ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΘΕΜΑ:
«Η Ψηφιακή Στρατηγική στο χώρο του Πολιτισμού.
Η περίπτωση του Μουσείου Victoria & Albert»
ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗ ΣΤΑΜΑΤΙΑ
Α΄ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΖΟΥΝΗΣ ΘΕΟΚΛΗΣ-ΠΕΤΡΟΣ Β΄ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΠΑΠΟΥΛΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ
ΑΘΗΝΑ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2019
2 Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή («συγγραφέας/δημιουργός») που την εκπόνησε.
Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ, μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (downloading), «ανάρτηση» (uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών του δικαιωμάτων.
3
Ευχαριστίες
Πρώτα απ’ όλα, να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή, κ. Πέτρο-Θεοκλή Ζούνη, για την πολύτιμη καθοδήγησή και βοήθεια κατά τη διάρκεια της συγγραφής της διπλωματικής εργασίας. Τον κ. Ευάγγελο Παπούλια ως δεύτερο επιβλέποντα για την συμβολή του στην ολοκλήρωση της εργασίας μου.
Επίσης, ευχαριστώ θερμά τους φίλους και συναδέλφους μου για την πολύτιμη βοήθειά τους και για την συνεργασία τους στις συνεντεύξεις, στην έρευνα και στην παροχή πληροφοριακού υλικού αλλά και σε όποια βοήθεια χρειάστηκα κατά την εκπόνηση της διπλωματικής εργασίας μου.
Τέλος, ιδιαίτερες ευχαριστίες θέλω να εκφράσω προς την οικογένεια μου. Τους γονείς μου, το σύζυγό μου Γιάννη και την κόρη μου Αναστασία για την συμπαράσταση, την υπομονή, την αγάπη και τη στήριξη τους καθ’ όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών μου.
Σταματία Αλεξανδρίδη
4
Περιεχόμενα
Περίληψη ... 6
Abstract ... 7
Εισαγωγή ... 8
Κεφάλαιο 1 ... 12
Το σύγχρονο Ψηφιακό Περιβάλλον των Πολιτισμικών Μονάδων και ο ρόλος της Ψηφιακής Στρατηγικής. ... 12
1.1 Η τεχνολογία πρωταγωνιστής στην εξέλιξη και την οικονομική ανάπτυξη των πολιτιστικών μονάδων στην εποχή της οικονομικής και πολιτισμικής κρίσης. ... 13
1.2 Οι πολιτιστικοί οργανισμοί στην ψηφιακή εποχή και η διαχείριση του πολιτιστικού προϊόντος... 17
1.2.1 Μουσείο Μπενάκη. ... 19
1.2.2 Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. ... 21
1.3 Η Ψηφιακή Στρατηγική στον Πολιτισμό. Βασικοί στόχοι, οφέλη και προοπτικές στην εποχή της οικονομικής και πολιτισμικής κρίσης. ... 24
1.3.1 Ο ορισμός και η σημασία της ψηφιακής στρατηγικής στις πολιτισμικές μονάδες. ... 24
1.3.2 Βασικοί στόχοι και προτεραιότητες της ψηφιακής στρατηγικής των πολιτιστικών μονάδων σε μια εποχή οικονομικής και πολιτισμικής κρίσης ... 27
Κεφάλαιο 2 ... 34
Ο Ψηφιακός Μετασχηματισμός στο πεδίου του πολιτισμού. ... 34
2.1 Η ψηφιακή ωριμότητα των πολιτιστικών οργανισμών ... 34
2.1.1 Η ελληνική ιδιαιτερότητα στο ψηφιακό τοπίο ... 36
2.1.2 Η διεθνής πραγματικότητα ... 41
2.1.2.1 Η σημασία του πολιτισμού και ο καθορισμός Ψηφιακής Στρατηγικής στη Βρετανία. 43 2.2 Βέλτιστες ψηφιακές πρακτικές σε διεθνείς πολιτιστικούς οργανισμούς ... 45
2.2.1 Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης Tate (Tate Modern) ... 45
2.2.2 Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης Νέας Υόρκης (The Met) ... 46
2.2.3 Εθνικά Αρχεία των Η.Π.Α. ... 48
Κεφάλαιο 3 ... 49
Σχεδιάζοντας το μέλλον του Ψηφιακού Μετασχηματισμού των Πολιτισμικών Μονάδων. ... 49
Η περίπτωση του Μουσείου Victoria &Albert. ... 49
3.1.1 Το Μουσείο Victoria & Albert. ... 51
3.1.2 Το Μουσείο σήμερα ... 52
3.1.3 Η Ψηφιακή Στρατηγική του Μουσείου 2013–2020 ... 56
5
3.1.3.1 Ψηφιακές εφαρμογές, Ψηφιακές Συλλογές και Περιηγήσεις ... 56
3.1.3.2 Εκθέσεις ... 60
3.1.3.3 Μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ιστοσελίδα του Μουσείου. Η επικοινωνία με το κοινό. .... 64
3.1.3.4 Εκπαιδευτικές δραστηριότητες για όλες τις ηλικίες ... 68
3.1.3.5 Η οργανωτική δομή ... 70
3.1.3.6 Έσοδα ... 72
3.1.3.7 Ανάλυση και βασικοί δείκτες απόδοσης ... 73
3.2 Οι προϋποθέσεις για την ανάπτυξη μιας «έξυπνης» ψηφιακής στρατηγικής με στόχο τον ψηφιακό μετασχηματισμό των ελληνικών πολιτιστικών οργανισμών και την ανάδειξη του ελληνικού πολιτισμού παγκοσμίως. ... 75
3.3 Οφέλη και προοπτικές της ψηφιακής ανάπτυξης για τον Πολιτισμό και την Οικονομία. ... 78
3.4 Έρευνα κοινού ... 80
3.5 Συμπεράσματα ... 89
Επίλογος ... 91
Βιβλιογραφικές Αναφορές ... 96
Παράρτημα Α ... 104
Παράρτημα B ... 105
6 Περίληψη
Το διαδίκτυο, τα ψηφιακά εργαλεία και τα κοινωνικά μέσα έχουν πλέον αλλάξει βαθιά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σκέφτονται συμπεριφέρονται και επικοινωνούν, αλλά έχουν επίσης φέρει αλλαγές και στον τρόπο οργάνωσης, επικοινωνίας και δράσης των πολιτιστικών οργανισμών παγκοσμίως. Η χάραξη και η υλοποίηση μιας ψηφιακής στρατηγικής, αποτελεί το κύριο στοιχείο ανάπτυξης που θα διασφαλίσει την βιωσιμότητα τους και θα τονώσει την ανταγωνιστική τους θέση. Όλα αυτά βέβαια, μέσα σε ένα περιβάλλον οικονομικής και πολιτικής αστάθειας, με το χώρο του πολιτισμού να ασφυκτιά από την κρατική απουσία και να στηρίζεται όλο και περισσότερο σε εναλλακτικές πηγές χρηματοδότησης εξαιτίας της έλλειψης κρατικών κονδυλίων και ενιαίας πολιτιστικής πολιτικής.
