούμενο.¹

Οι γονείς του ήταν ειδωλολάτρες. Ο Ιερώνυμος μάς παρέχει την πληροφορία ότι ο πατέρας του Τερτυλλιανού ήταν εκατόνταρχος στις υπηρεσίες του ανθύπατου της Αφρικής με το αξίωμα του Centurio Proconsularis.² Εντούτοις, ο τίτλος αυτός δεν απαντάται σε κανένα ρωμαϊκό στράτευμα. Ο Ιερώνυμος φτάνει σε αυτή την διαπίστωση εξαιτίας μίας λανθασμένης γραφής του Apologeticum.³ Ο Ιερώνυμος διάβασε teste militia patris nostri (= σύμφωνα με τη μαρτυρία των στρατιωτών του πατέρα μου) αντί για teste militia patriae nostrae (= σύμφωνα με τη μαρτυρία των στρατιωτών της πατρίδας μου). Επομένως, η μαρτυρία αυτή είναι αυθαίρετη.

Για το επάγγελμα του ιδίου μας πληροφορεί ο Ευσέβιος Καισαρείας στο δεύτερο βιβλίο της Εκκλησιαστικής Ιστορίας του. Ταυτίζει τον εκκλησιαστικό συγγραφέα Τερτυλλιανό με έναν νομικό Τερτυλλιανό που ζούσε και δρούσε στη Ρώμη.⁴ Παρόλα αυτά ο T. Barnes με μία σειρά επιχειρημάτων καταρρίπτει ως αβάσιμη την πληροφορία του Ευσεβίου.⁵ Πρώτον, η ομωνυμία «Tertullianus» είναι αποκλειστικά σε επίπεδο cognomen, κάτι που δεν την καθιστά σπάνια. Δεύτερον, η γνώση του Ρωμαϊκού Δικαίου, που διέθετε ο συγγραφέας Τερτυλλιανός, δεν ήταν αποκλειστικό απαραίτητο των iurusconsulti, αλλά δεδομένη για κάθε μορφωμένο άνθρωπο, πολύ περισσότερο μάλιστα, αν αυτός ασχολούνταν με τη ρητορική. Τέλος, ο δικηγόρος και ο συγγραφέας Τερτυλλιανός δεν ήταν καν σύγχρονοι, αφού ο πρώτος ως μαθητής του Πομπόνιου γεννήθηκε υστερότερα.⁶

1 Barnes, T., 1985²,Tertullian: a Historical and Literary Study, Oxford: Clarendon Press, σ. 85.

2 Ιερώνυμος,De Viris Illustribus,53, Herding, W.,1879,Lipsiae: in aedibus B. G. Teubnerl,σ.

37.

3 Τερτυλλιανός,Apologeticum,9, Glover T. R., 1977⁵,The Loeb Classical Library, Cambridge - Massachusetts: Harvard University Press, σ. 46. Το χωρίο μιλάει για την απαγόρευση των θυσιών νηπίων στην Καρχηδόνα από τον Τιβέριο

4 Ευσέβιος,Εκκλησιαστική Ιστορία,2. 2, Migne J. P., 1669, Patrologia Graeca,τ. 20, σ. 159.

5 Barnes, T., 1985²,Tertullian: a Historical and Literary Study,σ. 22-29.

6 Εκτός αν δεχτούμε υστερότερη χρονολογία γέννησης για τον συγγραφέα Τερτυλλιανό.

Όσον αφορά στην παιδεία, του από μικρός ανήκε στους λογοτεχνικούς κύκλους της Καρχηδόνας. Μάλιστα ο ίδιος αναφέρει πως συγγενικό του πρόσωπο ήταν ποιητής ο οποίος μετέτρεψε ένα φιλοσοφικό διάλογο σε ένα λογοτεχνικό κολάζ αποτελούμενο από στίχους του Βιργιλίου.⁷ Ο Τερτυλλιανός παιδεύτηκε τόσο στην ελληνική όσο και στη λατινική γλώσσα. Σπούδασε, κατά κύριο λόγο, ρητορική αλλά και φιλοσοφία.⁸ Στοιχεία πριν και μετά τον ίδιο, συνηγορούν ότι οι σχολές της Καρχηδόνας ήταν κατάλληλες να εφοδιάσουν τον πιο απαιτητικό μαθητευόμενο με κάθε απαραίτητη μόρφωση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Απουλήιος ο οποίος παρότι ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Αθήνα συνέχισε στην Καρχηδόνα με την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας και της φιλοσοφίας.⁹ Ο Τερτυλλιανός πιθανώς να έλαβε πρόσθετη παιδεία στα ταξίδια του είτε στη Ρώμη είτε στα κέντρα της ανατολής, αλλά αυτή η υπόθεση δεν έχει επιβεβαιωθεί.

Κατά δική του ομολογία μεγάλωσε στην Καρχηδόνα ως ειδωλολάτρης¹⁰ διάγοντας έναν άστατο και αμαρτωλό νεαρό βίο.¹¹ Σύντομα, γοητεύεται από τη γενναιότητα των χριστιανών μαρτύρων. Σε συνδυασμό με την ευαισθησία του στα ηθικά ζητήματα ενστερνίζεται τη χριστιανική πίστη, σίγουρα πριν το 196 μ. Χ. οπότε και χρονολογούνται οι πρώτες του σωζόμενες χριστιανικές πραγματείες. Κατά δήλωση του Ιερώνυμου στο De Viris Illustribus φτάνει να χειροτονηθεί πρεσβύτερος.¹² Η δήλωση αυτή του Ιερώνυμου, ωστόσο, δείχνει να μην ευσταθεί καθώς ο ίδιος ο Τερτυλλιανός μαρτυρά δις πως ανήκε στη κατηγορία των λαϊκών.¹³ Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ως μία τρίτη, έμμεση αυτή τη φορά, μαρτυρία για το ότι ανήκε στις τάξεις των λαϊκών, όταν στο Ad Martyras παροτρύνει τους μάρτυρες να μην δέχονται συμβουλές μόνο από κληρικούς αλλά και από λαϊκούς, σκιαγραφώντας τον εαυτό του. Ως επιχείρημα ενίσχυσης της πληροφορίας του Ιερώνυμου τίθεται το κηρυκτικό και διδακτικό τερτυλλιάνειο ύφος.¹⁴ Εφόσον, όμως, ο ίδιος γράφει πραγματείες σε μορφή λόγων οι οποίες, μάλιστα τις περισσότερες

