ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Ειρήνη Μητούση
«De genere: Φύλο και γένος στις Ηρωίδες του Οβιδίου»
Επόπτης καθηγητής: Θ.Δ. Παπαγγελής
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007
Jackie
Jackie left on a cold dark night telling me he’d be home, sailed the seas for hundred years
and left me all alone.
Now I’ve been dead for twenty years, I’ve been washing the sand with my ghostly tears,
searching the shores for my Jackie own.
Now I remember the day that the old man came, said ‘Your Jackie’s gone,
he’s lost in the rain’.
And I ran to the beach, lately turned.
‘You’re all wrong’, I said, as they stood to the sand.
Man knows the sea like the back of his hand, he’ll be back some time, laughing at you’.
Love’s been waiting all this time for my man to come, take his hand in mine
and lead me way to unseen shores.
I’ve been washing the sand with my salty tears, searching the shore these long years,
and I walked the sea for ever more, till I find my Jackie own.
Sinead O’ Connor
Beni ayrılık bekliyor.
Yürüyorum ayrılığa korkusuz ve kedersiz.
Nâzım Hikmet, Yeni Şiirler (1951-1959), YKY: Istanbul
Don’t walk away, don’t get away
in silence…
Joy Division
This is the end, the only end.
The Doors
«De genere: Φύλο και γένος στις Ηρωίδες του Οβιδίου»
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγή
Α. Heroides: Γυναίκες της Εποχής των Ηρώων 1 1. Intro: Οι οβιδιακές Ηρωίδες και η καταλογική παράδοση 1 2. Ο μύθος των γενών και η Εποχή των Ηρώων στο οβιδιακό έργο 9
3. Ηθογραφία των ηρωίδων στο οβιδιακό έργο 18
Β. Αντιστρέφοντας την ελεγεία: όταν το ανθρώπινο γένος
υπαγορεύει το λογοτεχνικό είδος 28
1. Ανακατανομή των ρόλων στον ελεγειακό ludus 28
2. Εξανθρωπίζοντας τον μύθο: ηρωίδες της καθημερινότητας 35
3. Ο ήρωας-ελεγειακός εραστής 43
1. ΠΗΝΕΛΟΠΗ 50
α. Η μεταμόρφωση της Πηνελόπης 50
β. Ο ήρωας-ελεγειακός εραστής 61
2. ΦΥΛΛΙΔΑ 70
α. Η μεταμόρφωση της Φυλλίδας 70
β. Περιδιάβαση στο Θησείο (Ι) 81
3. ΒΡΙΣΗΪΔΑ 90
α. Η μεταμόρφωση της Βρισηΐδας 90
β. Πολεμιστής του έρωτα 105
4. ΦΑΙΔΡΑ 114
α. Μια Φαίδρα που μιμείται την Οινώνη 114 β. Ανατομία του ερωτικού πάθους 123 γ. Ο νόμος της κληρονομικότητας 127
5. ΟΙΝΩΝΗ 133
α. Η μεταμόρφωση της Οινώνης σε θεά 133 β. Πάρης, ο βουκόλος ως ξένος εραστής 147
6. ΥΨΙΠΥΛΗ 155
α. Η μεταμόρφωση της Υψιπύλης σε Μήδεια 155
β. Ιάσονας, ο ευρετής της ναυτιλίας 167
7. ΔΙΔΩ 176
α. Η μεταμόρφωση της Ελίσσας σε Διδώ 176 β. Αποδομώντας τον εθνικό ήρωα 188
8. ΕΡΜΙΟΝΗ 197
α. Η τιμή της αγάπης 197
β. Ο πόλεμος των γενών 205
9. ΔΗΪΑΝΕΙΡΑ 209
α. Η ελεγειοποίηση του ήρωα (ή Αλλάζοντας θέσεις) 209
β. Ο θρίαμβος του γένους 219
γ. Γυναίκες δηλητήριο 231
10. ΑΡΙΑΔΝΗ 238
α. Η μεταμόρφωση της Αριάγνης 238
β. Περιήγηση στο Θησείο (ΙΙ) 254
11. ΚΑΝΑΚΗ 261
α. Η μεταμόρφωση της Κανάκης σε νύμφη ιδου 261 β. Σχέσεις στοργής 276
12. ΜΗΔΕΙΑ 283
α. Μια εναλλακτική Μήδεια 283
β. Η πολιτική Μήδεια 290
γ. Η βαρβαρότητα του πολιτισμού 299
13. ΛΑΟΔΑΜΕΙΑ 307
α. Η μεταμόρφωση της Λαοδάμειας 307
β. Ο ήρωας-ελεγειακός εραστής 320
14. ΥΠΕΡΜΗΣΤΡΑ 326
α. Η μεταμόρφωση της Υπερμήστρας σε Αινεία
(ξαναγράφοντας τη βραδιά της άλωσης) 326
β. Μες στον καθρέφτη και τι βρήκε η Ιώ εκεί. 338
Επίλογος 346
Outro: ελεγειακός ηρωϊ(δι)σμός και επικός ηρωϊσμός 346
Βιβλιογραφία 353
Beni ayrılık bekliyor.