Μέσω της διπλωματικής εργασίας, θα εξετάσουμε τις πτυχές και τις προκλήσεις του σύγχρονου ψηφιακού περιβάλλοντος για τους πολιτιστικούς οργανισμούς, εστιάζοντας στο ρόλο που παίζει η ψηφιακή στρατηγική στην προσαρμογή τους στο νέο αυτό περιβάλλον, στην εκπλήρωση της αποστολής τους, στην οργάνωσή τους, στην επικοινωνία τους με το κοινό και στη βιωσιμότητά τους. Με συνοπτικά παραδείγματα και με την ανάλυση της περίπτωσης του Μουσείου Victoria & Albert, θα παρουσιάσουμε τον τρόπο αλλά και τους λόγους για τους οποίους η ψηφιακή στρατηγική αποτελεί τον οδικό χάρτη και το πλαίσιο για την ψηφιακή ανάπτυξη προς όφελος του ίδιου του οργανισμού, του πολιτισμού, της κοινωνίας και της οικονομίας μιας χώρας. Τέλος, μέσω της έρευνάς μας θα προσπαθήσουμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα εάν οι ελληνικοί πολιτιστικοί οργανισμοί είναι έτοιμοι και ώριμοι από πλευράς υποδομών, χρηματοδότησης αλλά και νοοτροπίας ώστε να ασπαστούν μια ολοκληρωμένη ψηφιακή στρατηγική που θα τους οδηγήσει στην νέα πρόκληση του ψηφιακού μετασχηματισμού.
ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Ψηφιακή Στρατηγική
Ψηφιακός Μετασχηματισμός Μουσείο Victoria & Albert
Ψηφιακή ωριμότητα πολιτιστικών οργανισμών
7 Abstract
Internet, digital tools and social media have deeply changed the way by which people think, act and communicate; they have brought also changes to the organization, communication and action of the cultural organizations internationally. The definition and implementation of a digital strategy, constitutes the main element of development, which will ensure their sustainability and will invigorate their leverage and competitive advantage.
Definitely, everything coexists in an environment of economic and political instability.
Simultaneously, culture is being stifled by the absence of the State and is being increasingly relied on alternative sources of funding, due to the lack of both state funds and universal cultural policy.
Through this thesis, we will examine the aspects and challenges of the contemporary digital environment for the cultural organizations. We will focus on the role of the digital strategy in their adaptation to this new environment, in fulfilling their mission, in their organization and infrastructure, in their communication with the public and in their sustainability. By using brief examples and by analyzing the case of the Victoria & Albert Museum, we will present the way and the reasons why digital strategy is the roadmap and framework of digital growth for the benefit of the organization, the society and the economy of a country. Finally, through our research we will try to come to the conclusion whether the Greek cultural organizations are ready and mature in terms of infrastructure, funding and mentality, to embrace a comprehensive digital strategy that will lead them to the new challenge of digital transformation.
KEYWORDS
Digital Strategy
Digital Transformation Victoria & Albert Museum
Digital maturity of Cultural Organizations
8 Εισαγωγή
Οι νέες τεχνολογίες επικοινωνίας αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς μας, σε τέτοιο βαθμό ώστε να επηρεάζουν και να καθορίζουν πολλές φορές τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σκέφτονται, επικοινωνούν και συμπεριφέρονται. Οι διαπροσωπικές και επαγγελματικές σχέσεις, τα μοντέλα οικονομίας των κρατών και ο πολιτισμός κάθε έθνους έχουν δεχθεί και συνεχίζουν να δέχονται καθοριστικές αλλαγές από την ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας. Η πολιτιστική βιομηχανία, προσπαθώντας να ακολουθήσει την εξέλιξη των πραγμάτων και να προσαρμοστεί στο νέο τεχνολογικό περιβάλλον, αξιοποιεί όλο και περισσότερο τα νέα μέσα που αναδύονται, προκειμένου να συνδέσει αρμονικά τις νέες ψηφιακές τεχνολογίες με την τέχνη, την έκφραση και τη δημιουργία. Η παραγωγή πρωτότυπων ψηφιακών προϊόντων και η παροχή υπηρεσιών ψηφιακής ενημέρωσης και διασύνδεσης του κοινού, του κράτους και των ίδιων των πολιτιστικών οργανισμών είναι η αρχή προς αυτή την κατεύθυνση. Το παλιό δίνει την θέση του στο νέο ελκυστικό περιβάλλον, δίνει την θέση του στην κοινωνία της πληροφορίας, προσφέροντας νέο εμπλουτισμένο πολιτιστικό προϊόν, ικανό να προσελκύσει κάθε επισκέπτη από οποιαδήποτε γωνία της γης.
Οι πολιτιστικοί οργανισμοί καλούνται να εναρμονιστούν με το νέο ψηφιακό περιβάλλον ώστε να διεισδύσουν σε ακόμα μεγαλύτερο κομμάτι της παγκόσμιας κοινωνίας. Η ανταγωνιστικότητά τους είναι πλέον ορατή σε όλα τα επίπεδα και μαζί με αυτή, έχουν καταφέρει να συμβάλλουν ουσιαστικά και στην οικονομική ανάπτυξη και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής του κοινωνικού συνόλου. Η βιωσιμότητα ενός πολιτισμικού οργανισμού εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο που θα υιοθετήσει τις δυνατότητες της ψηφιακής επανάστασης και του διαδικτύου και θα αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις σύγχρονες προκλήσεις. Η διεθνής τάση ορίζει και έχει αποδείξει πως η οικονομία της γνώσης και τεχνολογίας συμβαδίζει με την οικονομία του πολιτισμού και της δημιουργίας. Άρα λοιπόν, οι πολιτιστικοί φορείς και οργανισμοί πρέπει να στραφούν σε ένα νέο βιώσιμο αναπτυξιακό μοντέλο προσανατολισμένο στην ψηφιακή παραγωγή πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών.
Μέσω της παρούσας διπλωματικής εργασίας, θα εξετάσουμε τις κύριες πτυχές της ψηφιακής στρατηγικής σε όλο το εύρος των πολιτιστικών δράσεων και δραστηριοτήτων ενός πολιτιστικού οργανισμού. Από την διαμόρφωση και τον επανασχεδιασμό των λειτουργικών δομών μέχρι και τα ψηφιακά προϊόντα και υπηρεσίες που προσφέρει. Θα αναλύσουμε τις
9 προοπτικές, τα οφέλη και τους βασικούς στόχους της ψηφιακής στρατηγικής για τη βιωσιμότητα και ανάπτυξη των πολιτιστικών οργανισμών σε ένα περιβάλλον ψηφιοεπικοινωνιακής παγκοσμιοποίησης και ταυτόχρονα σε μια εποχή οικονομικής και πολιτισμικής κρίσης. Στη συνέχεια, θα διερευνήσουμε την ελληνική πραγματικότητα στο πεδίο του ψηφιακού πολιτισμού, εξετάζοντας τα δυνατά σημεία, τις ιδιαιτερότητες και τις αδυναμίες που υπάρχουν και επηρεάζουν την πορεία και την ανάπτυξη των πολιτιστικών οργανισμών. Με σχετικές αναφορές σε βέλτιστες πρακτικές διεθνών πολιτιστικών οργανισμών και την παρουσίαση της περίπτωσης του Μουσείου Victoria &Albert του Λονδίνου, θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τον τρόπο αλλά και τους λόγους για τους οποίους η ψηφιακή στρατηγική, αποτελεί τον οδικό χάρτη και το πλαίσιο για την ψηφιακή ανάπτυξη στον χώρο του πολιτισμού, προς όφελος του ίδιου του πολιτισμού, της κοινωνίας και της οικονομίας.