7 Τερτυλλιανός,De Praescriptione Haereticorum,39, Hemmer H., P. Lejay, 1907,Tertullien, De Praescriptione Haereticorum, Paris: Librairie Alphonse Picard et Fils, σ. 86:meus quidam propinquus ex eodem poeta inter cetera stili sui otia Pinacem Cebetis explicuit.

8 Ιωαννίδης, Φ. Σ., 2014, Εκκλησιαστική Γραμματολογία της Δύσης, Θεσσαλονίκη: Ostracon Publishing, σ. 51.

9 Απουλήιος,Florida,18, Tighe, M., 1914,The Works of Apuleius, a new translation comprising, London: G. Bell and Sons, σ. 297.

10 Τερτυλλιανός, De Paenitentia1, Hemmer H., P. Lejay, 1906,Tertullien, De Paenitentia, De Pudicitia,Paris: Librairie Alphonse Picard et Fils, σ. 2.

11Τερτυλλιανός, De Carnis Resurrectione, 59, Kroyman, A., 1905, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum,τ. 47,Vindobonae: F. Tempsky, Lipsiae: G. Freytag, σ. 119-120.

12 Ιερώνυμος,De Viris Illustribus,53, Herding, W.,1879,σ. 37.

13 Τερτυλλιανός, De Monogamia, 12, Bulhart, V., 1957, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum,τ. 76, Vindobonae: F. Tempsky, σ. 69, σ 44-78· Τερτυλλιανός,De Exhortatione Castitatis, 7, Moreschini C., C. Fredouille, 1985, Paris: Librairie Alphonse Picard et Fils, σ. 319.

14 Von Albrecht, M., 2005²,Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας, (μετάφραση Δ. Ζ. Νικήτας), τ.

2, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σ. 1754.

φορές, έχουν ένα θέμα παραμυθητικό ή προτρεπτικό, το διδακτικό ύφος επιβάλλεται¹⁵ καθώς σύμφωνα με τον Κοϊντιλιανό η διδαχή είναι ένα από τα καθήκοντα του ρήτορα.

Στη συνέχεια της ζωής του παντρεύεται μία Χριστιανή γυναίκα στην οποία απευθύνει το Ad Uxorem σύγγραμμά του. Η σύγκριση του Ad Uxorem με το De Monogamia θα μαρτυρήσει μία μετατόπιση στην ηθική αυστηρότητα με την οποία αντιλαμβάνεται ο Τερτυλλιανός τα πράγματα. Αυτή η μετατόπιση αποτελεί τη συγγραφική ενσάρκωση της στροφής του στο Μοντανισμό. Η στροφή του αυτή τοποθετείται γενικά γύρω στο 205 μ. Χ.¹⁶ Η προσχώρηση αυτή του Τερτυλλιανού στο Μοντανισμό, ίσως, σχετίζεται με το παρορμητικό και το ενθουσιώδες του χαρακτήρα του, στοιχεία στα οποία απευθυνόταν η Νέα Προφητεία. Μία αναφορά του Αυγουστίνου στην επιστροφή στο σώμα της Εκκλησίας κάποιων Τερτυλλιανιστών,¹⁷ δύο αιώνες μετά τον Τερτυλλιανό, εγείρει το εξής ερώτημα:

άραγε, αυτοί οι Τερτυλλιανιστές αποτελούν την συνέχιση κάποιας θρησκευτικής σέχτας που ίδρυσε ο Τερτυλλιανός μετά την προσχώρησή του στο Μοντανισμό ή μήπως ο όρος χρησιμοποιείται μετωνυμικά για να δηλώσει τους εναπομείναντες Μοντανιστές της Αφρικής;

Το τέλος της ζωής του τον βρίσκει ανάμεσα στα έτη 225-240 μ. Χ. Καταληκτικά, μάλλον είναι πληρέστατη η διαπίστωση του Φ. Σ. Ιωαννίδη ότι «γνωρίζουμε ελάχιστα για αυτή τη σπουδαία προσωπικότητα. Οι γνώσεις μας είναι εμπλουτισμένες με πολλά ανακριβή στοιχεία, τα οποία άκριτα πέρασαν στην ιστορία».¹⁸

15 Κοϊντιλιανός,Institutio Oratoria,3. 5., Butler H. E., 1996⁹,Loeb Classical Library,Cambridge - Massachusetts - London: Harvard University Press, σ. 396-398.

16 Όπως είναι λογικό η μεταστροφή του αυτή δεν έγινε από τη μία στιγμή στην άλλη. Για αυτό και χωρίζουμε σε ημι-μοντανιστική και καθαρά μοντανιστική περίοδο τόσο τη ζωή του όσο και τα έργα. Μοντανιστικά στοιχεία, ίσως, να παρεισφρέουν στα έργα του περίπου από το 200 μ. Χ. κι εξής.

17 Αυγουστίνος, De Haerensibus,86, Migne J. P., 1669,Patrologia Latina, τ. 42,σ. 46.

18 Ιωαννίδης, Φ. Σ., 2014,Εκκλησιαστική Γραμματολογία της Δύσης, σ. 51.