Yürüyorum ayrılığa korkusuz ve kedersiz.
Nâzım Hikmet, Yeni Şiirler (1951-1959), YKY: İstanbul
[ Εμένα η μοναξιά περιμένει.
Πορεύομαι στη μοναξιά χωρίς φόβο
και πάθος. ]
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Α. Heroides: Γυναίκες της Εποχής των Ηρώων
1. Intro: Οι οβιδιακές Ηρωίδες και η καταλογική παράδοση
Η μελέτη των Ηρωίδων συνιστά μια πολυκύμαντη ιστορία από την τυπική της έναρξη στα τέλη του 19ου αι., όταν οι σποραδικές εργασίες πάνω σε ζητήματα κριτικής του κειμένου υποχωρούν μπροστά σε συστηματικότερες ερμηνευτικές προσεγγίσεις θετικιστικού τύπου. Έτσι, ο Birt (1877), ο Anderson (1898) και ο Palmer (1898) μελετούν προοδευτικά και ολοκληρώνουν σταδιακά, ο πρώτος με το άρθρο, ο δεύτερος με τη διδακτορική διατριβή και ο τρίτος με τη σχολιασμένη του έκδοση, τη σφαιρική θεώρηση των Ηρωίδων μέσα από την αναγωγή της συλλογής στις πηγές και τα πρότυπά της. Έναν αιώνα αργότερα η έρευνα έχει διανύσει μεγάλη πορεία, σταθμεύοντας στην ειδολογική, ψυχολογική, συγκριτολογική, ψυχαναλυτική και φεμινιστική θεώρηση της συλλογής με αποτέλεσμα διάφορες χρονικές περίοδοι να χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένες προσεγγίσεις.
Κυρίαρχη προσέγγιση κατά τη μεταπολεμική περίοδο αναδεικνύεται η ειδολογική, η οποία αλλάζοντας απλώς μορφή και έκφραση επιβιώνει ως τις μέρες μας συντηρώντας αμείωτο το ενδιαφέρον για την ειδολογική ταυτότητα των Ηρωίδων. Ωστόσο, σε αντίθεση με την πρώτη φάση της ειδολογικής μελέτης που αντιμετωπίζει τις Ηρωίδες μάλλον απλοϊκά, άλλοτε ως suasoriae, controversiae (οι διπλές επιστολές) ή θοποι αι (Fränkel 1945, Frécault 1972, Sabot 1981), άλλοτε ως παντόμιμους (Cunningham 1949, και μετέπειτα Sargent 1996), ή ως ελεγειακές επιστολές (Rahn 1968), μια δεύτερη φάση ειδολογικού προβληματισμού (Dörrie 1967, Jacobson 1974, Steinmetz 1987, Verducci 1985, Seeck 1987, Spoth 1992) αναγνωρίζει στις οβιδιακές επιστολές μια satura ειδών, μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους σε διαφορετικό είδος κάθε φορά.
Παράλληλα, βέβαια, με την ειδολογική μελέτη της συλλογής εκδηλώνεται η συγκριτολογική και ψυχολογική τάση προσέγγισης των Ηρωίδων. Στην πρώτη περίπτωση διερευνάται η επίδραση της συλλογής σε άλλους συγγραφείς, όπως ο Chaucer (Winsor 1963, Dean 1967), ο Donne (Harvey 1989), ο Βοκκάκιος, ο Δάντης και ο Chaucer (Hagedorn 2004) – καθώς και σε σύγχρονα λογοτεχνικά είδη, όπως το επιστολικό μυθιστόρημα (Kaufmann 1986) και η ισπανική novela sentimental (Brownlee 1990). Συγχρόνως, για μια μερίδα μελετητών οι Ηρωίδες αποτελούν περιπτώσεις μελέτης της γυναικείας ψυχολογίας. Έτσι, ο Jacobson [(1974) 374] αντιλαμβάνεται κάθε επιστολή ως «psychosynthesis», ενώ οι De Jean (1989), Harvey (1989) και Rimell (1999) αντιμετωπίζουν τη συλλογή ως
«γυναικείο εγγαστρίμυθο» λόγο.