Στη συνέχεια, θα προσπαθήσουμε να αξιολογήσουμε τις προσπάθειες υλοποίησης ψηφιακών δράσεων στον τομέα του πολιτισμού στην Ελλάδα, σε σχέση με τις ψηφιακές τεχνολογίες και να αναδείξουμε τυχόν ρυθμιστικές, δομικές, οργανωτικές, διαχειριστικές και λειτουργικές αδυναμίες που φαίνεται να εμποδίζουν την εφαρμογή μιας ολοκληρωμένης ψηφιακής στρατηγικής, προτείνοντας τρόπους επίλυσης. Στα παραπάνω συμπεράσματα θα μας οδηγήσουν τα αποτελέσματα της έρευνας η οποία θα αποτελείται από δύο μέρη:
Α. Συνεντεύξεις στελεχών πληροφορικής που υλοποιούν έργα στο χώρο του πολιτισμού.
Αρχικά, θα αναλύσουν την αναγκαιότητα του ψηφιακού μετασχηματισμού για την βιωσιμότητα των ελληνικών πολιτιστικών οργανισμών, θα μας δώσουν την εικόνα των τεχνολογικών εξελίξεων της τελευταίας πενταετίας στον πολιτισμό καθώς και το πως μπορούμε να συνδέσουμε την οικονομική ανάπτυξ;ή τους με το μέλλον της καινοτομίας και των τεχνολογικών εξελίξεων. Θα μας πληροφορήσουν για τις ανάγκες και τις αδυναμίες των σύγχρονων πολιτιστικών οργανισμών και θα προτείνουν τρόπους για να ανοίξει ο δρόμος προς τον ψηφιακό μετασχηματισμό τους. Οι παραπάνω πληροφορίες θα μας βοηθήσουν να δώσουμε απαντήσεις στα παρακάτω ερωτήματα: Πως αντιμετωπίζουν τον ψηφιακό μετασχηματισμό οι πολιτιστικοί οργανισμοί; Από που ξεκινάει η προσπάθεια; Από το όραμα και τη φιλοδοξία των διαχειριστών των πολιτιστικών μονάδων ή από επιτακτική ανάγκη; Σε ποια σημεία «κολλάει»;
Β. Έρευνα κοινού μέσω δομημένου ερωτηματολογίου. Τα αποτελέσματα θα μας πληροφορήσουν σχετικά με τις προσδοκίες του κοινού και για το βαθμό που οι ελληνικοί πολιτιστικοί οργανισμοί καλύπτουν τις ανάγκες και τις προσδοκίες αυτές. Επίσης, θα
10 πληροφορηθούμε για το πως το ίδιο το κοινό αξιοποιεί τα ψηφιακά εργαλεία και τα μέσα που διαθέτουν οι πολιτιστικοί οργανισμοί, καθώς και για το βαθμό εξοικείωσής των ίδιων των οργανισμών και του προσωπικού τους στην παροχή και στη χρήση ψηφιακών και διαδικτυακών προϊόντων και υπηρεσιών.
Σκοπός της εργασίας είναι να καταδείξει την αναγκαιότητα της ψηφιακής στρατηγικής στο χώρο του πολιτισμού, να παρουσιάσει την ελληνική πραγματικότητα και τα βήματα που γίνονται προς τον «ψηφιακό μετασχηματισμό» του και να προσπαθήσει να απαντήσει σε καίρια ερωτήματα όπως: Ποιες είναι οι συνέπειες για τον οργανισμό που μπαίνει στη διαδικασία ψηφιακού μετασχηματισμού; Ποιες αλλαγές απαιτούνται; Ποιοι είναι οι στόχοι της ψηφιακής στρατηγικής, τα οφέλη, οι απαραίτητοι πόροι και τα εμπόδια σε αυτή την πορεία;
Ποια είναι τα βήματα, η προσέγγιση και τα εργαλεία που θα την οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα; Αλλά κυρίως, το κατά πόσο είναι έτοιμοι και ώριμοι οι πολιτιστικοί οργανισμοί στην Ελλάδα από πλευράς υποδομών, χρηματοδότησης αλλά και νοοτροπίας στο να υιοθετήσουν μια ολοκληρωμένη ψηφιακή στρατηγική που θα ανοίξει το δρόμο για τον ψηφιακό μετασχηματισμό τους.
Έχουν προηγηθεί έρευνες στο παρελθόν, στο πλαίσιο μεταπτυχιακών διατριβών, για την ψηφιακή στρατηγική και τις νέες τεχνολογίες στο χώρο του πολιτισμού καθώς και με αντικείμενο μελέτης περίπτωσης το μουσείο Victoria & Albert. Η Παναγιωτοπούλου (2018), αναλύει την ψηφιακή στρατηγική και τις νέες τεχνολογίες που χρησιμοποιούν η ΕΦ.Α.Α. και το Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών παρουσιάζοντας τις ψηφιακές τους δράσεις, για την αναγνωρισιμότητα των δράσεων τους, την προσέλκυση κοινού και την εδραίωση τους στο πολιτισμικό γίγνεσθαι της περιοχής. Η Βαρελτζή (2017), έχει επικεντρωθεί στην επικοινωνιακή στρατηγική του μουσείου Victoria & Albert απέναντι στο παιδικό και νεανικό κοινό, ενώ η Κοκκίνη (2017), διερευνά την επικοινωνιακή στρατηγική και το μάρκετινγκ του Μουσείου στην επιλογή εναλλακτικών θεματικών εκθέσεων ως εργαλείο προσέγγισης κοινού.