3. Εργογραφία, ρητορική και γλώσσα του Τερτυλλιανού

Ο Τερτυλλιανός είχε μία πλούσια συγγραφική δραστηριότητα που αποτελείται από τριανταμία πραγματείες γραμμένες στα λατινικά. Αν κάποιος υποστηρίξει ότι το Μαρτύριο της Περπέτουας έλαβε λογοτεχνική επεξεργασία από τον ίδιο τότε διαθέτουμε ένα από τα ελληνικά συγγράμματα που πιθανολογείται ότι συνέθεσε αλλά ακόμη παραμένει άγνωστο. Έγραψε έργα απολογητικά (Apologeticum), πολεμικά είτε προς τους ειδωλολάτρες και τους γνωστικούς (Ad Nationesκαι Scorpiace,αντίστοιχα) είτε προς τους αιρετικούς (Ad Praxean) αλλά και κηρυκτικά-διδακτικά (De Oratore, De Paenitentia αλλά και το υπό εξέταση Ad Martyras). Οι δογματικές του απόψεις είναι διάσπαρτες σε όλα του τα έργα. Οι μοντανιστικές του απόψεις και αναφορές αποτελούν έναν terminus ante quem για την χρονολόγηση των έργων του. Τέτοιες αναφορές αποτελούν η Νέα Προφητεία, ο Μοντανός, η Μαξιμίλλα και η Πρισκίλλα, η δήλωση του Αγίου Πνεύματος ως Παρακλήτου, το προσδιοριστικό nos για τους Μοντανιστές και ο χαρακτηρισμός ψυχικοί για τα μέλη της εκκλησίας.¹⁹ Σε επίπεδο απόψεων, στα μοντανιστικά έργα συναντούμε έναν άκρατο ηθικισμό και έντονες εσχατολογικές και προφητικές αντιλήψεις.

Το ύφος και η γλώσσα του ποικίλλουν ανάλογα με το είδος και τη θεματολογία που πραγματεύεται κάθε φορά. Το ύφος του Τερτυλλιανού, καθρέφτης και αποτύπωμα του χαρακτήρα του, είναι οξύ και επικριτικό φτάνοντας συχνά ως την ειρωνεία στις πολεμικές του πραγματείες προς εθνικούς και αιρετικούς. Αυτό όμως δε συμβαίνει στην παραμυθητική επιστολή Ad Martyrasπου κυριαρχεί η παρηγορητική και προτρεπτική επιχειρηματολογία προς ένα προσφιλές ακροατήριο. Κατά την προσωπική μου άποψη, το ύφος και η επιχειρηματολογία του Τερτυλλιανού διακατέχονται από ένα ορθολογιστικό και δικανικό πνεύμα, αντιπροσωπευτικό παράδειγμα του οποίου αποτελεί τοAd Praxean.

Χαρακτηριστικό του Τερτυλλιανού είναι η ικανότητα να προσεγγίζει την ουσία μίας θεωρίας ή άποψης και να την εκφράζει με επιγραμματική μεστότητα. Όσο περνούν τα χρόνια αυτή η ικανότητά του αυξάνεται.²⁰ Πράγματι, ολόκληρα χωρία του Apologeticum συνοψίζονται σε δύο προτάσεις του Ad Scapulam. Η μεστότητα του ύφους του ενισχύεται με την ακριβολογία του. Αυτό επιτυγχάνεται και με τη μεταφορά του νοήματος ελληνικών φιλοσοφικών λέξεων σε αντίστοιχες της λατινικής όπωςουσία-substantiaαλλά και με την μεταφορά στην λατινική αυτούσιων λέξεων με νέο ειδικό χριστιανικό βάρος όπως ecclesiaκαι baptisma. Δεν ήταν η

19 Von Albrecht, M., 2005², Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας, σ. 1754.

20 Barnes, T., 1985²,Tertullian: a Historical and Literary Study, σ. 222.

πρώτη φορά που ελληνικές λέξεις μεταφέρθηκαν στη λατινική χριστιανική ορολογία αλλά ήταν η πρώτη φορά που χρησιμοποιήθηκαν στην λατινική χριστιανική γραμματεία και σε αυτό καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισε η συμβολή του Τερτυλλιανού.

Ένα ακόμη στοιχείο του τερτυλλιάνειου ύφους είναι η απόπειρά του να καταστήσει το κείμενο όσο το δυνατόν πιο οικείο στον αναγνώστη-αποδέκτη. Η χρήση τωνexempla (παραδείγματα) αποσκοπεί σε αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση. Ο Κοϊντιλιανός όρισε το exemplum ως την ενθύμηση κάποιου γεγονότος ή κάποιας κατάστασης που ήταν χρήσιμη για να κατασταθεί οικείο το λεχθέν του ρήτορα.²¹ Τα παραδείγματα των Λατίνων συγγραφέων της εποχής αυτής αλιεύονταν, κυρίως, από την ιστορία της Res Publica. Αντίθετα, ο ίδιος άντλησε τα παραδείγματά του τόσο από την ρωμαϊκή όσο και από την ελληνική ιστορία. Τα ίδιαexemplaπαρουσιάζονται στο Apologeticum και στο Ad Martyras. Στο δεύτερο προσθέτει το παράδειγμα της Κλεοπάτρας ενώ αποσιωπά αυτά του Ζήνωνα και του Ανάξαρχου. Αυτή η αλλαγή οφείλεται στο διαφορετικό ακροατήριο στο οποίο απευθυνόταν το κάθε έργο. Το πρώτο απευθυνόταν σε μορφωμένους και φιλοσόφους εθνικούς στους οποίους ήταν οικεία η ζωή των φιλοσόφων Ζήνωνα και Ανάξαρχου. Αντίθετα το δεύτερο απευθυνόταν πιθανόν σε ένα όχι και τόσο πεπαιδευμένο ακροατήριο (τουλάχιστον στο σύνολό του) που ζούσε στην Αφρική. Επομένως, το παράδειγμα της Κλεοπάτρας θα του ήταν οικειότερο.