Τον εικοστό πρώτο αιώνα η μελέτη της συλλογής χαρακτηρίζεται κυρίως από την εφαρμογή σύγχρονων θεωριών, όπως η ψυχαναλυτική θεωρία του Lacan (Lindheim 2003), ή η θεωρία του φεμινιστικού λόγου (Spentzou 2003), που κατά την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα αναδιπλώνεται στην ανίχνευση, γενικά, της γυναικείας φωνής χωρίς τις ακραίες ιστορικιστικές τάσεις του πρωτοεμφανιζόμενου φεμινιστικού λόγου.1 Στον απόηχο της φεμινιστικής προσέγγισης που επιμένει στην ανασύνθεση μιας γυναικείας «ποιητικής της εγκατάλειψης», η Fulkerson (2005), βασιζόμενη στη θεωρία της ενδοκειμενικότητας, ‘intratextuality’, προσεγγίζει τις Ηρωίδες ως μέλη μιας νοητής μυθοπλαστικής κοινότητας συγγραφέων που ανασυνθέτουν τις ιστορίες τους μαθαίνοντας η μια από τη συγγραφική περιπέτεια της άλλης.
Οι τελευταίες θεωρήσεις της συλλογής φαίνεται να παγιώνουν ως βασικούς άξονες προσέγγισής της το ανθρώπινο γένος, το λογοτεχνικό είδος και τη μεταξύ τους διαπλοκή. Ωστόσο, παρά τη συμβολή τους στην απόπειρα συνολικής ερμηνείας του έργου, η εστίαση στην προβολή της γυναικείας φωνής αποκλείει εξ ορισμού οποιαδήποτε αναφορά στον λόγο των ηρώων, έστω και διηθημένο μέσα από το ηρωϊ(δι)κό φίλτρο. Επιπλέον, η αδυναμία αναγωγής της συλλογής σε κάποια συγκεκριμένη ειδολογική παράδοση της αρχαιότητας αφήνει τις Ηρωίδες ανερμάτιστες να πλέουν πάντα γύρω από τις πηγές και τα πρότυπά τους χωρίς κάποια οργανική σύνδεση με το ιστορικολογοτεχνικό πλαίσιο της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας. Έτσι, από την άποψη της αρχαιογνωσίας τα πορίσματα της σύγχρονης έρευνας για τη συλλογή δεν απέχουν και πολύ από τα αντίστοιχα του Birt, Anderson και Palmer, που σχηματικά εγκαινιάζουν τη νεότερη έρευνα της συλλογής.
Η ασυστηματοποίητη και ευκαιριακή αναζήτηση πηγών και προτύπων (‘Quellenforshung’) για τις οβιδιακές Ηρωίδες συνιστά πρόβλημα που, σε σημαντικό βαθμό, αντιμετωπίζει η πρόταση του Philip Hardie για άμεσο συσχετισμό της οβιδιακής συλλογής με τον ησιοδικό Κατάλογο γυναικών,2 μια αναγωγή βασισμένη στην αρχή της παραδειγματικότητας. Παραδειγματικότητα, ασφαλώς, υπονοείται και σε άλλες, παλιότερες καταλογόμορφες συγκεντρώσεις γυναικείων χαρακτήρων, ωστόσο είναι ο ησιόδειος κατάλογος που μορφοποιεί με σαφήνεια και συστηματικότητα την παραδειγματική αρχή μέσα από την επανάληψη του συντάγματος ΄ ο η. Το λατινικό ισοδύναμο ανιχνεύεται,
1 Πρβ. τον τόμο του περιοδικού Helios (1990), όπου εξετάζεται η δυνατότητα φεμινιστικής προσέγγισης της οβιδιακής ποίησης.
2 Hardie (2005) 293 και σημ. 26.
σύμφωνα με τον Hardie,3 στο ίδιο το οβιδιακό έργο, και συγκεκριμένα στους Amores (Am. 1.7.13-8 sic … . talem … / talis … / sic, 1.10.1-5 qualis ... / ... / qualis ... / ... / qualis).