Η παρούσα διπλωματική εργασία εξετάζει ένα θέμα γενικό, όπως η ψηφιακή στρατηγική στο χώρο του πολιτισμού, παρόλα αυτά όμως διαφοροποιείται σε μεγάλο βαθμό με αντίστοιχες διπλωματικές εργασίες στα βασικά σημεία της. Καταρχήν αναλύεται η ψηφιακή στρατηγική του Μουσείου Victoria & Albert, ώστε να αντλήσουμε τις ιδανικές κατευθυντήριες γραμμές προς τον στόχο της ψηφιακής ανάπτυξης και του ψηφιακού μετασχηματισμού των ελληνικών πολιτιστικών οργανισμών. Με «πυξίδα» την ολοκληρωμένη και επιτυχημένη ψηφιακή στρατηγική του V&A, ένας πολιτιστικός οργανισμός μπορεί να περάσει σε ένα άλλο επίπεδο καινοτομίας και εκσυγχρονισμού, αυτό του ψηφιακού μετασχηματισμού του. Μέσα από τη μελέτη αυτή καταδεικνύεται η αναγκαιότητα της ψηφιακής στρατηγικής στο χώρο του
11 ελληνικού πολιτισμού, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζεται η ελληνική πραγματικότητα, τα βήματα που γίνονται προς τον ψηφιακό μετασχηματισμό του πολιτισμού μας αλλά και οι αδυναμίες που αποτελούν τα πιο σημαντικά εμπόδια προς την επίτευξη του παραπάνω στόχου. Αυτό που διαφοροποιεί επίσης την παρούσα εργασία από σχετικές μελέτες πάνω στην ψηφιακή στρατηγική στο χώρο του πολιτισμού, είναι οι απόψεις και η καταγραφή της εμπειρίας των ίδιων των επαγγελματιών, ειδικών στην ψηφιακή τεχνολογία, μέσα από την υλοποίηση ψηφιακών έργων στους ελληνικούς πολιτιστικούς οργανισμούς. Δεν έχει προηγηθεί, ούτε εντοπίστηκε κάποια μελέτη στο παρελθόν που αφορά στην αξιολόγηση της ωριμότητας και κυρίως της ετοιμότητας των πολιτιστικών οργανισμών στην Ελλάδα να ασπαστούν μια νέα ψηφιακή πραγματικότητα που θα τους οδηγήσει στην νέα πρόκληση του ψηφιακού μετασχηματισμού τους. Σε αυτό έγκειται και η πρωτοτυπία της παρούσας εργασίας.
12
Κεφάλαιο 1
Το σύγχρονο Ψηφιακό Περιβάλλον των Πολιτισμικών Μονάδων και ο ρόλος της Ψηφιακής Στρατηγικής.
Στον 21ο αιώνα, οι τεχνολογικές εξελίξεις διαμορφώνουν νέα πλαίσια δράσης και προκαλούν δυναμικές προοπτικές στη διαχείριση των πολιτιστικών αγαθών (προϊόντων και υπηρεσιών). Η ψηφιακή τεχνολογία και κυρίως η πολιτιστική τεχνολογία του διαδικτύου εκτός από τεράστιο κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και πολιτισμικό αντίκτυπο έχουν επιπτώσεις τόσο στη διαχείριση των πολιτιστικών αγαθών, όσο και στην οργάνωση και ανάπτυξη των πολιτιστικών οργανισμών. Οι διαχειριστές καλούνται να διαμορφώσουν τις κατάλληλες δομές και να αναπτύξουν τους αντιστοίχους τομείς δραστηριοτήτων στα νέα ποικιλόμορφα πρότυπα διαχείρισης της κοινωνίας των πληροφοριών και της γνώσης (Γκαντζιάς,2002). Οι νέες συνθήκες στη διαχείριση των πολιτιστικών αγαθών, διαμορφώνουν μια νέα ανθρωποκεντρική αντίληψη με βασικό προσανατολισμό τη διασφάλιση του γενικού (δημόσιου) συμφέροντος και την ικανοποίηση των επιθυμιών, αναγκών και προσδοκιών των καταναλωτών/πολιτών (Γκαντζιάς, 2007).
Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουμε τις νέες αυτές συνθήκες και τον τρόπο με τον οποίο τα τεχνολογικά μέσα και η ψηφιακή στρατηγική εξασφαλίζουν σε ένα πολιτιστικό οργανισμό τα σύγχρονα μέσα στην επικοινωνία του με ένα παγκόσμιο κοινό, την βιωσιμότητα και την οικονομική του ανάπτυξη. Στη συνέχεια, θα αναλύσουμε τα οφέλη και τους βασικούς στόχους της ψηφιακής στρατηγικής για την ανάπτυξη των πολιτιστικών οργανισμών σε ένα περιβάλλον ψηφιοεπικοινωνιακής παγκοσμιοποίησης, σε μια εποχή οικονομικής και πολιτισμικής κρίσης.
13 1.1 Η τεχνολογία πρωταγωνιστής στην εξέλιξη και την οικονομική ανάπτυξη των
πολιτιστικών μονάδων στην εποχή της οικονομικής και πολιτισμικής κρίσης.
Ο ψηφιακός πολιτισμός απασχολεί το σύγχρονο άνθρωπο σε πολύ μεγάλο βαθμό, τόσο όσο κάποτε τον απασχολούσε το θαύμα της ηλεκτροδότησης και των ραδιοκυμάτων. Η αρχική περιέργεια και ο θαυμασμός για τη νέα πρόκληση, έφτασε στο σημείο να γίνει αναγκαιότητα και αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής του. Το διαδίκτυο στην σύγχρονη εποχή, έχει πετύχει τέτοιο βαθμό διείσδυσης στην καθημερινότητά μας, που πέρα από ψυχαγωγία ή ενημέρωση, καθορίζει το μέλλον πολλών ανθρώπων. Και δεν απέχουμε πολύ από το γεγονός ότι τα άυλα αγαθά που τώρα προσφέρει, θα αποτελέσουν, στην προηγμένη τους μορφή, έναν τρόπο διαβίωσης για ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας, είτε αφορά την προσωπική ή την επαγγελματική δραστηριότητα (Λυμπεροπούλου, 2012).
Στο Διάγραμμα 1, φαίνεται καθαρά ότι ο μισός πληθυσμός του πλανήτη (56,8%) έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο, ενώ κατά το διάστημα 2000 – 2019, οι χρήστες του Internet παγκοσμίως αυξήθηκαν κατά 1,114% (Διάγραμμα 2) σύμφωνα με τo Internet World Stats (2019). Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι η ραγδαία αύξηση των χρηστών του παγκόσμιου ιστού από το 2000 παρατηρείται ακόμα και σε αναπτυσσόμενες περιοχές του κόσμου. Στην Αφρική για παράδειγμα, οι χρήστες του διαδικτύου αυξήθηκαν κατά 7.288% σε σχέση με τις αρχές της χιλιετίας, στη Λατινική Αμερική κατά 1.972,4%, και στην Μέση Ανατολή 3.842,4%.
Τους περισσότερους χρήστες του Internet τους παρατηρούμε στις χώρες της Β. Αμερικής, της Ευρώπης και της Ωκεανίας, σε σύγκριση πάντα με τον γενικό πληθυσμό τους. Τέλος, το
14 διαδίκτυο χρησιμοποιείται από συνολικά 1.766.289.264 ανθρώπους στην Ασία, όχι μόνο λόγω του τεράστιου πληθυσμού της Κίνας και της Ινδίας, αλλά κυρίως, εξαιτίας της ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης στα κράτη της περιοχής. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι κυρίαρχο ρόλο στην εξάπλωση του Internet παγκοσμίως έπαιξε η μεγάλη απήχηση των φορητών συσκευών (tablets, smartphones,κ.λ.π) που συνδέονται πλέον στον Ιστό μέσω mobile broad band υπηρεσιών, με πολύ χαμηλό κόστος (Εικ.1) (Tο 48% του πληθυσμού παγκοσμίως είναι πλέον OnLine,2016).
