1
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
Πτυχιακή Εργασία
Θέμα: Εφαρμογές περιβαλλοντικής διαχείρισης σε Επιχειρήσεις και Πανεπιστήμια
Επιμέλεια Εργασίας: Μπιλιράκη Αθηνά
Επιβλέπων Καθηγητής: Ευαγγελινός Κωνσταντίνος Μυτιλήνη 2010
2
Πίνακας περιεχομένων Kεφάλαιο 1
Περιβαλλοντική διαχείριση οργανισμών και επιχειρήσεων .. 11
1.1.Εισαγωγή ... 11
1.2.Τα συστήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης και οι διαφορές τους ... 15
1.2.1.Διεθνές πρότυπο ISO 14001 ... 21
1.2.2.Σύστημα οικολογικής διαχείρισης και ελέγχου (ΕΜΑS) ... 23
1.2.3.Σύγκριση εφαρμογής ISO 14001 / EMAS ... 25
Κεφάλαιο 2 ... 28
Περιβαλλοντική διαχείριση Πανεπιστημίων ... 28
2.1.Εισαγωγή ... 28
2.2.Εφαρμογή των συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης στα Πανεπιστήμια ... 30
2.3.Οφέλη και περιορισμοί ... 37
Κεφάλαιο 3 3.1.Συμπεράσματα 41
3.2.Βιβλιογραφία 42
3
Ευχαριστίες
Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους διδάσκοντες του τμήματος οι οποίοι μας δίδαξαν πολλά, στάθηκαν δίπλα μας και μας γαλούχησαν με σεβασμό και αξιοπρέπεια. Ευχαριστώ όλους τους φίλους και τους συμφοιτητές από το τμήμα περιβάλλοντος που με στήριξαν αυτά τα χρόνια καθώς και τους γονείς μου για την συμπαράσταση, αφοσοίωση και αγάπη τους. Τελειώνοντας, θα ήθελα να ευχαριστώ τον επιβλέποντα καθηγητή μου Ευαγγελινό Κωνσταντίνο και την υποψήφιο διδάκτορα Jones Nikoleta, όχι μόνο για την τεράστια και πολύτιμη βοήθειά τους αλλά και για την υπομονή και συμπαράστασή τους μέχρι την ολοκλήρωση και
υλοποίηση αυτής της μελέτης. Ευχαριστώ γιατί αρχικά βελτιώθηκα ως άνθρωπος και έπειτα ως απόφοιτη αυτού του τμήματος.
4
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Στις αρχές της δεκαετίας του 21ου αιώνα κεντρικός στόχος σε παγκόσμιο επίπεδο για κυβερνήσεις και επιχειρήσεις γίνεται η αειφόρος ανάπτυξη με απώτερο σκοπό την αναθέρμανση και την ανασυγκρότηση των σχέσεων τους με το περιβάλλον και τα αγαθά του.
Οι επιχειρήσεις ενεργοποιούνται και δραστηροποιούνται κυρίως κατά την δεκαετία του 1990 σε μέτρα πρόληψης και ελέγχου της περιβαλλοντικής ρύπανσης, ως υπαίτιοι αυτής της εξέλιξης! Γι΄ αυτό τον σκοπό ενσωματώνουν στρατηγικές και
υιοθετούν τεχνικές φιλικές και οικίες προς το περιβάλλον έτσι ώστε να μην το επιβαρύνουν. Εφαρμόζουν ποικίλα εργαλεία για να
πετύχουν καλύτερη περιβαλλοντική διαχείριση όπως τα Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (ΣΠΔ).
Σύστημα περιβαλλοντικής διαχείρισης ορίζεται ένα δομημένο πλαίσιο διαχείρισης το οποίο σχεδιάζεται για να βοηθήσει μια επιχείρηση ώστε να μειώσει την επίδρασή της στο περιβάλλον χρησιμοποιώντας διάφορες επιχειρηματικές πρακτικές.
Από την εφαρμογή ενός ΣΠΔ μπορεί να προκύψουν πολλά οφέλη τα οποία θα αποτελέσουν κίνητρα υιοθέτησης για τις επιχειρήσεις. Τα κίνητρα μπορούμε να τα διαχωρίσουμε σε 2 κατηγορίες: εσωτερικά και εξωτερικά. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα οφέλη από την εφαρμογή ενός ΣΠΔ και την πιστοποίηση τους με κάποιο πρότυπο. Αυτά είναι: οικονομικά, λειτουργικά, εξωτερικά.
Τέλος η εφαρμογή ενός ΣΠΔ προμηνύει κόστη και
προβλήματα κατά την προσπάθεια υλοποίησης και διεκπεραίωσης
5
τους. Αυτά ταξινομούνται σε 3 κατηγορίες: κόστος ανάπτυξης και εφαρμογής, κόστη πιστοποίησης και επιθεώρησης από κάποιο φορέα, κόστη συντήρησης. Προβλήματα μπορούν να θεωρηθούν η έλλειψη κινήτρων, η έλλειψη συμμετοχής των εργαζομένων, οι ασαφείς ευθύνες του προσωπικού κ.α.
Υπάρχουν πολλοί λόγοι που μπορούν να ωθήσουν τις επιχειρήσεις στο να διευθετήσουν ένα ΣΠΔ και να το εντάξουν μέσα στο πλαίσιό τους, όπως η ανάπτυξη της συνεργασίας μεταξύ διάφορων επιχειρήσεων και οργανισμών με απώτερο σκοπό την προστασία του περιβάλλοντος, την χρήση προϊόντων και
διεργασιών που σέβονται τους φυσικούς του πόρους και την εξάλειψη της ρύπανσης. Ένα ΣΠΔ δεν είναι λοιπόν μια
γραφειοκρατική διαδικασία αλλά μια ευκαιρία στο να ενισχυθεί η οικονομία στον τομέα του μάρκετινγκ και του μάνατζμεντ. Kάθε επιχείρηση μπορεί λοιπόν να εναρμονίσει το ΣΠΔ που διαθέτει επιλέγοντας είτε το πρότυπο ISO είτε το πρότυπο ΕΜΑS.
Τα συστήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης είναι μια
μεθοδολογία συστηματοποίησης των διεργασιών μιας επιχείρησης, η εφαρμογή προτύπων και κανονισμών με σκοπό την βελτίωση των περιβαλλοντικών και οικονομικών της επιδόσεων και
περιλαμβάνουν τα εξής στοιχεία: αρχική περιβαλλοντική ανάλυση, καθορισμός της περιβαλλοντικής πολιτικής, των αντικειμενικών σκοπών και στόχων και δημιουργία προγράμματος υλοποίησης, οργάνωση, επικοινωνία, εκπαίδευση, τεκμηρίωση, έλεγχος
δραστηριοτήτων της επιχείρησης, που έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον, διαδικασίες παρακολούθησης και μέτρησης, προληπτικές ενέργειες, αναθεώρηση στόχων.