Η οικεία εικόνα στη πρόσληψη του ακροατή-αποδέκτη επιτυγχάνεται, ωστόσο, και με άλλους τρόπους. Ο Τερτυλλιανός συνηθίζει να προσδίδει υλικότητα σε κάτι αόρατο, άυλο, αφηρημένο: στο Scorpiace η ειδωλολατρία είναι η αδερφή της ανηθικότητας, ενώ στο Ad Martyras η φυλακή είναι το σπίτι του Διαβόλου και η υλική φροντίδα των φυλακισμένων προέρχεται από τα στήθη της Μητέρας Εκκλησίας. Οι παρομοιώσεις, που και αυτές, μεταξύ των άλλων, συμβάλλουν στην δημιουργία της οικείας εικόνας, είναι συνεχείς στα έργα του.²² Στο Ad Martyras έχουμε τους παραλληλισμούς της ζωής του Χριστιανού με αυτές του στρατιώτη και του αθλητή σε επίπεδο άσκησης, σκληραγώγησης και ετοιμότητας.

Πάντως, εδώ οφείλεται να σημειωθεί πως, παρότι ο εκκλησιαστικός συγγραφέας ενδιαφερόταν για την ενάργεια της γραφής του, υπήρχαν και στιγμές που ηθελημένα η γραφή ήταν δυσκολότερη φτάνοντας ενίοτε ως την εσκεμμένη ασάφεια. Επίσης, δεν είναι σπάνια η εναλλαγή σύντομων αιχμών αλλά ταυτόχρονα και εμφαντικών μακρηγοριών²³ διανθίζοντας τον υφολογικό πλούτο του εκάστοτε έργου.

21 Κοϊντιλιανός,Institutio Oratoria,5. 11, Butler H. E., 1996⁹, Loeb Classical Library,σ. 274.

22 Ο Θεός παρομοιάζεται με έναν ομοιοπαθητικό γιατρό (Τερτυλλιανός, Scorpiace, 5, Reifferscheid, A., G. Wissowa, 1890,Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, τ. 20, Pragae - Vindonae: F. Tempsky, Lipsiae: G. Preytag, σ.164-165,), η ψυχή με αέρα και το ανθρώπινο σώμα με μουσικό όργανο (Τερτυλλιανός, De anima, 14, Reifferscheid, A., G Wissowa, 1890, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, τ. 20, Pragae - Vindonae: F. Tempsky, Lipsiae: G. Preytag, σ. 318-319).

23 Graf, F., 2003, Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία, (μετάφραση Δ. Ζ. Νικήτας), τ. 2, Αθήνα:

Εκδόσεις Δ. Ν. Παπαδήμα, σ. 296.

Συντοπίτης και σχεδόν σύγχρονος του Απουλήιου δεν θα μπορούσε να μην έχει επηρεαστεί ούτε κατ’ ελάχιστον από αυτόν. Στα έργα του Απουλήιου μία λέξη εκτός από το καταφανές νόημά της εμπεριέχει και ένα δεύτερο νόημα συνήθως φιλοσοφικό.²⁴Αυτό συναντάται επανειλημμένως και στον Τερτυλλιανό και εν προκειμένω αρκετές φορές στο Ad Martyras, όπως θα σχολιαστεί παρακάτω. Άλλο ένα κοινό χαρακτηριστικό των δύο αυτών συγγραφέων είναι οι αντιθετικές εικόνες που δημιουργούν. Είναι αμέτρητες οι περιπτώσεις στο Ad Martyrasπου ο Τερτυλλιανός διατυπώνει την άποψη ότι ο δικαστής θα κρίνει τώρα του μάρτυρες αλλά μετά αυτοί θα κρίνουν εκείνον ή ότι οι μάρτυρες καταδικάζονται από τον δικαστή αλλά αθωώνονται από το Θεό.

Ο Τερτυλλιανός δείχνει να επηρεάζεται από τη δεύτερη σοφιστική κίνηση και τους εκπροσώπους της, όπως τον Απουλήιο. Αλλά, η δεύτερη σοφιστική δεν αποτέλεσε ποτέ ένα ενιαίο και οργανωμένο κίνημα. Αντίθετα αποτελούταν από ένα σύνολο διαφόρων ατομικών διαδρομών που συγκοινωνούσαν ένα (λιγότερο ή περισσότερο) κοινό πνεύμα.²⁵ Ως εκ τούτου ο Τερτυλλιανός, παρότι επηρεάστηκε από αυτήν, εντούτοις διαμόρφωσε μία καθαρά προσωπική νότα, και το ύφος του λιτό και απότομο, γεμάτο με το δυναμισμό των θυμικών του αποθεμάτων χάραξε μία ανεξίτηλη πορεία στο χώρο της χώρο της χριστιανικής γραμματείας.

24 Von Albrecht, M., 2005², Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας, σ. 1673.

25 Pernot, L., 2005, Η Ρητορική στην Αρχαιότητα (μετάφραση Ξ. Τσελέντη), Αθήνα: Εκδόσεις Δαίδαλος, σ. 290.

4. Η κοινωνία της Β. Αφρικής

Σύμφωνα με τα στοιχεία που συνέλεξε ο G. D. Edward την εποχή του Τερτυλλιανού το 40% των συγκλητικών προέρχεται από την Β. Αφρική. Στα χρόνια του Σεπτίμιου Σεβήρου ο αριθμός των συγκλητικών ανερχόταν στους 89 μαρτυρώντας την πολιτική ανέλιξη των κατοίκων της Β. Αφρικής. Το στοιχείο της ύπαρξης τόσων συγκλητικών από τη Β. Αφρική μαρτυρά και μία ανάλογη οικονομική ευρωστία καθώς για την απόκτηση του αξιώματος αυτού απαιτούνταν 1.000.000 σηστέρσια. Κοινωνικά η θέση των Βορειοαφρικανών υπηκόων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας βελτιώθηκε αφού πολλοί μεταπήδησαν στην τάξη των ιππέων, ενώ όσον αφορά τα στρατιωτικά, οι κάτοικοι της Β. Αφρικής συμμετέχουν πλέον ενεργά στις λεγεώνες.²⁶