Κατ΄ επέκταση, αυτή η ανάπτυξη του διαδικτύου και της ψηφιακής τεχνολογίας που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο κόσμο, επαναπροσδιορίζει και στο πολιτιστικό πεδίο τη σχέση του πολιτιστικού προϊόντος με τον άνθρωπο και την κοινωνία. Οι διαρκώς υψηλότερες ταχύτητες σύνδεσης του διαδικτύου και η ολοένα πιο εύκολη πρόσβαση σε αυτό έχει ως αποτέλεσμα την συνένωση του ψηφιακού με τον φυσικό κόσμο μέσω των ψηφιακών συσκευών, παρέχοντας νέες προοπτικές για τη διατήρηση, την προβολή, την προώθηση και την αξιοποίηση της πολιτισμικής κληρονομιάς (Kemp, 2019).
15 Σε αυτό το μεταβαλλόμενο περιβάλλον, οι πολιτιστικοί οργανισμοί και οι φορείς διαχείρισης πολιτισμικής κληρονομιάς, καλούνται να διαμορφώσουν νέα πρότυπα αξιοποίησης ψηφιακών ευκαιριών. Η χρήση του περιεχομένου μέσα από το διαδίκτυο είναι μια διαδραστική εμπειρία, αλλά το ενδιαφέρον του κοινού για την πολιτισμική κληρονομιά δεν θεωρείται πάντα απόλυτα δεδομένο. Στον ψηφιακό κόσμο, σημαντικότερη ακόμη και του περιεχομένου είναι η ποιότητα των σχετικών με αυτό υπηρεσιών (Διάζωμα, 2017,σ.6). Για αυτό και παγκοσμίως, ολοένα και περισσότεροι πολιτιστικοί οργανισμοί, εμπλουτίζουν τις υπηρεσίες τους με ψηφιακές εφαρμογές προσαρμοσμένες στις σύγχρονες ανάγκες του κοινού οι οποίες συνήθως είναι δωρεάν (Kendzulak, 2018). Οι χρήστες, μπορούν να επιλέξουν εικονικές περιηγήσεις, πληροφορίες, λεπτομέρειες για έργα τέχνης, εκπαιδευτικά προγράμματα, περιγραφές ήχου και πολλές άλλες χρήσιμες ψηφιακές εφαρμογές, αποκτώντας παράλληλα ψυχαγωγική και μαθησιακή εμπειρία σε πραγματικό και σε ψηφιακό περιβάλλον, χωρίς κοινωνικούς και χωρικούς περιορισμούς.. Οι πολιτιστικοί οργανισμοί, έχουν νέες ευκαιρίες για έρευνα, σύνδεση και αξιοποίηση της πολιτιστικής πληροφορίας στο παγκόσμιο διαδικτυακό κοινό (Διάζωμα, 2017, σ.6) Επίσης, όλο και περισσότεροι πολιτιστικοί οργανισμοί, παγκοσμίως, χρησιμοποιούν εφαρμογές σύγχρονης ψηφιακής τεχνολογίας απαραίτητες για την οργάνωση και τη διαχείριση των συλλογών και των πολιτιστικών προϊόντων τους όπως: The Museum System (TMS), Calm, Portfolio, Open Heritage, Collector Systems, Coeli (Choose collections software,2018). Κατ’ αυτό τον τρόπο, οι πολιτιστικοί οργανισμοί αλληλεπιδρούν με το κοινό και γίνονται αμφότεροι μέρος της ίδιας διαδικασίας, καθώς, για πρώτη φορά στην
16 ιστορία, χρήστες και θεσμικά όργανα που διαχειρίζονται την πληροφορία, μοιράζονται έναν κοινό χώρο πληροφοριών μέσω διαδικτύου.
Σε αυτό το πλαίσιο, η γενικότερη άποψη ότι ο πολιτισμός αφορά μόνον τους φιλότεχνους και τις οικονομικά εύρωστες κοινωνικές ομάδες δεν ευσταθεί, ούτε μπορεί να χαρακτηριστεί απλά ως ένα κοινωνικό αγαθό και δικαίωμα. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο πολιτισμός είναι και οικονομία και ανάπτυξη. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα και τον ΟΟΣΑ, ο πολιτισμός αποτελεί τον τέταρτο πυλώνα της βιώσιμης ανάπτυξης συνεισφέροντας καταλυτικά στην εμπέδωση αναπτυξιακού κλίματος. Σύμφωνα με διαθέσιμα στοιχεία, ο τομέας του πολιτισμού συνεισφέρει το 3% του ΑΕΠ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και απασχολεί περισσότερους από 7 εκατομμύρια ανθρώπους. Από το 2008 έως και σήμερα, οι εξαγωγές προϊόντων πολιτισμού και δημιουργίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση προς τον υπόλοιπο κόσμο αυξήθηκαν με μέσο ετήσιο ρυθμό 6,5% (Κόλλια, 2016).
Σύμφωνα με τη Β. Κόλλια (2016), Πρώην Γενική Γραμματέα Ισότητας των Φύλων του Υπουργείο Εσωτερικών: «η οικονομία του Πολιτισμού κατέχει σημαντική θέση στην στρατηγική Ευρώπη 2020, όπου αναγνωρίζεται η συμβολή σε ένα νέο τύπο ανάπτυξης, ενισχύοντας τη διεθνή ανταγωνιστικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αναγνωρίζεται ο κεντρικός του ρόλος για την αναπτυξιακή προοπτική, την ανταγωνιστικότητα και το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των πολιτών της. Είναι φορέας συγκριτικού πλεονεκτήματος που δύσκολα μπορεί να αντιγραφεί.
Ενισχύει την κοινωνική συνοχή και την κοινωνική ανάπτυξη και επιτρέπει σε άτομα και κοινότητες να συμμετάσχουν πλήρως στα κοινωνικά, πολιτιστικά και οικονομικά δρώμενα».