6
Πρέπει να γίνει κατανοητό και αποδεκτό ότι η δημιουργία ενός ΣΠΔ είναι μια ευκαιρία για τη δημιουργία μιας μεθοδολογίας η οποία μέσα από κάποια εργαλεία και προγράμματα θα ενισχυθούν οι πραγματικές περιβαλλοντικές επιδόσεις και θα συνυπάρχει το όραμα για βιώσιμη ανάπτυξη με την πραγματικότητα της καθαρής παραγωγής.
Τα συστήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης έχουν πολλά πλεονεκτήματα όπως βελτίωση της χρήσης των πόρων και εξοικονόμησης ενέργειας, εκπλήρωση των νομοθετικών υποχρεώσεων, είσοδος σε νέες αγορές, αποδοχή από τους υπεύθυνους κ.α.
Τα δύο παγκοσμίως κυρίαρχα ΣΠΔ είναι το ISO 14001και ο κανονισμός ΕΜAS. Το ISO είναι διεθνές πρότυπο με παγκόσμια αναγνώριση, εφαρμόζεται σε όλους τους οργανισμούς ενώ το ΕΜΑΣ αναγνωρίζεται μόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση. H υιοθέτησή τους είναι εθελοντική αλλά παρουσιάζουν αρκετές διαφορές οι οποίες φαίνονται στον πίνακα 1.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση συμβάλλει και εκείνη σε αυτήν την προσπάθεια προσφέροντας επιχορηγήσεις σε επιχειρήσεις και οργανισμούς για την εφαρμογή ΣΠΔ και πολλές φορές
χρηματοδοτεί πιλοτικά προγράμματα. Για να υιοθετήσει μια
επιχείρηση ένα πρότυπο πρέπει να ακολουθήσει μια συγκεκριμένη διαδικασία και να την υλοποιήσει βήμα προς βήμα.
Το ISO είναι ένας διεθνής οργανισμός εξειδικευμένος στη δημοσίευση προτύπων και αποτελείται από εθνικούς φορείς τυποποίησης 91 χωρών. Σύμφωνα με το πρότυπο αυτό ο σχεδιασμός ενός ΣΠΔ στηρίζεται στον εντοπισμό εκείνων των
7
διεργασιών μιας εταιρείας που επιβαρύνουν το περιβάλλον και και γίνονται οι απαραίτητες ενέργειες. Τα στάδια σχεδιασμού και
εφαρμογής ΣΠΔ σύμφωνα με το ISO 14001 φαίνονται στο σχήμα 1.
Το κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Οικολογικού Ελέγχου ΕΜΑΣ αντιπροσωπεύει μια σχετικά
καινούργια προσέγγιση στην προστασία του περιβάλλοντος μέσω της χρήσης των μηχανισμών της αγοράς. Έχει ως στόχο να
προάγει τη συνεχή βελτίωση των επιδόσεων σε θέματα
περιβάλλοντος και δεσμεύει τους οργανισμούς να συμμορφωθούν με την περιβαλλοντική νομοθεσία και να αναλάβουν εθελοντικά μια πιο περιβαλλοντική δράση, ενεργή και ουσιαστική σε καθημερινή βάση. Κάθε επιχείρηση πρέπει να δεσμεύεται ως αρμόδιος και αξιόπιστος οργανισμός γι αυτό που κάνει και να αποσκοπεί στην συνεχή περιβαλλοντική βελτίωση.
Τα δύο αυτά που πρότυπα που παρουσιάσαμε παραπάνω παρουσιάζουν διαφορές ως προς τον τρόπο εφαρμογής τους. Το πρότυπο ΙSO 14001 έχει μεγαλύτερη απήχηση από τις
επιχειρήσεις γενικότερα σε όλες τις χώρες της Ευρώπης εκτός από κάποιες όπως η Γερμανία και η Αυστρία εξαιτίας της πολιτικής προώθησης του EMAS έναντι του ISO. Ένας άλλος λόγος
υπεροχής του ISO είναι ότι αναφέρεται μόνο στην εφαρμογή του ΣΠΔ, ενώ το EMAS έχει περισσότερες απαιτήσεις όπως έχει προαναφερθεί. Τέλος το ISO 14001 παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με το πρότυπο ISO 9000 και έτσι θα είναι και πιο οικονομικά εφαρμόσιμο για τις επιχειρήσεις που ήδη
χρησιμοποιούν ΣΠΔ σύμφωνα με το ISO 9000.
8
Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλη ευαισθητοποίησης προς την προστασία του περιβάλλοντος εξαιτίας της υποβάθμισής του και της σπατάλης των φυσικών του πόρων. Βασικός και κύριος στόχος από επιχειρήσεις και μικροοργανισμούς είναι αποτελεί η αειφόρος ανάπτυξη η οποία ορίζεται ως ένα πρότυπο ανάπτυξης το οποίο ανταποκρίνεται στις ανάγκες του παρόντος χωρίς να υπονομεύει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιούν τις δικές τους ανάγκες. Αποσκοπεί στο να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης των ατόμων διαφυλάσσοντας παράλληλα το
περιβάλλον τους σε βραχυπρόθεσμη, σε μεσοπρόθεσμη και, κυρίως, σε μακροπρόθεσμη βάση. Η αειφόρος ανάπτυξη έχει
τριπλό στόχο: μια οικονομική ανάπτυξη αποτελεσματική, κοινωνικά δίκαιη και περιβαλλοντικά βιώσιμη. Μέτοχοι αυτής της
προσπάθειας είναι και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα τα οποία καταβάλλουν προσπάθειες να μειώσουν τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο για λόγους κυρίως ευαισθητοποίησης, νομοθετικούς, μείωσης κόστους και ανταγωνισμού.
Οι βιομηχανίες αναζητούν τρόπους και μεθόδους βελτίωσης της περιβαλλοντικής τους επίδοσης μέσω της αειφόρου
ανάπτυξης. Συνένοχοι σε αυτό το έναυσμα είναι και τα
εκπαιδευτικά και ανώτατα ιδρύματα . Τα κίνητρα είναι ποικίλα και φαίνονται παρακάτω. Το κάλεσμα λοιπόν είναι αυξανόμενο με απώτερο σκοπό την εξάλειψη του προβλήματος.
Υπάρχου πολλά πιστοποιημένα εκπαιδευτικά ιδρύματα τα οποία έχουν διευθετήσει το πρότυπο ΕΜΑS. Αυτά βρίσκονται στην Γερμανία, στην Αυστρία, στην Ισπανία, στην Σουηδία και την
Ελλάδα. Οι στόχοι σύμφωνα με αυτό το πρότυπο αναφέρονται σε θέματα ενέργειας, κατανάλωσης χαρτιού, νερού, διαχείρισης
9
απορριμμάτων, καπνίσματος και εκπαίδευσης προσωπικού.
Χαρακτηριστικές και ενδιαφέρουσες είναι οι ενέργειες κάποιων Πανεπιστημίων ως προς την προσπάθεια εξάλειψης της
περιβαλλοντικής μόλυνσης.
Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η πιστοποίηση ενός
Πανεπιστημίου για περιβαλλοντική διαχείριση δεν είναι μια απλή διαδικασία. Απαιτείται συστηματική προσπάθεια από όλους έτσι ώστε η αειφόρος ανάπτυξη να γίνει τρόπος ζωής και βίωμα
εκπαιδευτικών, επιχειρήσεων, βιομηχανιών και μικροοργανισμών.
Όλα τα Πανεπιστήμια πρέπει να ενώσουν τις φωνές τους και να προβάλλουν τον βιώσιμο τρόπο ως την μόνη λύση για την διάσωση του πλανήτη.
Ολοένα και περισσότεροι εκπαιδευτικοί οργανισμοί
προσπαθούν να βελτιώσουν την περιβαλλοντική τους επίδοση με την υιοθέτηση και εφαρμογή ενός ΣΠΔ. Για την καλύτερη επίτευξη του στόχου πρέπει να συμμορφωθούν στους κανονισμούς και στους νόμους για την προστασία του περιβάλλοντος που
επιβάλλουν τα πρότυπα EMAS και ISO 14001. Τα σημαντικότερα οφέλη από τη υλοποίηση ενός ΣΠΔ αναφέρονται παρακάτω, εντούτοις υπάρχουν και κάποιοι παράγοντες που δημιουργούν δυσκολίες ως προς την εφαρμογή αυτών των πρακτικών και την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης. Οι παράγοντες αυτοί είναι κυρίως οικονομικοί, τεχνολογικοί, μέτρηση απόδοσης των
δράσεων και ενεργειών, ποσοτικοποίηση των περιβαλλοντικών ωφελειών.
Όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα δείχνουν να έχουν κατανοήσει τις ευεργεσίες που έχει μια φιλοπεριβαλλοντική συμπεριφορά για
10
τα ίδια αλλά και για το κοινωνικό σύνολο. Αν δεν είναι εφικτή μια ολοκληρωμένη κα πλήρης εφαρμογή ενός ΣΠΔ τότε ας
υιοθετηθούν μεμονωμένες πρακτικές που προωθούν την αειφόρο ανάπτυξη σε διάφορους τομείς.
11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ
1.1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, σημαντικές αλλαγές σε οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο παρατηρούνται ενώ κεντρικός στόχος σε παγκόσμιο επίπεδο, για κυβερνήσεις και επιχειρήσεις, γίνεται η αειφόρος ανάπτυξη.
Τα συσσωρευμένα περιβαλλοντικά προβλήματα που άρχισαν να γίνονται αντιληπτά από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, άλλαξαν σταδιακά τις αντιλήψεις τόσο των κοινωνιών όσο και των επιχειρήσεων για τη σχέση τους με το περιβάλλον. Οι επιχειρήσεις, αντιμετωπίζοντας το διογκούμενο κύμα της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης των κυβερνήσεων αλλά και της κοινωνίας, άρχισαν να αντιμετωπίζουν τη ρύπανση του περιβάλλοντος ως άμεσο αποτέλεσμα της λειτουργίας τους και να δραστηριοποιούνται στην κατεύθυνση ελέγχου.
Η διαχείριση των περιβαλλοντικών θεμάτων επιβλήθηκε αρχικά στις επιχειρήσεις από το εξωτερικό τους περιβάλλον και δεν ήταν αποτέλεσμα εσωτερικής επιλογής και αναδιοργάνωσης των παραγωγικών διαδικασιών τους. Μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1980, η κυρίαρχη αντίληψη των επιχειρήσεων ήταν ότι το περιβάλλον δεν ήταν παρά ένα στοιχείο κόστους στο βαθμό
12
που επιβαλλόταν η προστασία του από το νόμο. Κατά τη δεκαετία του 1990, όμως, οι επιχειρήσεις στράφηκαν προς περισσότερο προ-δραστικές πρακτικές για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των δραστηριοτήτων τους. Σήμερα, είναι πια αποδεκτό ότι η συστηματική διαχείριση των περιβαλλοντικών θεμάτων είναι κρίσιμη για τη βιωσιμότητα και την οικονομική ανάπτυξη των επιχειρήσεων στις διεθνείς αγορές. Οι επιχειρήσεις ενσωματώνουν περιβαλλοντικές στρατηγικές στις εταιρικές στρατηγικές τους, υιοθετούν την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και εφαρμόζουν ποικίλα εργαλεία για να πετύχουν καλύτερη περιβαλλοντική διαχείριση όπως τα Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (ΣΠΔ).
Ένα ΣΠΔ ορίζεται ως το τμήμα του συνολικού συστήματος διαχείρισης ενός οργανισμού που περιλαμβάνει την αναγκαία οργανωτική δομή, δραστηριότητες, διαδικασίες, ρόλους και υπευθυνότητες, κατάλληλες πρακτικές, διεργασίες και πόρους με στόχο την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των προϊόντων, υπηρεσιών ή λειτουργιών του (Morrow 2002, Jackson S. web site, Μανδαράκα 2004, Europa web site).
Κίνητρα των επιχειρήσεων για την εφαρμογή ενός ΣΠΔ
Οι υπερασπιστές των ΣΠΔ ισχυρίζονται ότι τα αναμενόμενα οφέλη από την εφαρμογή τους μπορούν να παρακινήσουν τα ανώτατα στελέχη των επιχειρήσεων για την υιοθέτηση ενός συστήματος περιβαλλοντικής διαχείρισης. Τα κίνητρα αυτά, τα οποία μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες, εξωτερικά και εσωτερικά είναι τα παρακάτω:
13
1. Εξωτερικά κίνητρα
� Η βελτίωση της εικόνας της επιχείρησης
� Οι πιέσεις της τοπικής κοινωνίας
� Η είσοδος σε διεθνείς αγορές
� Η απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος
� Η απαίτηση πιστοποίησης από τους πελάτες
� Η συμμόρφωση με τη νομοθεσία
2. Εσωτερικά κίνητρα
� Η μείωση κόστους
� Η βελτίωση της περιβαλλοντικής επίδοσης
� Η βελτίωση της εσωτερικής λειτουργίας και οργάνωσης της επιχείρησης
� Η καλύτερη διαχείριση των περιβαλλοντικών θεμάτων
� Η αύξηση της παραγωγικότητας
� Η ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού, και
� Η κρατική υποστήριξη μέσω των επιδοτήσεων (Morrow 2002, Poksinska 2003, Rondinelli 2000, Raines 2002)
Οφέλη των επιχειρήσεων από την εφαρμογή ΣΠΔ
Αρκετά σημαντικά οφέλη μπορούν να προκύψουν από την εφαρμογή ενός ΣΠΔ και την πιστοποίησή με κάποιο πρότυπο. Ο προσδιορισμός τους όμως σε μία επιχείρηση, είναι πολύ δύσκολο να γίνει στο βαθμό που συνυπάρχουν με οφέλη που προκύπτουν από τη συνολική επιχειρηματική στρατηγική. Παρακάτω,
14
παρατίθενται τα κυριότερα οφέλη από ένα ΣΠΔ, ταξινομημένα σε 3 βασικές κατηγορίες (Petroni 2001):
1. Οικονομικά
� Μείωση κόστους περιβαλλοντικής διαχείρισης
� Εξοικονόμηση κόστους υλικών
� Μείωση άλλων λειτουργικών εξόδων
2. Λειτουργικά
� Σωστές επιχειρησιακές πρακτικές
� Ανάπτυξη ανθρώπινου δυναμικού
� Βελτίωση της αποδοτικότητας των λειτουργιών και των διεργασιών
� Βελτίωση οργάνωσης και λειτουργίας της επιχείρησης
3. Εξωτερικά
� Συμμόρφωση με τη νομοθεσία
� Βελτίωση της ικανοποίησης των πελατών
� Αύξηση Επενδύσεων
� Μείωση ασφαλίστρων
� Απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος
� Αύξηση του μεριδίου στην αγορά
� Βελτίωση δημόσιας εικόνας και φήμης της επιχείρησης
� Προστασία του περιβάλλοντος (Alberti 2000, Petroni 2001)
15
Κόστη και προβλήματα εφαρμογής ενός ΣΠΔ
Η εφαρμογή ενός ΣΠΔ, συνεπάγεται και ορισμένα κόστη – προβλήματα / δυσκολίες πέρα από τα οφέλη, που θα πρέπει να αξιολογηθούν από τις επιχειρήσεις και να ληφθούν υπόψη από τους φορείς πιστοποίησης.