Στο οβιδιακό έργο, λοιπόν, οι μυθολογικές γυναίκες μπορεί να συλλαμβάνονται καταλογικά και παραδειγματικά, αλλά είναι προφανές ότι η αρχή της παραδειγματικότητας του γυναικείου καταλόγου καθώς και η μορφοποίησή της στον λατινικό ποιητικό λόγο δεν εισάγονται από την οβιδιακή ελεγεία. H οβιδιακή στρατηγική, στο συγκεκριμένο ζήτημα, οφείλει τα μέγιστα στην προπερτιανή ελεγεία. Η στοίχιση του μεταγενέστερου ελεγειακού πίσω από τον άμεσο προκάτοχό του αποδεικνύεται τρανά και από μια χαρακτηριστική χειρονομία άμιλλας: όπως ο Προπέρτιος διακηρύσσει τη δικαιωματική πρωτοκαθεδρία της Κυνθίας μεταξύ των ομηρικών ηρωίδων (Prop. 2.28.29-30 et tibi Maeonias omnis heroidas inter / primus erit nulla non tribuente locus), αντίστοιχα ο Οβίδιος απονέμει την πρωτοκαθεδρία στη σύζυγό του (Tr. 1.6.33-4 prima locum sanctas heroidas inter haberes, / prima bonis animi conspicerere tui).4 Προέχει, βέβαια, να αξιολογηθεί το είδος της παραδειγματικότητας που υιοθετεί ο Προπέρτιος.
Στο ερώτημα αυτό η απάντηση, παρά τις αποχρώσεις και διαβαθμίσεις του εκάστοτε αναγνώστη, βρίσκεται στην προτίμηση του ίδιου του Προπέρτιου να προβάλλει τις γυναικείες του μορφές ως εικαστικά πρότυπα με κυρίαρχο κριτήριο την ομορφιά, προκειμένου με τον τρόπο αυτό να υπονοήσει ή να αναδείξει τα αντίστοιχα προσόντα της Κυνθίας. Από την αρχή της Μονοβίβλου, στο τρίπτυχο ελεγειών 1.2-4, γυναίκες του μύθου καταλογογραφούνται με άξονα παραδειγματικότητας το κάλλος τους (Prop. 1.2.15-20 Φοίβη-Ιλάειρα- Μάρπησσα-Ιπποδάμεια, Prop. 1.3.1-8 Αριάδνη-Ανδρομέδα-Μαινάδα, Prop.
1.4.5-8 Αντιόπη-Ερμιόνη5), ενώ κυκλικά το καταλογικό τέχνασμα επανέρχεται σε μια από τις δύο καταληκτικές6 ελεγείες της Μονοβίβλου, ολοκληρώνοντας την απεικόνιση της Κυνθίας με κριτήριο το πρότυπο ομορφιάς μιας άλλης, παρελθούσας εποχής. Καθώς η Κυνθία χάρη στο απαράμιλλο κάλλος της υπερισχύει ακόμη και έναντι της χορείας των αιχμάλωτων γυναικών της Τροίας
3 Hardie (2005) 296.
4 Am. 2.18.18-34, βλ. Hinds (1999) 127, και Hardie (2005) 298.
5 Prop. 1.2.15-20 non sic Leucippis succendit Castora Phoebe, / Pollucem cultu non Helaira soror;
/ non, Idae et cupido quondam discordia Phoebo, / Eueni patriis filia litoribus; / nec Phrygium falso traxit candore maritum / avecta externis Hippodamia rotis, 1.3.1-8 Qualis Thesea iacuit cedente carina / languida desertis Cnosia litoribus; / qualis et accubuit primo Cepheia somno / libera iam duris cotibus Andromede; / nec minus assiduis Edonis fessa choreis / qualis in herboso concidit Apidano: / talis visa mihi mollem spirare quietem / Cynthia consertis nixa caput minibus.
Prop. 1.4.5-8 tu licet Antiopae formam Nycteidos, et tu / Spartanae referas laudibus Hermionae, / et quascumque tulit formosi temporis aetas; / Cynthia non illas nomen habere sinat.
6 Βλ. Hardie (2005) 294.
(Prop. 1.19.13-6),7 η παραδειγματικότητα του καταλόγου ανάγεται και πάλι σε κάποιο αισθητικό κριτήριο.