Έτσι, συμπεραίνουμε ότι υπήρχε κοινωνική ανέλιξη που δεν αφορούσε μόνο την αριστοκρατία της επαρχίας. Όλη αυτή η έντονη κοινωνική δραστηριότητα οξύνει την αντίθεση ανάμεσα στον παγανιστικό και το χριστιανικό κόσμο. Οι πρώτοι επιδίδονται στο κυνήγι της προίκας²⁷ που καταργεί την ουσία του γάμου και επιδεικνύουν impatientia²⁸ (το αντίθετο της patientia = υπομονή)που οδηγεί σε discordia (διχόνοια), στο αντίθετο δηλαδή της concordia (ομόνοια) στην οποία καλεί ο Τερτυλλιανός τους μάρτυρες. Ο ίδιος διαφωνεί με αυτή την κοινωνική ανέλιξη που προκαλεί τη superbia²⁹ (υπεροψία) η οποία με τη σειρά της κρατάει το Χριστιανό μακριά από την σεμνότητα και τη ταπεινότητα.

26 Edward, G. D., 1970, Christian Community in the writing of Tertullian: an inquiry into the nature and problems of community in north african christianity, Illinois: Evaston, σ. 65-66.

27 Τερτυλλιανός,Apologeticum,39, Glover, T. R., 1977⁵, σ. 177.

28 Τερτυλλιανός, De Patientia, 5, Kroymann, A., 1906, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, τ. 47, Vindonae: F. Tempsky, Lipsiae: G. Preytag, σ. 7.

29 Τερτυλλιανός, De oratore, 20, Reifferscheid, A., G. Wissowa,1890, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, τ. 20, Pragae - Vindonae: F. Tempsky, Lipsiae: G. Preytag, σ. 192.

4.1. Διωγμοί

4.1.1. Το χρονικό των διωγμών

Ο πρώτος επίσημος διωγμός εκπορεύτηκε από το Νέρωνα και περιορίστηκε μόνο στη Ρώμη. Ωστόσο, ο δεύτερος που εξαπολύθηκε από το Δομιτιανό εξαπλώθηκε και στις επαρχίες. Ο Κοκκήιος Νέρβας τους σταμάτησε και επανέφερε τους εξόριστους στις πόλεις τους, όμως ο διάδοχός του Τραϊανός νομιμοποίησε πλήρως τους διωγμούς.

Η επωνυμία χριστιανός ισοδυναμούσε με έγκλημα του οποίου η τιμωρία ήταν ο θάνατος. Επί Αδριανού και Αντωνίνου Πίου εκπληρώθηκε η αξίωση να τηρούνται αυστηρώς οι νόμοι και οι Χριστιανοί να μην καταδικάζονται χωρίς συγκεκριμένο κατηγορητήριο και χωρίς δίκη, αντίστοιχα. Αυτό τουλάχιστον, προφύλασσε από τις άναρχες διώξεις του φανατισμένου όχλου. Κατά την κυβέρνηση του Μάρκου Αυρήλιου, και παρά την ιδιότητά του ως στωικού φιλοσόφου οι διωγμοί αυξήθηκαν.³⁰ Υπό την εξουσία του Κομμόδου υπήρξαν τρεις διωγμοί, από τους οποίους κανένας δεν έλαβε χώρα στην Αφρική. Δεν αποκλείεται να έλαβαν χώρα περισσότεροι αλλά δεν αναφέρεται κάποια σχετική πληροφορία με πειστικότητα.

Σύμφωνα με τον P. Keresztes³¹ η επιθυμία του Κομμόδου ήταν η ειρήνη ανάμεσα σε Χριστιανούς και μη. Αυτό ήταν κατά τον ίδιο το κλειδί για την επιτυχία ενός αυτοκράτορα.

4.1.2. Τα χρόνια του Σεπτίμιου Σεβήρου

Τα πρώτα χρόνια της εξουσίας του Σεβήρου όπως και εκείνα του Κομμόδου ήταν ήρεμα για τους Χριστιανούς της Αφρικής. Ο Τερτυλλιανός θα γράψει Severus constantissimum principum³² για να δηλώσει ότι η στάση του Σεβήρου απέναντι στους Χριστιανούς ήταν φιλική ή τουλάχιστον, δεν ήταν εχθρική. Ακόμη στο Ad Scapulam φροντίζει να επισημάνει τις καλές προθέσεις του Σεβήρο. Στο ίδιο έργο, αναφέρεται ότι κράτησε στο παλάτι κάποιον Πρόκουλο ο οποίος κάποτε γιάτρεψε τον αυτοκράτορα, ενώ ταυτόχρονα είχε σε εκτίμηση Χριστιανούς της ανώτερης κοινωνικής τάξης, άντρες και γυναίκες, παρέχοντάς τους προστασία. Άλλωστε, ο αυτοκράτορας ήταν δεκτικός και σε εξωτικές θρησκείες προερχόμενες από την ανατολή δείχνοντας ενδιαφέρον για τον θρησκευτικό συγκρητισμό σε μία εποχή που,

30 Κουκουσάς Β.- Δ. Βαλαής, 2011, Θέματα Εκκλησιαστικής Ιστορίας, τ. 1, Θεσσαλονίκη:

Εκδόσεις Μπαρμπουνάκη, σ. 95-99.

31 Kerestzes, P., «The emperor Septimius Severus: a precussor of Decius», Historia, Zeitschrift fϋr alte Geschichte, τ. 19, τχ. 5, Stuttgart: Franz Steiner Verlag,, 1970, σ. 568.

32 Τερτυλλιανός,Apologeticum,4, Glover T. R., 1977⁵, σ. 27.