Τα κόστη μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις κατηγορίες:
1. Κόστος ανάπτυξης και εφαρμογής του ΣΠΔ
2. Κόστη πιστοποίησης και επιθεώρησης του ΣΠΔ από κάποιο φορέα πιστοποίησης
3. Κόστη συντήρησης του ΣΠΔ
Μερικά από τα προβλήματα / δυσκολίες που εμποδίζουν την εφαρμογή ενός συστήματος περιβαλλοντικής διαχείρισης και έχουν καταγραφεί στη βιβλιογραφία, είναι η πολυπλοκότητα των διαφόρων προτύπων ΣΠΔ (ISO 14001, EMAS), η έλλειψη κινήτρων, η μη κατάλληλη προσέγγιση για την εφαρμογή τους, η έλλειψη δέσμευσης από τη διοίκηση, η έλλειψη συμμετοχής των εργαζομένων και οι ασαφείς ευθύνες του προσωπικού (Quazi 1999, Alberti 2000).
1.2. ΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΤΟΥΣ
Η Περιβαλλοντική Διαχείριση (Environmental Management) έχει καταστεί ένα από τα σημαντικότερα θέματα που απασχολούν τον κόσμο των επιχειρήσεων στο τέλος του 2Οού αιώνα. Η
16
συμμόρφωση με τις ισχύουσες (αλλά και με τις μελλοντικές) νομοθετικές απαιτήσεις, η ανταπόκριση στις πιέσεις της αγοράς για προϊόντα και διαδικασίες που σέβονται τους φυσικούς πόρους και το περιβάλλον, τα πλεονεκτήματα που παρέχει στην επιχείρηση η λειτουργία ενός Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης που μειώνει το κόστος της ενέργειας, των αποβλήτων και εκπομπών και οι ευκαιρίες που δημιουργούνται για συνεργασίες με μεγάλα βιομηχανικά και εμπορικά συγκροτήματα που αναζητούν προμηθευτές με ξεχωριστή περιβαλλοντική επίδοση και τεκμηριωμένη περιβαλλοντική αξιοπιστία, είναι μερικοί από τους λόγους που οδηγούν τις επιχειρήσεις να επενδύουν στην ανάπτυξη Συστημάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρισης, είτε σύμφωνα με το διεθνές πρότυπο ISO 14001 σε διεθνές επίπεδο, είτε σύμφωνα με το σχήμα-πλαίσιο ΕΜΑS στην Ευρώπη.
Τα Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης είναι μία μεθοδολογία συστηματοποίησης των διεργασιών μίας επιχείρησης, με σκοπό τη βελτίωση των περιβαλλοντικών και οικονομικών της επιδόσεων.
Εκείνο που πρέπει να γίνει αντιληπτό είναι ότι η εφαρμογή ενός ΣΠΔ δεν είναι μία ακόμη γραφειοκρατική επιβάρυνση για τα στελέχη, που ενδεχομένως να αποσπά την προσοχή της επιχείρησης από την καθημερινή αντιμετώπιση του ανταγωνισμού(ιδίως όσον αφορά τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις), αλλά και ευκαιρία για τη δημιουργία μίας μεθοδολογίας, που και τους στόχους του μάρκετινγκ μπορεί να υπηρετήσει, αλλά και τις αγωνίες του μάνατζμεντ για καλές οικονομικά επιδόσεις μπορεί να ικανοποιήσει.
Αρκεί να αξιοποιηθούν οι συσσωρευμένες γνώσεις και οι εμπειρίες που έχουν αποκτηθεί από την εφαρμογή των
17
Συστημάτων Διασφάλισης Ποιότητας, σύμφωνα με τα Πρότυπα της σειράς ISO 9000, να μελετηθούν οι δυνατότητες που προσφέρουν τα εργαλεία της Ανάλυσης Κύκλου Ζωής (Life Cycle Analysis) και της Αντίστροφης Εφοδιαστικής (Reverse Logistics) και να προωθηθούν οι απαραίτητες πρωτοβουλίες και μηχανισμοί Πιστοποίησης, που Θα επιβραβεύουν, αλλά και Θα ενισχύουν τις πραγματικές περιβαλλοντικές επιδόσεις των επιχειρήσεων, εκεί όπου Θα συνυπάρχει το όραμα για Βιώσιμη Ανάπτυξη με την πραγματικότητα της Καθαρής Παραγωγής.
Στόχοι της πολιτικής και των προγραμμάτων δράσης για την προστασία του περιβάλλοντος των διεθνών οργανισμών και κυβερνήσεων είναι πλέον η πρόληψη, η μείωση, η ανάκτηση πρώτων υλών και ενέργειας και η δυνατή εξάλειψη της ρύπανσης.