Σύμφωνα με την Τράπεζα της Ελλάδος (στο Κόλλια,2016), η ελληνική οικονομία εξαρτάται σημαντικά από την ανάπτυξη του πολιτισμού. Εκτός από την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά μας, η προσωπική ταυτότητα της δημιουργίας, η παραγωγική και "δημιουργική"
φαντασία, η ευκολία προσαρμογής στο διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, η αισθητική και η ποιότητα έκφρασης, η έμφαση στην καινοτομία, η πλεονεκτική γεωγραφική θέση της χώρας και οι ευνοϊκές καιρικές συνθήκες, η μοναδικότητα της γλώσσας, το απόθεμα τεχνογνωσίας και εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, είναι ιδιαιτερότητες που παρέχουν συγκριτικό πλεονέκτημα στους πολιτιστικούς οργανισμούς επηρεάζοντας παράλληλα και άλλους τομείς της οικονομίας μας τόσο σε τοπικό όσο και σε εθνικό επίπεδο. Όπως αναφέρει στη συνέχεια η Β.Κόλλια (2016): «Καθώς στο νέο διεθνές αναπτυξιακό υπόδειγμα η οικονομία της γνώσης και της τεχνολογίας συγκεράζεται με την οικονομία του πολιτισμού και της δημιουργίας, η χώρα μας θα πρέπει να εστιάσει την προσοχή της όχι μόνο στην προστασία αλλά και στην οικονομία της υφιστάμενης εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς και του ιστορικού παρελθόντος, όπως επίσης και στη δημιουργία νέων μορφών πολιτισμού». Για το λόγο αυτό, ο τομέας του πολιτισμού δεν
17 πρέπει να αντιμετωπίζεται «ερασιτεχνικά» αλλά είναι αναγκαίο να αποτελέσει έναν από τους κεντρικούς πυλώνες της ελληνικής οικονομίας. Στο σημείο που βρίσκεται η χώρα πρέπει να αξιοποιηθούν και να αναπτυχθούν οι δυνατότητες και τα πλεονεκτήματα που προσφέρει η πολιτιστική κληρονομιά της. Με αυτό τον τρόπο θα επιτευχθεί μια βιώσιμη ανάπτυξη, γεγονός που θα συντελέσει σημαντικά στην έξοδο της χώρας από την οικονομική και πολιτισμική κρίση της τελευταίας δεκαετίας. Έτσι λοιπόν, πρέπει να εμπλουτίσουμε το λεξιλόγιό μας με νέους όρους: δίπλα στη «συμμετοχή», στον «διαπολιτισμικό διάλογο», στην «κοινωνική συνοχή», που επικράτησαν τις προηγούμενες δεκαετίες, θα πρέπει να προστεθούν οι έννοιες της «καινοτομίας», της «ψηφιακής τεχνολογίας», της «βιώσιμης ανάπτυξης», της
«πολιτιστικής οικονομίας», της «αειφορίας». Ειδικότερα, η ψηφιακή αειφορία, θα συντελέσει στη βιώσιμη ανάπτυξη, στη διαχείριση και στην ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και στη βιωσιμότητα των πολιτιστικών οργανισμών (Χατζηνικολάου, 2015, σ.24).
1.2 Οι πολιτιστικοί οργανισμοί στην ψηφιακή εποχή και η διαχείριση του πολιτιστικού προϊόντος
Εκτός από το άνοιγμα νέων καναλιών διάδοσης, η ψηφιακή εποχή έχει επιφέρει τεράστιες αλλαγές στην καρδιά της δημιουργίας. Είναι σαφές ότι δημιουργοί μιας τοπικής κοινωνίας μπορούν να αποκτήσουν μεγαλύτερη προβολή χάρη στις νέες τεχνολογίες. Οι ανεξάρτητοι μουσικοί, για παράδειγμα, έχουν στη διάθεσή τους πλήθος ψηφιακών μέσων και εργαλείων που τους επιτρέπουν να διανέμουν, να διαφημίζουν και να προωθούν τα τραγούδια τους στο διαδίκτυο και να επικοινωνούν απευθείας με το κοινό τους. Ο πολλαπλασιασμός των συνδεδεμένων συσκευών και η ταχεία επέκταση των εφαρμογών “αυτοεκδόσεων” επέτρεψαν σε όλους τους χρήστες-καταναλωτές να γίνουν δυνητικοί καλλιτέχνες. Εδώ, μπορούμε να αναφέρουμε την εμπειρία του κολομβιανού μουσικού Carlos Muñoz, ο οποίος έγινε γνωστός για την καταγραφή και την επεξεργασία ολόκληρου άλμπουμ, χρησιμοποιώντας το κινητό του τηλέφωνο. Όταν ρωτήθηκε για το πώς η τεχνολογία επηρεάζει τη δημιουργικότητα, είπε: "Η τεχνολογία συμβάλλει πολύ στην πολιτιστική ανάπτυξη της κοινωνίας. Νομίζω ότι οι «ψηφιακοί»
καλλιτέχνες μετατρέπονται σε ανθρώπους που δημιουργούν τέχνη και φτιάχνουν ένα νέο κόσμο»
(Kulesz, 2014).
Η διείσδυση λοιπόν των νέων τεχνολογιών στον χώρο του πολιτισμού άλλαξε τον τρόπο προβολής τους, γεγονός που προσέλκυσε νέες κατηγορίες κοινού, π.χ. έφηβοι, που δεν ανήκαν στο παραδοσιακό κοινό των μουσείων ή κοινό από οικονομικά αδύναμα στρώματα που
αδυνατούσε να παρακολουθήσει μια ακριβή πολιτιστική παραγωγή (π.χ όπερα, κ.ο.κ).
18 Οι νέες τεχνολογίες δίνουν τη δυνατότητα σε ένα ευρύτερο, παγκόσμιο κοινό να αλληλεπιδράσει, να επικοινωνήσει, να δημιουργήσει το δικό του περιεχόμενο μέσα σε ένα έγκυρο πολιτιστικό περιβάλλον. Σε αυτή την επικοινωνιακή διαδικασία είναι όλοι πομποί και δέκτες την ίδια στιγμή και το αντίστροφο. Νέες ομάδες δημιουργούνται με κοινό χαρακτηριστικό το ενδιαφέρον τους για το πολιτιστικό περιεχόμενο που προσφέρουν οι πολιτιστικοί οργανισμοί μέσω της τεχνολογίας. Η άμεση και δωρεάν πρόσβαση στο ψηφιακό περιεχόμενο ενός χώρου πολιτισμού έχει δημιουργήσει μια ακόμα κατηγορία επισκεπτών, αυτή των εικονικών επισκεπτών που χρησιμοποιούν την ψηφιακή διάδραση ως μέρος της ψυχαγωγίας και της εκπαίδευσής τους (Χατζησάββα, 2017, σ.σ.33-35).
Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι η ψηφιακή τεχνολογία και τα σύγχρονα μέσα συνέβαλαν ενεργά (i) στην προβολή των σύγχρονων πολιτιστικών δραστηριοτήτων παγκοσμίως, (ii) στην επιστημονική τεκμηρίωση και διάσωση του πολιτιστικού αποθέματος, (iii) στη δυνατότητα συγκέντρωσης, ποσοτικοποίησης και αξιολόγησης των πολύπλοκων δεδομένων που συμβάλλουν στη βελτίωση των παρεχόμενων πολιτιστικών υπηρεσιών και (iv) στον εκδημοκρατισμό της πολιτιστικής δημιουργίας (Κοντοχρήστου,2008). Οι δυνατότητες των νέων τεχνολογιών, λοιπόν, επιτρέπουν στους σύγχρονους πολιτιστικούς οργανισμούς να
«φτάσουν» έναν μεγάλο αριθμό φυσικών και ψηφιακών επισκεπτών, οι οποίοι δυνητικά μπορούν να μετατραπούν σε πραγματικούς επισκέπτες. Τα ψηφιακά εργαλεία έχουν τη δυνατότητα να βελτιώσουν την εμπειρία και των δύο κατηγοριών επισκεπτών και να τους επιτρέψουν να συμμετέχουν πιο ενεργά στις δραστηριότητες και λειτουργίες του οργανισμού.