γενικότερα, η παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, λόγω των ρωμαϊκών κατακτήσεων, έδινε τη θέση του ψυχρά ορθολογιστικού στωικισμού σε νέες ανατολικές θρησκείες.³³ Ένα ακόμη στοιχείο που συνηγορεί στην άποψη αυτή του Τερτυλλιανού για τον Σεπτίμιο Σεβήρο είναι ότι, αυτή την εποχή, η εκκλησία απολαμβάνει ιδιοκτησιακά δικαιώματα.

Τέλος, ο E. T. Merill αφιερώνει ένα ολόκληρο άρθρο του στη σύγκριση της γενναιοδωρίας του συγκεκριμένου αυτοκράτορα σε σχέση με τη στάση άλλων Ρωμαίων αξιωματούχων θέλοντας να υπερτονίσει τη πρώτη. Χαρακτηριστικό του παράδειγμα η στάση του Πλίνιου του Νεώτερου ο οποίος σύμφωνα με το Apologeticum³⁴ καθαίρεσε τους Χριστιανούς από τις θέσεις τους³⁵.

Παρόλα αυτά, όταν ο συνεχής αυξανόμενος αριθμός των Χριστιανών αισθάνθηκε ότι θα απειλούσε την εξουσία του, στράφηκε εναντίον τους. Κατά τη βασιλεία του, λοιπόν, εκδηλώνονται δύο φάσεις διωγμών. Η πρώτη τοποθετείται, κατά τη γνώμη του P. Keresztes,³⁶ τον καιρό που ο Τερτυλλιανός έγραψε το Apologeticum, τοAd Martyrasκαι τοAd Nationes,τα οποία χρονολογεί στο 197 μ. Χ.

Είναι άγνωστος ο αριθμός των θυμάτων αυτού του διωγμού καθώς ο Τερτυλλιανός δεν αναφέρει καμία σχετική λεπτομέρεια σε κανένα από αυτά τα τρία έργα. Πάντως, ο διωγμός του 197 μ.Χ. φαίνεται ότι ήταν τοπικού χαρακτήρα τόσο ως προς την προέλευση όσο κι ως προς την έκτασή του.

Ο δεύτερος διωγμός ήταν κατά πολύ βιαιότερος και μεγαλύτερος ως προς την έκτασή του από τον προηγούμενο. Διαφέρει δε, από εκείνον ως προς τους λόγους και τη νομική του εγκυρότητα. Ο Ευσέβιος στην ιστορία του μας βεβαιώνει ότι ο Σεπτίμιος Σεβήρος ξεκίνησε ένα γενικευμένο διωγμό τον δέκατο χρόνο της εξουσίας του, κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης της Αιγύπτου από το Λέτο. Το Μαρτύριον της Περπέτουας συμβάλλει κι αυτό στην πεποίθηση ότι ο δεύτερος διωγμός εκπορευόταν εξ ολοκλήρου από τον αυτοκράτορα. Συμπεράσματα από το κείμενο αυτό εξάγονται και για την ταυτότητα της πλειοψηφίας των μαρτύρων. Επρόκειτο για νεόφυτους και κατηχούμενους, άντρες και γυναίκες. Αυτός ο δεύτερος διωγμός ξεκίνησε είτε το 203μ.Χ. επί ανθυπάτου Χιλαριανού είτε το 202 επί Μινούκιου Τιμιανού και διήρκησε μέχρι το 203 μ. Χ. επί ανθυπατείας Ρουφίνου.³⁷

4.1.3. Οι λόγοι των διωγμών

33Rostovtzeff., M., 1984, Ρωμαϊκή Ιστορία, (μετάφραση Β. Κάλφογλου), Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, σ. 346-347.

34 Τερτυλλιανός,Apologeticum,2, Glover T. R., 1977⁵, σ. 11.

35 Merill, E. T., «Tertullian on Pliny’s Persecution»,The American Journal Theology, τ. 22, τχ. 1, Chicago:The University of Chicago Press, 1918, σ. 124-135.

36 Keresztes, P., «The emperor Septimius Severus», 1970, σ. 566.

37 Keresztes, P., «The emperor Septimius Severus», 1970, σ. 574.

Αν μπορούμε να βασιστούμε στο λόγο που εκφωνεί ο Μαικήνας προς τιμήν του Αυγούστου, σύμφωνα με τον R. Wilken,³⁸ οι νέες θρησκείες δεν έπρεπε να γίνονται δεκτές και οι οπαδοί τους έπρεπε να τιμωρούνται όχι μόνο λόγω της δικής τους πίστης σε ξένους θεούς, αλλά περισσότερο γιατί πολλοί Ρωμαίοι πολίτες ενδέχετο να πειστούν και να υιοθετήσουν εν συνεχεία, ξένες πρακτικές από τις οποίες εύκολα θα ξεσπούσαν συνομωσίες και θα προέκυπταν πολιτικές φατρίες. Επομένως, δεν ήταν μόνο το διακύβευμα της θρησκείας καθαυτής που υπαγόρευε τέτοια στάση στους αυτοκράτορες σε μία εποχή που, ήδη, πολλοί Ρωμαίοι ασκούσαν κριτική σε διάφορες παγανιστικές παραδόσεις. Περισσότερο ήταν η καχυποψία και ο φόβος της υιοθέτησης ξένων πρακτικών και απόψεων από Ρωμαίους. Κατά τον M. S. Burrows ήταν το στοιχείο της παράδοσης στο οποίο όφειλε να παραμείνει όσο το δυνατόν περισσότερο προσκολλημένο το ρωμαϊκό Imperium. Οι ρωμαϊκές αρχές και τα προγονικά ιερά έφτασαν τη Ρώμη σε αυτή τη δόξα και ο αυτοκράτορας όφειλε να τα διαφυλάξει για να διαφυλάξει την αυτοκρατορία του.³⁹