Η ενίσχυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, αλλά και η σύγχρονη τάση για διαδικασίες που σέβονται τους φυσικούς πόρους και το περιβάλλον και η συμμόρφωση με τις νομοθετικές απαιτήσεις οδηγούν τις επιχειρήσεις στην ανάπτυξη Συστημάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρισης. Στο υφιστάμενο επιχειρηματικό περιβάλλον της διεθνούς και της εθνικής αγοράς, που χαρακτηρίζεται από διαρκείς μεταβολές, ραγδαία εξάπλωση των νέων τεχνολογιών, συνεχή αναζήτηση νέων αγορών και μεγαλύτερων μεριδίων, διαμορφώνεται η σύγχρονη αντίληψη της επιχειρηματικής δράσης με κύριο άξονα την ισχυροποίηση της ανταγωνιστικής θέσης κάθε επιχείρησης. Για την επίτευξη του στόχου αυτού, ένα από τα πιο διαδεδομένα και αποτελεσματικά εργαλεία είναι η ενσωμάτωση και ικανοποίηση συγκεκριμένων προδιαγραφών μέσω της εφαρμογής μιας σειράς προτύπων και κανονισμών. Κύριες επιδιώξεις που ενσωματώνονται μέσα σε αυτά τα πρότυπα και τους κανονισμούς είναι η βελτίωση της
18
παρεχόμενης ποιότητας, είτε πρόκειται για προϊόντα και καταναλωτικά αγαθά, είτε για υπηρεσίες (για παράδειγμα, η σειρά προτύπων EN ISO 9000), η προστασία του περιβάλλοντος (ISO 14001, EMAS), η ασφάλεια χρήσης των παραγόμενων προϊόντων (οδηγίες «Νέας Προσέγγισης», HACCP), η ασφάλεια και η υγιεινή εργασίας στους εργασιακούς χώρους (BS 8800) και η τεκμηρίωση και διασφάλιση της εγκυρότητας των δοκιμών (EN 45001).
Το Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης είναι «το τμήμα του γενικού συστήματος διοίκησης που περιλαμβάνει την οργανωτική δομή, δραστηριότητες σχεδιασμού, υπευθυνότητες, πρακτικές και πόρους για την ανάπτυξη, υλοποίηση, συνεχή αξιολόγηση και διατήρηση της περιβαλλοντικής πολιτικής ενός οργανισμού»
(Αραβώσης, 2000). Τα Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης είναι μια μεθοδολογία συστηματοποίησης των διεργασιών μιας επιχείρησης, με σκοπό τη βελτίωση των περιβαλλοντικών και οικονομικών της επιδόσεων. Περιλαμβάνει, σε γενικές γραμμές τα εξής (Hillary R. et al, 1994):
� Αρχική περιβαλλοντική ανάλυση.
� Καθορισμό της περιβαλλοντικής πολιτικής και των αντικειμενικών σκοπών και στόχων και δημιουργία προγράμματος υλοποίησής του.
� Οργάνωση, επικοινωνία, εκπαίδευση και τεκμηρίωση.
� Έλεγχο δραστηριοτήτων της επιχείρησης που έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον.
� Διαδικασίες παρακολούθησης και μέτρησης.
� Διαρθρωτικές και προληπτικές ενέργειες, αρχεία και εσωτερικές επιθεωρήσεις.
� Αναθεώρηση στόχων σύμφωνα με τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα του ελέγχου για συνεχή βελτίωση.
19
Τα πλεονεκτήματα των Συστημάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρισης είναι
(Αραβώσης, 2000):
� Η βελτίωση των περιβαλλοντικών επιδόσεων, με μείωση των παραγόμενων αποβλήτων και προστασία της ανθρώπινης υγείας.
� Η μείωση των δαπανών εξαιτίας της μείωσης των αποβλήτων και της προστασίας των αποθεμάτων.
� Η βέλτιστη χρήση των πόρων και η εξοικονόμηση ενέργειας.
� Η βελτίωση της οργάνωσης της επιχείρησης και η μείωση κόστους παραγωγής και λειτουργίας.
� Η εκπλήρωση των νομοθετικών υποχρεώσεων.
� Η διατήρηση του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος και της εμπιστοσύνης από τους καταναλωτές ή τους χρήστες, και η βελτίωση της δημόσιας εικόνας.
� Η είσοδος σε νέες αγορές.
� Η αποδοχή από τους υπεύθυνους, και από το κοινό. Τα δύο παγκοσμίως κυρίαρχα Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης είναι το πρότυπο ISO 14001 (International Organization for Standardization) και ο κανονισμός EMAS (Eco-Management and Audit Scheme). Το ISO είναι διεθνές πρότυπο με παγκόσμια αναγνώριση, εφαρμόζεται σε όλους τους οργανισμούς και στην παροχή υπηρεσιών. Αντίθετα, το EMAS αναγνωρίζεται μόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Βασιλόπουλος, 1998). Η υιοθέτηση και των δύο είναι εθελοντική και οι διαφορές τους παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα.
20
Πίνακας 1: Διαφορές ISO και EMAS
ΙSO EMAS
Παγκόσμια αναγνώριση Αναγνώριση μόνο στην Ε.Ε.
Δεν απαιτεί την καταγραφή σε κατάλογο,
των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και
των σχετικών με την επιχείρηση νομοθετημάτων.
Απαιτεί την καταγραφή σε κατάλογο, των
περιβαλλοντικών επιπτώσεων και των
σχετικών με την επιχείρηση νομοθετημάτων.
Ετήσιος έλεγχος συμμόρφωσης του
Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης.
Καθορισμός της περιόδου επανελέγχου
από τους επιθεωρητές περιβάλλοντος, το
ελάχιστο κάθε 3 χρόνια.
Δεν απαιτεί περιβαλλοντική δήλωση.
Απαιτεί περιβαλλοντική δήλωση.
Η περιβαλλοντική πολιτική του οργανισμού είναι ανακοινώσιμη στο
κοινό.
Η περιβαλλοντική πολιτική πρέπει να
δημοσιεύεται, μεταξύ άλλων, και στα
πλαίσια της περιβαλλοντικής δήλωσης.
Λιγότερες απαιτήσεις. Περισσότερες απαιτήσεις, πληρέστερο.
Ο σκοπός του συστήματος EMAS είναι η προώθηση της συνεχούς βελτίωσης των περιβαλλοντικών επιδόσεων. Αυτό μπορεί να γίνει μέσω της κατάρτισης και της εφαρμογής
21
περιβαλλοντικών πολιτικών από τις επιχειρήσεις, της συστηματικής, αντικειμενικής και περιοδικής αξιολόγησης των επιδόσεων της ενημέρωσης του κοινού ως προς τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και ενεργό συμμετοχή των εργαζομένων στον οργανισμό, καθώς και κατάλληλη εκπαίδευση και διαρκή επιμόρφωση (Κανονισμός 761/2001 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου). Η Ευρωπαϊκή Ένωση ως κίνητρο για την συμμετοχή στο EMAS, προσφέρει επιχορηγήσεις (που μπορεί να φτάνουν και το 60% του προϋπολογισμού) για την εφαρμογή του συστήματος περιβαλλοντικής διαχείρισης σε μεταποιητικές επιχειρήσεις. Επίσης, χρηματοδοτεί πιλοτικά προγράμματα προώθησης της συμμετοχής μικρομεσαίων επιχειρήσεων στο EMAS. Τα βασικά βήματα, από άποψη μεθοδολογικής προσέγγισης, που μπορεί μια επιχείρηση να ακολουθήσει ώστε να εφαρμόσει κάποιο πρότυπο ή κανονισμό, με δεδομένη την απόφαση και δέσμευση της διοίκησης προς αυτή την κατεύθυνση, είναι η ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης λειτουργίας της επιχείρησης, η σύγκριση αυτής της κατάστασης λειτουργίας με τις απαιτήσεις του επιλεγέντος προτύπου, ο εντοπισμός των αναγκών προσαρμογής, ο αρχικός σχεδιασμός απαιτούμενων παρεμβάσεων, ο καθορισμός και προγραμματισμός των αναγκαίων ενεργειών - παρεμβάσεων, η δρομολόγηση προγράμματος υλοποίησης και η συνεχής παρακολούθηση και αξιολόγηση αυτού.