Σύμφωνα με τον Wojciechowski (στο Χατζησάββα,2017,σ.35), oι πραγματικοί και οι εικονικοί επισκέπτες, με την χρήση των νέων τεχνολογιών και των ψηφιακών εργαλείων μετατρέπονται από παθητικοί θεατές και αναγνώστες σε ενεργοί παράγοντες και εν τέλει χρήστες.
Είναι πλέον πολλοί οι ελληνικοί πολιτιστικοί οργανισμοί που έχουν ενσωματώσει την ψηφιακή τεχνολογία στην οργάνωση και λειτουργία τους έχοντας αντιληφθεί τα πλεονεκτήματα της. Χάρη σε αυτή, κατάφεραν να πετύχουν την ανάπτυξη και τη βιωσιμότητα τους. Κάποιοι από αυτούς σώθηκαν από σίγουρη οικονομική καταστροφή, αναδείχτηκαν, βγήκαν από την αφάνεια, έγιναν γνωστοί σε ένα ευρύ κοινό, σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο, και πέτυχαν τους στόχους και την αποστολή τους σε μια εποχή οικονομικής ύφεσης και χρηματοδοτικών δυσκολιών.
19 1.2.1 Μουσείο Μπενάκη.
Τη δεκαετία του 2000, το Μουσείο Μπενάκη χαρακτηρίστηκε ως η «ατμομηχανή» της προόδου για στον πολιτιστικό τομέα. Το κεντρικό κτίριο άνοιξε τις πόρτες του μετά τη λαμπρή ανακαίνιση, ενώ ακολούθησαν το παράρτημα της οδού Πειραιώς και το Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης, καθώς σχεδιαζόταν το κτίριο της Κριεζώτου για τη γενιά του ’30 (Πουρνάρα, 2014).
Το γεγονός ότι το Μουσείο εξαρτιόνταν σε μεγάλο βαθμό από τις κρατικές επιχορηγήσεις, απέβη επιζήμιο. Το 2011, λίγο μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, το Μουσείο άρχισε να αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα βιωσιμότητας καθώς η κρατική χρηματοδότηση περικόπηκε σημαντικά (έως 60%). Ήδη από το 2011 έγιναν δεκάδες απολύσεις, μείωση μισθών, που έφτασε το 36%, αλλά και εκ περιτροπής εργασία του προσωπικού. Το 2012 η κατάσταση έφτασε σε σημείο δραματικό. Ο ίδιος ο διευθυντής, Άγγελος Δεληβοριάς, έκανε δημοσίως έκκληση να μην κλείσει το Μουσείο. Και κάπως έτσι, χρειάστηκε να σχεδιαστούν όλα από την αρχή (Πρόγραμμα Στήριξης του Μουσείου Μπενάκη, 2012). Το Μουσείο Μπενάκη συνδύασε τη φύση του, τη δομή του και τη δραστηριότητά του με τη στροφή στις νέες ψηφιακές τεχνολογίες και με την εντυπωσιακή διαδραστική παρουσία του στα κοινωνικά δίκτυα, αναδιαμορφώθηκε. Είναι σε συνεχή επαφή και ανταλλαγή με δημιουργικές δυνάμεις διεθνώς, αποτελώντας μια ισχυρή πηγή έμπνευσης, μια φιλόξενη στέγη και, παράλληλα, έναν αξιόπιστο συνεργάτη, συνομιλητή και πελάτη, ο οποίος αξιοποιεί τις ψηφιακές τεχνολογίες και τη δημιουργική του δύναμη για την ευόδωση των σκοπών του και την εκπλήρωση της αποστολής του.
Σήμερα το Μουσείο Μπενάκη είναι: 6 ανοιχτά μουσεία, 5 ενεργά αρχεία, 180 εργαζόμενοι, 120.000 έργα τέχνης, 150.000 επισκέπτες/έτος, 22.000 παιδιά και ενήλικες που επισκέπτονται τα 300 περίπου εκπαιδευτικά προγράμματα, 35 περιοδικές εκθέσεις, πάνω από 1.000 έργα σε σημαντικά μουσεία του κόσμου. Ένα σύστημα τεκμηρίωσης και διαχείρισης των συλλογών του, περιλαμβάνει και παρέχει πληροφορίες για το σύνολο, σχεδόν, των αντικειμένων του, αλλά και για ένα μεγάλο μέρος των αρχειακών του τεκμηρίων. Σχεδόν 16.500 αντικείμενα και τεκμήρια είναι ήδη προσβάσιμα στο ευρύ κοινό από τον διαδικτυακό του τόπο, μέσω ολοκληρωμένων πολυμεσικών εφαρμογών, οι οποίες αναδιαμορφώνονται για να ανέβουν στο διαδίκτυο. Επίσης, χιλιάδες αντικείμενα είναι αναρτημένα στο GoogleArt Project (Εικ.2) και στην ευρωπαϊκή πύλη Europeana (Εικ. 3), αλλά και στην επίσημη βάση δεδομένων του PrincetonIndex of ChristianArt (Γερουλάνου, 2015, σ.88).
20 Εικόνα 2, Ψηφιακή Συλλογή Μουσείου Μπενάκη,
Πηγή: Google Arts & Culture, https://artsandculture.google.com
Εικόνα 3, Europeana Συλλογές: Μουσείο Μπενάκη, Πηγή: Europeana, Collections, https://www.europeana.eu
21 Στο πλαίσιο των ψηφιακών δράσεων του οργανισμού, δεν θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε το διαγωνισμό που έγινε για το Instagram στο πλαίσιο της έκθεσης «Ελληνικές Θάλασσες» και το διαγωνισμό Αφίσας για τα 10 χρόνια του Κτιρίου της Οδού Πειραιώς, με εντυπωσιακές συμμετοχές αντίστοιχα. Καλλιτέχνες, οι οποίοι έχουν εμπνευστεί και δημιουργήσει αντικείμενα αποκλειστικά για το Μουσείο Μπενάκη, προβάλλονται σε ολόκληρο τον κόσμο με συχνές επισημάνσεις, ανακοινώσεις και newsletters σε 15.000 περίπου αποδέκτες (Γερουλάνου, 2015, σ.89).
1.2.2 Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.