O J. Helgeland εκφράζει μία σύμφωνη άποψη με την παραπάνω. Θεωρεί πως το πρώτιστο μέλημα του εκάστοτε αυτοκράτορα ήταν η αποτροπή οιασδήποτε πολιτικού χαρακτήρα εξέγερσης. Παραδείγματα από την ρωμαϊκή ιστορία, όπως η απαγόρευση της συγκέντρωσης δούλων από τα αφεντικά τους, η απαγόρευση από τον Τραϊανό συγκρότησης ειδικού σώματος ασφάλειας κατά των πυρκαγιών λόγω φόβου μήπως αυτό το ειδικό σώμα συγκροτήσει, συν τοις άλλοις, και πολιτική συνομωσία, φανερώνουν κατά τον ίδιο τα κίνητρα πολιτικού χαρακτήρα πίσω από παρόμοιες ενέργειες. Έτσι, φτάνει να επιβεβαιώσει μία φήμη που ήθελε την ρωμαϊκή εξουσία να εξαπολύει τους διωγμούς κατά των Χριστιανών λόγω του φόβου της ότι η Εκκλησία αποτελούσε ένα είδος πολιτικής οργάνωσης.⁴⁰

Σύμφωνα δε με την J. Salisbury, οι χριστιανικές κοινότητες ήταν κοινωνικές δομές που καλούσαν τον κάθε άνθρωπο να αποκηρύξει τη ζωή του ρωμαϊκού κόσμου και την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη που ήταν ασύμβατη με την έννοια του μαρτυρίου.⁴¹ Αυτό φαίνεται και από το Μαρτύριον της Περπέτουας, όπου η Χριστιανή Περπέτουα απαρνιέται τοsaeculum(επίγειος κόσμος) και μαζί με αυτό και την οικογένειά της, παρά τις ικεσίες του πατέρα της. Την ίδια στιγμή ο Τερτυλλιανός προτρέπει τους Χριστιανούς να θυσιαστούν για χάρη του Θεού αντί για τις σκοπιμότητες ενός αυτοκράτορα. Αυτή την αποστροφή από τις ρωμαϊκές παραδόσεις και πρακτικές και από το ρωμαϊκό κόσμο γενικότερα, ήθελαν να αποφύγουν οι αυτοκράτορες με τις διώξεις των Χριστιανών.

38 Wilken, R. L., 1984,The Christians as the Romans Saw Them, New Haven: Yale University Press, σ. 62-63.

39 Burrows, M. S., «Christianity in the Roman Forum: Tertullian and the Apologetic Use of History»,Vigiliae Christianae, τ. 43, τχ. 3, Leiden: Brill, 1988, σ. 209.

40 Helgeland, J., «Christians and the Roman Army A. D. 173-337»,Church History, τ. 43, τχ. 2, Cambridge: Cambridge University Press, 1974, σ. 149-150.

41 Salisbury, J. E., 1997,Perpetua’s Passion: the death and memory of a young Roman woman, New York - London: Routledge, σ. 88.

Τέλος, τη συμβολή του όχλου στους διωγμούς επισημαίνει ο P. Karesztes.⁴² Σύμφωνα με τον ίδιο, ο αυτοκράτορας ήταν, σε μεγάλο βαθμό, αναγκασμένος από το εξαγριωμένο πλήθος να προωθεί τους διωγμούς. Οι διαθέσεις και η βιαιότητα του όχλου της Καρχηδόνας είναι ένα θέμα που σχολιάζεται εκτενώς στοApologeticum.

4.2. Φυλακές

Οι φυλακές στην Καρχηδόνα δεν ήταν σωφρονιστικά ιδρύματα ούτε αποτελούσαν χώρους αορίστου χρόνου κράτησης. Η κράτηση, δηλαδή, δεν ήταν αυτοσκοπός, αλλά διαρκούσε από τη σύλληψη μέχρι τη δίκη. Ενίοτε λειτουργούσε και ως χώρος βασανιστηρίων. Ακόμη και σε αυτήν την περίπτωση, η κράτηση πάλι δεν διαρκούσε επ’ αορίστου, αλλά μετά την τέλεση της τιμωρίας οι κρατούμενοι αφήνονταν ελεύθεροι.⁴³ Τέτοια κατάλληλα μέρη για προσωρινή κράτηση ήταν συνήθως υπόγειοι χώροι.⁴⁴

Διαφορετικές ποινές προβλέπονταν από το ίδιο το ρωμαϊκό δίκαιο ανάλογα με την κοινωνική θέση και την οικονομική κατάσταση του εκάστοτε φυλακισμένου. Αν και αυτή η πρακτική, σε επίπεδο εφαρμογής των ποινών, άρχισε να αμβλύνεται κατά την εποχή του Σεπτίμιου Σεβήρου, ωστόσο η οικονομική ευρωστία ή μη των κρατουμένων εξακολούθησε να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο όσον αφορά στις συνθήκες κράτησής τους. Μέσα στην ίδια φυλακή υπήρχαν καλύτεροι και χειρότεροι χώροι κράτησης.⁴⁵ Ένας άλλος τρόπος εξασφάλισης καλύτερων συνθηκών κράτησης είναι η δωροδοκία.⁴⁶

4.3. Ποινές

Οι ποινές διέφεραν ανάλογα με την φύση και τη σοβαρότητα του εγκλήματος.

Ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, διέφεραν ανάλογα και με την τάξη και την επιφάνεια

42 Kerestzes, P., «The emperor Septimius Severus», 1970, σ. 569.

43 McGowan, A., «Discipline and Diet: Feeding the Martyrs in the Roman Carthage», The Harvard Theological Review, τ. 96, τχ. 4, Cambridge: Cambridge University Press, 2003, σ. 456.

44 Salisbury, J. E., 1997,Perpetua’s Passion,σ. 85.

45 McGowan, A., «Discipline and Diet», 2003, σ. 457-458.

46Γεωργιάδης, Θ., 2002, Τερτυλλιανού; Μαρτύριον Περπέτουας και των συν αυτή, 3, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σύγχρονοι Ορίζοντες, σ. 58.