1.2.1.ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΡΟΤΥΠΟ ISO 14001
Ο ISO (International Organization for Standardization) είναι διεθνής οργανισμός, εξειδικευμένος στη δημοσίευση προτύπων.
22
Αποτελείται από εθνικούς φορείς τυποποίησης 91 χωρών. Έχει 180 περίπου Τεχνικές Επιτροπές, υπεύθυνες για αντίστοιχους τομείς εξειδίκευσης, που αναπτύσσουν διεθνή πρότυπα, με στόχο τη διευκόλυνση της διεθνούς ανταλλαγής προϊόντων και υπηρεσιών και την ανάπτυξη διεθνούς συνεργασίας, στη σφαίρα των Πνευματικών, επιστημονικών, τεχνολογικών και οικονομικών δραστηριοτήτων.
Το 1996 ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης (ΙSΟ), διαβλέποντας τις ανάγκες της αγοράς, και με την εμπειρία των Προηγούμενων προτύπων ISO 9000 για τη διασφάλιση της ποιότητας Προϊόντων και των διαδικασιών τους, υιοθέτησε τα διεθνή Πρότυπα της σειράς ISO 14000 για θέματα διασφάλισης της Ποιότητας του περιβάλλοντος.
Από αυτά, το Πρότυπο ISO 14001 αποτελεί μοντέλο για ένα Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης που επιδέχεται αξιολόγηση από φορείς πιστοποίησης.
Σύμφωνα με το πρότυπο αυτό (ISO, 1996) ο σχεδιασμός ενός Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης στηρίζεται στον εντοπισμό εκείνων των εργασιών μίας εταιρείας που επιβαρύνουν το Περιβάλλον. Καθορίζονται οι στόχοι, που οδηγούν σε μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, Ποσοτικοποιούνται και ορίζονται οι απαραίτητες διαδικασίες, των οποίων η διαρκής εφαρμογή εξασφαλίζει την επίτευξή τους. Ελέγχονται, ώστε να επιτυγχάνεται η ικανοποιητική εφαρμογή τους και, αν χρειαστεί, γίνονται οι κατάλληλες διορθωτικές ενέργειες. Παράλληλα, καταγράφονται οι υπευθυνότητες του προσωπικού που εκτελεί αυτές τις διαδικασίες, το οποίο και εκπαιδεύεται κατάλληλα.
23
Σχήμα 1: Τα στάδια σχεδιασμού και εφαρμογής ΣΠΔ σύμφωνα με το ISO 14001
1.2.2.ΣΥΣΤΗΜΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΥ (ΕΜΑS)
Το Κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Οικολογικού Ελέγχου, γνωστό και ως κανονισμός EMAS, αντιπροσωπεύει μια σχετικά καινούργια προσέγγιση στην προστασία του περιβάλλοντος, μέσω της χρήσης των μηχανισμών της αγοράς.
Το EMAS έχει ως στόχο να προαγάγει τη συνεχή βελτίωση των επιδόσεων σε θέματα περιβάλλοντος. Είναι ένα σύστημα που επιτρέπει σε οργανισμούς να αναλάβουν, σε εθελοντική βάση, τη δέσμευση να αξιολογήσουν και να βελτιώσουν τις επιδόσεις τους σε θέματα περιβάλλοντος.
Το EMAS είναι από τις λύσεις που προωθήθηκαν από την Ε.Ε. στα πλαίσια του 5ου Περιβαλλοντικού Προγράμματος
24
Ανάπτυξης που είχε ως στόχο την ‘πρόκληση’ της βιώσιμης ανάπτυξης.
Το σύστημα άρχισε να λειτουργεί τον Απρίλιο του 1995 και αναθεωρήθηκε το 2001 (Καράμπελα, 2001). Το EMAS είναι εφαρμόσιμο σε κάθε οργανισμό του δημόσιου ή ιδιωτικού τομέα που αναλαμβάνει τη δέσμευση να βελτιώσει την περιβαλλοντική του επίδοση. Εφαρμόζεται από τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (Νορβηγία, Ισλανδία, Λιχνεστάιν). Όλο και περισσότερες υποψήφιες χώρες εφαρμόζουν επίσης, το σύστημα στο πλαίσιο προετοιμασίας τους για προσχώρηση στην Ε.Ε. Μέχρι τώρα περισσότεροι από 3000 καταχωρημένοι χώροι έχουν συμμετάσχει στο σύστημα.
Οι βασικοί στόχοι του EMAS είναι η βελτίωση της περιβαλλοντικής επίδοσης, η επίδειξη συμμόρφωσης με την περιβαλλοντική νομοθεσία, και η γνωστοποίηση των περιβαλλοντικών επιτευγμάτων ενός οργανισμού στο ευρύτερο κοινό. Βασικός στόχος είναι ο κάθε οργανισμός να λάβει υπόψη περιβαλλοντικούς παράγοντες στην καθημερινή του λειτουργία.
Σκοπός του EMAS είναι η προώθηση των συνεχών περιβαλλοντικών επιδόσεων των οργανισμών (Κανονισμός 761/2001) με:
� Κατάρτιση και εφαρμογή συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης από τους οργανισμούς
� Συστηματική, αντικειμενική και περιοδική αξιολόγηση των επιδόσεων των συστημάτων αυτών
� Ενημέρωση ως προς τις περιβαλλοντικές επιδόσεις, και ανοικτό διάλογο με το κοινό και άλλους ενδιαφερόμενους
� ενεργό συμμετοχή των εργαζομένων στον οργανισμό, καθώς και κατάλληλη εκπαίδευση και διαρκή επιμόρφωση οι
25
οποίες διευκολύνουν την δραστήρια συνεργασία στα καθήκοντά τους.
Το EMAS είναι μια εθελοντική διαδικασία, και δικαίωμα συμμετοχής έχει οποιοσδήποτε οργανισμός (σύμφωνα με τον νέο Κανονισμό) που θέλει να βελτιώσει τη συνολική περιβαλλοντική του επίδοση. Για αυτόν το σκοπό πρέπει να υιοθετήσει μια περιβαλλοντική πολιτική που θα περιέχει δεσμεύσεις με σκοπό τη συνεχή περιβαλλοντική βελτίωση. Η διαδικασία αρχίζει με μια αρχική περιβαλλοντική ανάλυση του χώρου δραστηριοτήτων. Στη συνέχεια, περιβαλλοντικό πρόγραμμα και σύστημα περιβαλλοντικής διαχείρισης πρέπει να εισαχθούν με στόχο την εκπλήρωση των υποχρεώσεων που περιέχονται στην περιβαλλοντική πολιτική του οργανισμού.