Η πρώτη συλλογή αντικειμένων του Μουσείου προέκυψε από δωρεές, ύστερα από την πρώτη έκθεση με θέμα «Κειμήλια του Ιερού Αγώνος» που παρουσιάστηκε το 1884 στο Πολυτεχνείο, και σήμερα ακόμα αποτελεί τον πυρήνα των συλλογών του. Εικόνες τους έχουν δημοσιευτεί σε σχολικά, σε πανεπιστημιακά εγχειρίδια και σε κάθε είδους εκδόσεις. Τα εκθέματα αυτά διαθέτουν μεγάλη «ορατότητα» μέσα στην ελληνική κοινωνία και αποτελούν στοιχείο αυτοσυνειδησίας για την ελληνική ταυτότητα σήμερα. Τρανταχτό παράδειγμα είναι το κράνος του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη που όλοι γνωρίζουν την εικόνα του, ελάχιστοι όμως γνωρίζουν που και από ποιον φυλάσσεται (Μαζαράκης, 2015, σ.73).
Εδώ λοιπόν, σύμφωνα με τις δηλώσεις του επιμελητή του Μουσείου, κ. Φίλιππου Μαζαράκη (2015), αγγίζουμε ένα βασικό πρόβλημα ταυτότητας του ίδιου του Μουσείου.
Αρκετός κόσμος, μη γνωρίζοντας την σημασία του, το αντιμετωπίζει σαν αποθήκη κειμηλίων, χρησιμοποιώντας το υλικό του αυθαίρετα, ως προσωπική τους ανακάλυψη, ή ως αποκλειστικό τους ερευνητικό πεδίο. Από τη στιγμή που το ίδρυμα δεν διαθέτει ισχυρή δημόσια ταυτότητα, δεν λαμβάνονται επαρκώς υπόψη τα δικαιώματά του και η ευθύνη του ως προς τα κειμήλια που φυλάσσει. Τέτοιες «αυθαίρετες» καταστάσεις, όπως αναφέρει, έχουν παρουσιαστεί πολλάκις στην ιστορία του Μουσείου. Επίσης, το προσωπικό του έχει συχνά επιφορτιστεί με μια εργασία, συνήθως χρονοβόρα: να συγκεντρώσει τα αντικείμενα, τις πληροφορίες, να καθοδηγήσει, να συντονίσει κ.ο.κ. Για ένα μικρό, ως προς τον αριθμό επιστημονικού προσωπικού, ίδρυμα, το οποίο κατέχει σημαντικό σε όγκο και σημασία υλικό, αυτό το βάρος κάποιες φορές είναι μεγάλο. Αναδείχτηκε συνεπώς η ανάγκη να δοθεί όσο το δυνατόν μεγαλύτερη και αυτοματοποιημένη πρόσβαση στο υλικό του μουσείου, προκειμένου να επενδυθεί περισσότερος και ποιοτικότερος χρόνος στην περαιτέρω διαχείριση: επιμέλεια εκδόσεων και εκθέσεων, συγκρότηση και συμπλήρωση συλλογών, συνεργασίες κ.α.
22 Όλοι οι παραπάνω προβληματισμοί παρατέθηκαν για να μπορέσουμε να εξηγήσομε την αναγκαιότητα ψηφιακής αναβάθμισης που πραγματοποίησε το Μουσείο. Το έργο «Εθνικό Ιστορικό Μουσείο: Εικονικές Εκθέσεις και Εκπαιδευτικές Εφαρμογές για τη Νεότερη Ελληνική Ιστορία» είχε ακριβώς αυτό το σκοπό. Δηλαδή την αλλαγή του τρόπου διαχείρισης της πληροφορίας και της εικόνας του Μουσείου. Ως άμεσο αντίκτυπο όμως, αυτό ενείχε και τη βαθιά αλλαγή στον τρόπο λειτουργίας και σκέψης του συνόλου του προσωπικού του (Μαζαράκης, 2015, σ.74-75).
Εικόνα 4, Ψηφιακή Εφαρμογή με τίτλο: Ας γνωρίσουμε τους πρωταγωνιστές της Επανάστασης του 1821!, Πηγή: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, http://www.nhmuseum.gr/
Το έργο1 περιείχε ως βάση του την ψηφιοποίηση εικόνων και μεταδεδομένων για περισσότερα από 4.500 αντικείμενα, που προστέθηκαν σε έναν ήδη υπάρχων ψηφιοποιημένο όγκο εικόνων. Δημιουργήθηκε μία OnLine δελτιοθήκη, προσβάσιμη μέσω της ανασχεδιασμένης ιστοσελίδας. Εκεί παρουσιάζεται μια σειρά από εφαρμογές τρισδιάστατων ψηφιακών περιηγήσεων, εκπαιδευτικών προγραμμάτων, παιχνιδιών, εικονικών θεματικών εκθέσεων κ.ο.κ. (Εικ.4,5). Ο επισκέπτης, είτε βρίσκεται στο μουσείο, είτε εντός της πόλης, ακόμα και από το σπίτι του, μπορεί να βρει πληροφορίες και να ακολουθήσει προτεινόμενες διαδρομές που θα τον φέρουν πιο κοντά στο μουσείο και το έργο του .
Ως βάση χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα Museum Plus, που παρέχει δυνατότητα άμεσης καταχώρησης της πληροφορίας και σύνδεσης με το διαδίκτυο, διαδικασία στην οποία
1 Η χρηματοδότηση προήλθε από το ΕΣΠΑ και την «Πρόσκληση 31», για την προώθηση της ψηφιακής σύγκλισης.
23 εκπαιδεύτηκαν όλα τα μέλη του επιστημονικού προσωπικού, ανάλογα με τις συλλογές που επιμελούνται. Αυτό δείχνει ότι η κουλτούρα του μουσείου και ο τρόπος σκέψης του προσωπικού που το στελεχώνει αρχίζει να αλλάζει, διότι δεν είναι δυνατόν να εφαρμόζονται καινοτομίες και να διατηρείται ταυτόχρονα ένας παλαιός τρόπος σκέψης. Από την άλλη, οι οικονομικοί πόροι του μουσείου δεν θα επέτρεπαν τη δημιουργία ειδικού τμήματος ψηφιακών εφαρμογών.
Επίσης, δόθηκε έμφαση και στην ανάπτυξη της πληροφορίας μέσω της υποστήριξης της ηλεκτρονικής εγκυκλοπαίδειας Wikipedia. Μαζί με το προσωπικό του Μουσείου εκπαιδεύτηκε και ένας αριθμός ενδιαφερομένων από το κοινό, στη συγγραφή λημμάτων μέσω σεμιναρίων από το διαδίκτυο. Το Μουσείο επέλεξε να εμπλέξει τον κόσμο σε αυτή τη διαδικασία και να τον καταστήσει κοινωνό και συνδιαμορφωτή της όλης προσπάθειας.
Με τον τρόπο αυτό, προωθήθηκε ο εμπλουτισμός της Wikipedia κατά τουλάχιστον 200 λήμματα, στην ελληνική όσο και στην αγγλική της έκδοση. Το ως άνω εγχείρημα πραγματοποιήθηκε μέσω διαγωνισμού συγγραφής λημμάτων στη Wikipedia, σε συνεργασία με την ΕEΛ/ΛΑΚ και την Post Scriptum, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας (Μαζαράκης, 2015, σ.76).
Εικόνα 5, Κατάλογος έργων μόνιμης έκθεσης, Πηγή: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, http://www.nhmuseum.gr/