του εγκληματία. Θηρία, φωτιά, σταύρωση και εξαναγκασμός άσκησης του επαγγέλματος του μονομάχου είναι μόλις κάποιες από τις πιθανές ποινές. Παρόλα αυτά Ρωμαίοι των ανώτερων κοινωνικών τάξεων μπορούσαν να αποφύγουν τις σκληρότερες των ποινών. Είχαν, μάλιστα, τη δυνατότητα να διαπράξουν αυτοκτονία ή ακόμη και να εξοριστούν.⁴⁷

Ο Τερτυλλιανός δεν συνηθίζει να αναφέρει τα ονόματα των δημίων των χριστιανών σε αντίθεση με άλλους συγγραφείς όπως τον Προυντέντιο, ο οποίος αναλύει και σχολιάζει τους χαρακτήρες των εκτελεστών. Στο έργο του εκκλησιαστικού συγγραφέα οι εκτελεστές δεν κακολογούνται, απλώς αποσιωπούνται, καθώς θέλει να υπερτονίσει τον ενεργό ρόλο του Θεού στη σωτηρία του ανθρώπου μέσω του μαρτυρίου. Κατά τον ίδιο, τίποτα δεν πραγματοποιείται χωρίς την επιθυμία Του. Οι δήμιοι δεν ήταν η αιτία, αλλά το όργανο της εκτέλεσης.⁴⁸ Κοινωνικά, εκτελεστές και εκτελεσθέντες είχαν ομοιότητες. Και οι δύο ήταν αποκλεισμένοι από τον κοινωνικό ιστό και θεωρούνταν από τους Ρωμαίουςimpius (ανόσιος). Οι πρώτοι είχαν και το ρόλο του διασκεδαστή του Ρωμαίου πολίτη.⁴⁹

47 Castelli, E. A., 2004, Martyrdom and Memory: Early Christian Culture Making, New York:

Columbia University Press, σ. 39.

48 Morehouse, N., «Memories of the Martyrs’ Executioners in Tertullian and Prudentius» ,AAR, 2014, σ. 1.

49 Bodel, J., «Dealing with the dead: Undertakers, Executioners and Potter’s Fields in Ancient Rome» στο Death and Desease in the Ancient City (επιμέλεια: V. M. Hope, E. Marshall), London - New York: Routledge, 2000, σ. 147.

5. Μαρτύριο

«Περισσότεροι γινόμαστε κάθε φορά που μας θερίζετε. Σπόρος είναι το αίμα των Χριστιανών».⁵⁰ Για τον Τερτυλλιανό το μαρτύριο είναι ένας τρόπος να αγκαλιάσουν περισσότεροι πιστοί το σώμα της Εκκλησίας, αλλά και το κλειδί για την πόρτα του Παραδείσου.⁵¹ Επομένως, οι διωγμοί και το μαρτύριο μόνο θετικά μπορούν να λειτουργήσουν τόσο σε ατομικό επίπεδο με τη σωτηρία της ψυχής, όσο και σε συλλογικό με την ενδυνάμωση της Εκκλησίας και την αύξηση του αριθμού των Χριστιανών. Σύμφωνα με τον A. McGowan ο κόσμος όχι μόνο δεν λυπόταν τους μάρτυρες αλλά πολύ περισσότερο τους θαύμαζε και αισθανόταν δέος στο πρόσωπό τους,⁵² μετά δε την κοίμησή τους η χριστιανική κοινότητα τιμούσε το σκήνωμα τους⁵³.

Ο C. Straw υποστηρίζει πως οι Χριστιανοί με το μαρτύριο μιμούνταν τη θυσία του Χριστού, ο οποίος μέσω του δικού του μαρτυρίου λύτρωσε την ανθρωπότητα.⁵⁴Ωστόσο, η μίμηση του μαρτυρίου του Χριστού δεν αντανακλά αποκλειστικά ηθικά κριτήρια αλλά αποτυπώνει και μία οντολογικού τύπου χριστοποίηση, τη συνέχιση της παρουσίας του Χριστού.⁵⁵ Ο Κυπριανός Καρχηδόνας προειδοποιούσε τους Χριστιανούς πως ακόμη και στην περίπτωση διωγμού και παρά την αθωότητά τους οφείλουν να απέχουν από οποιαδήποτε σωματική πρόκληση εναντίον των ίδιων τους των διωκτών.⁵⁶ Η βία εναντίον ενός ανθρώπου αποτελεί πιθανή δολοφονία, μία δολοφονία ενός δημιουργήματος του Θεού για την ζωή του οποίου μόνον Αυτός μπορεί να αποφασίσει.

ΣτοAdversus Marcionem, όπου ο Τερτυλλιανός καταφέρεται εναντίον του ίδιου του Μαρκίωνα και των Γνωστικών, ο Ιησούς παρουσιάζεται να βρίσκεται εννέα μήνες στην μήτρα, να κλαίει όταν βλέπει για πρώτη φορά το φως του ήλιου και να

50 Τερτυλλιανός,Apologeticum,50. 13, Glover T. R., 1977⁵, σ. 224-226.

51 Τερτυλλιανός,De Anima55, Reifferscheid, A., G Wissowa, 1890, σ. 380-382.

52 McGowan, A., «Discipline and Diet», 2003, σ. 456.

53 Υφαντής, Π., 2009, Η Αγιότητα του Μαρτυρίου και η Μαρτυρία της Αγιότητας, Θεσσαλονίκη:

Εκδόσεις Π. Πουρνάρα, σ. 34.

54 Straw, C., «Christian Martyrdom in Its Classical Content» στο:Sacrificing the Self (επιμέλεια:

M. Cormack), Oxford: Oxford University Press, 2002, σ. 41.

55 Υφαντής, Π., 2009,Η Αγιότητα του Μαρτυρίου και η Μαρτυρία της Αγιότητας, σ. 32.

56 Κυπριανός Καρχηδόνα, Epistulae, 60. 2., Hartelius, G., 1868, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, τ. 3, Vindobonae: apud G. Geroldi filium bibliopolam academiae, σ.

692-693.