Η αποτελεσματικότητα του συστήματος πρέπει να ελεγχθεί, γι’
αυτό ο οργανισμός διενεργεί ή αναθέτει σε άλλους τη διενέργεια περιβαλλοντικών ελέγχων.
Ο κανονισμός του EMAS προχωρά λίγο περισσότερο και ζητά επικυρωμένη περιβαλλοντική δήλωση, την οποία διαβιβάζει ο οργανισμός στον αρμόδιο φορέα του κράτους μέλους, και εφόσον εγκριθεί, δημοσιοποιείται και παίρνει το δικαίωμα συμμετοχής στο EMAS.
1.2.3.ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ISO 14001 / EMAS
Σε γενικές γραμμές ,το ISO 14001 είναι πιο δημοφιλές από το ΕΜΑS. Το γεγονός αυτό οφείλεται κυρίως στη διεθνή αναγνώριση που έχει το ISO 14001, ενώ το ΕΜΑS αναγνωρίζεται μόνο στην
26
Ευρωπαϊκή Ένωση. Ακόμη, όμως, και μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι σαφές το προβάδισμα του ISO 14001 σε σχέση με το ΕΜΑS, αφού, στην πλειοψηφία των χωρών, ο αριθμός των καταχωρημένων επιχειρήσεων σύμφωνα με το ISO 14001 είναι πολύ μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο αριθμό των επιχειρήσεων που έχουν καταχωρηθεί σύμφωνα με το ΕΜΑS. Σε ένα μικρό αριθμό χωρών (Νορβηγία, Βέλγιο, Λουξεμβούργο) αντιστοιχούν περίπου ισάριθμες καταχωρήσεις επιχειρήσεων στο ISO 14001 και στο ΕΜΑS. Τέλος, σε δύο χώρες της ΕΕ, τη Γερμανία και την Αυστρία, οι καταχωρήσεις σύμφωνα με το ΕΜΑS υπερτερούν κατά πολύ τις αντίστοιχες καταχωρήσεις σύμφωνα με το ISO 14001,γεγονός που πιθανότατα οφείλεται στην πετυχημένη πολιτική προώθησης του ΕΜΑS που ακολουθούν οι δύο αυτές χώρες και η οποία θα έπρεπε να παραδειγματίσει και τις υπόλοιπες χώρες.
Ένας άλλος λόγος. για τον οποίο το ISO 14001 είναι πιο δημοφιλές από το ΕΜΑS, είναι το γεγονός ότι το ISO 14001 αναφέρεται μόνο στην εφαρμογή Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης, ενώ το ΕΜΑS έχει μεγαλύτερες απαιτήσεις, όπως έχει προαναφερθεί (π.χ. συμμόρφωση με τη νομοθεσία, δημοσιοποίηση περιβαλλοντικής δήλωσης), και κρίνεται αυστηρότερο. Οι απαιτήσεις αυτές, βέβαια, που καθιστούν, κατά κάποιο τρόπο, το ΕΜΑS λιγότερο ελκυστικό στα «μάτια» των επιχειρήσεων, θα έπρεπε στην ουσία να αποτελούν πλεονέκτημα του ΕΜΑS, καθώς, με την ορθή κάλυψή τους, η επιχείρηση εξασφαλίζει καλύτερες σχέσεις με τις αρχές και το κοινό και κατ’
επέκταση η προστασία του περιβάλλοντος είναι πιο αποτελεσματική. Το σημείο αυτό κρίνεται απαραίτητο να τονιστεί από την Επιτροπή, καθώς και από τους αρμόδιους φορείς εντός
27
των κρατών μελών, στη στρατηγική προώθησης του EMAS που ακολουθούν.
Ένας τρίτος λόγος για τον οποίο το ISO 14001 είναι πιο διαδεδομένο σε σχέση με το ΕΜΑS, είναι οι πολλές κοινές απαιτήσεις του προτύπου με τα πρότυπα για τα συστήματα ποιότητας ISO 9000. Έτσι, για επιχειρήσεις που ήδη εφαρμόζουν Σύστημα Διαχείρισης Ποιότητας σύμφωνα με τα ISO 9000, είναι πιο εύκολο και πιο οικονομικό να εφαρμόσουν ΣΠΔ σύμφωνα με το ISO 14001.
28
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ
2.1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τα τελευταία τριάντα χρόνια παρατηρείται μια συνεχής αύξηση του ενδιαφέροντος για τα προβλήματα που απορρέουν από την περιβαλλοντική υποβάθμιση και την σπατάλη φυσικών πόρων, τόσο σε επίπεδο μεμονωμένων ατόμων όσο και σε επίπεδο κρατών και διεθνών οργανισμών. Το ζήτημα της αειφόρου ανάπτυξης (sustainable development) και κυρίως οι μέθοδοι επίτευξής της απασχολεί όλο και περισσότερο τη διεθνή κοινότητα.
Ο πλέον ευρέως διαδεδομένος ορισμός της αειφορίας (sustainability) δόθηκε το 1987 από την Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη στην έκθεση της με τίτλο "Our Common Future". Σύμφωνα με την έκθεση αυτή, ως αειφόρος ανάπτυξη ορίζεται η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος, χωρίς να θέτει σε κίνδυνο τη δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες (World Commission on Environment and Development, 1987). Η Επιτροπή για την Αειφόρο Ανάπτυξη του Αμερικανικού Εθνικού Συμβουλίου Ερευνών ορίζει την αειφόρο ανάπτυξη ως την εναρμόνιση των αναπτυξιακών σχεδίων της κοινωνίας με τους περιβαλλοντικούς περιορισμούς που υπάρχουν, σε
29
μακροπρόθεσμο χρονικό ορίζοντα (Board on Sustainable Development of the National Research Council, 1999).
Το αυξημένο ενδιαφέρον για την προστασία του περιβάλλοντος και την αειφόρο ανάπτυξη γενικότερα, δείχνει να βρίσκει μεγάλη ανταπόκριση και από τους εκπαιδευτικούς οργανισμούς και ιδιαίτερα από τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα παγκοσμίως. Οι κύριοι λόγοι για τους οποίους τα πανεπιστήμια προσπαθούν να βελτιώσουν τις περιβαλλοντικές τους επιδόσεις και να μειώσουν τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο που έχει η λειτουργία τους είναι οι εξής (Noeke, 2000 και Robert, 1995):
• Η ιδιαίτερα αυξανόμενη ευαισθητοποίηση της κοινωνίας σε περιβαλλοντικά θέματα.
• Η μεγάλη ευαισθητοποίηση των εργαζομένων στο ίδρυμα για θέματα προστασίας περιβάλλοντος.
• Η επιβολή πολύ αυστηρής περιβαλλοντικής νομοθεσίας, η οποία επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τον τομέα των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων.
• Τα ιδιαίτερα αυξανόμενα κόστη για την διάθεση και διαχείριση των αποβλήτων που παράγει ένα πανεπιστήμιο, τα οποία απαιτούν την εξεύρεση μεθόδων πρόληψης και μείωσης του όγκου των στερεών και υγρών αποβλήτων αυτών.
• Ο αυξανόμενος ανταγωνισμός μεταξύ των πανεπιστημίων.
Ένα πανεπιστήμιο το οποίο χαρακτηρίζεται ως «φιλικό» προς το περιβάλλον αποκτά καλύτερη δημόσια εικόνα. Επίσης, το ενδιαφέρον των υποψήφιων φοιτητών για τα περιβαλλοντικά ζητήματα επηρεάζει την επιλογή τους και λειτουργεί ως μέσο πίεσης για την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση των ΑΕΙ.
30
• Η αυξανόμενη ανάγκη για αποτελεσματική εκπαίδευση των νέων σε θέματα προστασίας περιβάλλοντος και η
«παραγωγή» μελλοντικών στελεχών επιχειρήσεων με αυξημένη περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση.
2.2.ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΣΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ
Τα τελευταία τριάντα χρόνια παρατηρείται, παγκοσμίως, συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον και προβληματισμός από τα κράτη, τους διεθνείς οργανισμούς αλλά και τα μεμονωμένα άτομα σχετικά με το πρόβλημα της ανεξέλεγκτης καταστροφής του περιβάλλοντος και της κατασπατάλησης των φυσικών πόρων από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Το ζήτημα της αειφόρου ανάπτυξης, δηλαδή της ανάπτυξης που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος, χωρίς να θέτει σε κίνδυνο τη δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες (sustainable development) και κυρίως οι μέθοδοι επίτευξής της απασχολεί όλο και περισσότερο τη διεθνή κοινότητα.
Οι επιχειρήσεις του βιομηχανικού τομέα, λόγω των αυξημένων περιβαλλοντικών επιπτώσεων που συνεπάγονται οι δραστηριότητες τους, αποζητούν εδώ και αρκετά χρόνια τρόπους για τη βελτίωση της περιβαλλοντικής τους επίδοσης. Σταδιακά όμως, έγινε αντιληπτό ότι και οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στον τομέα της παροχής υπηρεσιών θα πρέπει να εφαρμόσουν πρακτικές που να έχουν σαν αποτέλεσμα τη βελτίωση της περιβαλλοντικής τους απόδοσης. Το αυξημένο, λοιπόν, ενδιαφέρον των τελευταίων δεκαετιών για την αειφόρο
31
ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος γενικότερα, δείχνει να βρίσκει μεγάλη ανταπόκριση και από τους εκπαιδευτικούς οργανισμούς και ιδιαίτερα από τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα παγκοσμίως. Οι κύριοι λόγοι για τους οποίους τα Πανεπιστήμια προσπαθούν να βελτιώσουν τις περιβαλλοντικές τους επιδόσεις και να μειώσουν τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο που έχει η λειτουργία τους είναι οι εξής (Noeke 2000, Robert 1995):
• Η ιδιαίτερα αυξανόμενη ευαισθητοποίηση της κοινωνίας σε περιβαλλοντικά θέματα.
• Η επιβολή πολύ αυστηρής περιβαλλοντικής νομοθεσίας, η οποία επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τον τομέα των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων.
• Τα ιδιαίτερα αυξανόμενα κόστη για την διάθεση και διαχείριση των αποβλήτων που παράγει ένα πανεπιστήμιο, τα οποία απαιτούν την εξεύρεση μεθόδων πρόληψης και μείωσης του όγκου των στερεών και υγρών αποβλήτων αυτών.
• Ο αυξανόμενος ανταγωνισμός μεταξύ των πανεπιστημίων.
Ένα πανεπιστήμιο το οποίο χαρακτηρίζεται ως «φιλικό» προς το περιβάλλον αποκτά καλύτερη δημόσια εικόνα. Επίσης, το ενδιαφέρον των μελλοντικών φοιτητών πάνω στα περιβαλλοντικά ζητήματα παίζει ρόλο στην επιλογή του πανεπιστημίου και λειτουργεί ως μέσο πίεσης για την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.
• Η μεγάλη ευαισθητοποίηση των εργαζομένων στο ίδρυμα (διδακτικό προσωπικό, ερευνητές, τεχνικοί κ.α.) για το περιβάλλον.
• Η αυξανόμενη ανάγκη για αποτελεσματική εκπαίδευση των νέων σε θέματα προστασίας περιβάλλοντος και η «παραγωγή» εν
32
δυνάμει μελλοντικών στελεχών επιχειρήσεων με αυξημένη περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση.
Για όλους τους παραπάνω λόγους, πολύ μεγάλος αριθμός πανεπιστημιακών ιδρυμάτων σε όλο τον κόσμο, που μάλιστα αυξάνεται συνεχώς, εφαρμόζουν ή προσπαθούν να υιοθετήσουν κάποιο Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης ώστε να ελέγξουν και να μειώσουν τις αρνητικές επιπτώσεις της λειτουργίας τους για το περιβάλλον.
Σήμερα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν 14 Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα που εφαρμόζουν Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης και Ελέγχου σύμφωνα με το πρότυπο EMAS. Από αυτά, τα δέκα βρίσκονται στη Γερμανία, ένα στην Αυστρία, ένα στην Ισπανία, ένα στη Σουηδία και ένα στην Ελλάδα.
Συγκεκριμένα τα πιστοποιημένα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα κατά
EMAS είναι τα ακόλουθα
(http://www.europa.eu.int/comm/environment/emas):
33
Η σύγκριση των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών των «πράσινων»
πανεπιστημίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αναδεικνύει, πέρα από την ισχυρή πολιτική βούληση της ανώτατης ιεραρχίας, τα ακόλουθα κοινά σημεία (Οδηγός Εφαρμογής ΣΠΔ Παν/μίου Μακεδονίας 2005):
• Διασφάλιση υψηλού βαθμού ωριμότητας στην «φιλο- περιβαλλοντική
νοοτροπία» της τοπικής κοινωνίας.
• Ύπαρξη ικανών και εμπνευσμένων «κινητήριων μοχλών»
της
πρωτοβουλίας.
• Κατοχύρωση της οικονομικής αυτοδιαχείρισης του Προγράμματος
34
Περιβαλλοντικής Διαχείρισης.
Οι στόχοι που θέτουν τα περισσότερα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα που εφαρμόζουν ΣΠΔ κατά EMAS αναφέρονται σε θέματα ενέργειας, κατανάλωσης χαρτιού, νερού, διαχείριση απορριμμάτων, κάπνισμα και εκπαίδευση προσωπικού. Στο Πανεπιστήμιο της Βρέμης στη Γερμανία, ανάμεσα στις προτάσεις του Προγράμματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης αναφέρεται και ο καθορισμός συγκεκριμένου αριθμού χαρτοπετσετών (2) που θα παίρνει ο κάθε φοιτητής στη λέσχη, έτσι ώστε να μη γίνεται σπατάλη αυτών. Αναφέρεται επίσης, η εθελοντική εργασία φοιτητών για την διατήρηση της καθαριότητας στους χώρους του Πανεπιστημίου, και δίνονται οδηγίες στους εργαζόμενους