Ωστόσο, την καθήλωση των γυναικείων μορφών ως εικαστικών προτύπων στην προπερτιανή ελεγεία επιτείνει, όπως θα δούμε παρακάτω, η τοποθέτηση των γυναικείων μορφών στο α-χρονικό περιβάλλον του Κάτω Κόσμου, όπου οι καλλονές έχουν ήδη αναχθεί σε αναλλοίωτα και διαχρονικά παραδείγματα κάλλους (Prop. 2.28). Κάλλος και Άδης συμβάλλουν σε μια νοσταλγική αναπόληση του παρελθόντος από τη μεριά του ελεγειακού ποιητή (Prop. 1.4.7 formosi temporis aetas), χαρακτηριστικό που, με τη σειρά του, ενισχύει ακόμη περισσότερο την ιδέα της παραδειγματικότητας.
Το κυρίαρχο αισθητικό κριτήριο συμπληρώνεται και από την ιδέα της ερωτικής αφοσίωσης και της συναισθηματικής ακεραιότητας των προπερτιανών γυναικών (Prop. 1.15.9-24 Καλυψώ- Υψιπύλη-Ευάδνη-Αλφεσίβοια),8 αρετές μιας υψηλής nobilitas, τις οποίες αδυνατεί να κατακτήσει η άτακτη ελεγειακή ερωμένη (Prop. 1.15.23-4 quarum nulla tuos potuit convertere mores, / tu quoque uti fieres nobilis historia). Αλλά αυτό δεν αναιρεί την πρωτεύουσα σημασία του αισθητικού-εικαστικού παράγοντα ούτε επιτρέπει στις γυναικείες φιγούρες να ξεφύγουν από τη μουσειακή τους ακινησία – κάτι που σημαίνει ότι η λειτουργία τους μέσα στο ποίημα παραμένει στατική και απομακρυσμένη από το nunc του χρόνου αφήγησης και ελάχιστα ή καθόλου δεν συνδέεται με το επίπεδο, όπου ξετυλίγεται το ερωτικό «δράμα» με πρωταγωνίστρια την Κυνθία. Για τον Προπέρτιο οι «ωραίες στον Άδη» δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα είδος
«πινακοθήκης».
Ως τόπος περιδιάβασης μυθολογικών ηρωίδων ο Άδης 2.28(17-24 Ιώ-Ινώ- Ανδρομέδα-Καλλιστώ) παραπέμπει, φυσικά, στην αρχετυπική Παρέλαση Ηρωίδων, την οποία το ομηρικό και βιργιλιανό έπος στήνει για τις κόρες και τις θυγατέρες των ηρώων κατ’ αντιστοιχία προς την Παρέλαση Ηρώων. Οι γυναίκες, αρνητικός παράγοντας της επικής δράσης,9 την οποία νομοτελειακά προορίζονται να αναστείλουν ή ακόμη και να ματαιώσουν, τοποθετούνται στον άραχλο κόσμο των σκιών, και αποτελούν μέρος της μεταφυσικής εμπειρίας που βιώνει πριν την
7 Prop. 1.19.13-6 illic formosae veniant chorus heroinae, / quas dedit Argivis Dardana praeda viris:
/ quarum nulla tua fuerit mihi, Cynthia, forma / gratior.
8 Prop. 1.15.9-10 at non sic Ithaci digressu mota Calypso / desertis olim fleverat aequoribus / …, 17-8 nec sic Aesoniden rapientibus anxia ventis / Hypsipyle vacuo constitit in thalamo.
9 Πρβ. Hardie (1997) 86: «Το έπος συνιστά ένα έντονα αρσενικό λογοτεχνικό είδος, καθώς επιδίδεται στην αφήγηση των ανδρικών δραστηριοτήτων της αναζήτησης και της κατάκτησης.
Στον Όμηρο οι γυναίκες αποτελούν την αιτία (η Ελένη και η Βρισηίδα στην Ιλιάδα) αλλά και τον στόχο (η Πηνελόπη στην Οδύσσεια) αυτών των ανδρικών δραστηριοτήτων, αλλά στην πορεία της αφήγησης οι γυναίκες έχουν την τάση να προκαλούν προσκόμματα και καθυστερήσεις (η Καλυψώ και η Κίρκη στην Οδύσσεια· στο Ζ της Ιλιάδας η Ανδρομάχη προσπαθεί να αποτρέψει τον Έκτορα από την επιστροφή στη μάχη)».
ηρωϊκή του ολοκλήρωση τόσο ο ομηρικός Οδυσσέας όσο και το απότυπό του, ο βιργιλιανός Αινείας, κατά την κάθοδό τους στο βασίλειο των νεκρών.
Τον κατάλογο γυναικών που απαντά ο Οδυσσέας στον Άδη ανοίγει η μητέρα του Αντίκλεια (λ 152-224), και ακολουθεί πλήθος γυναικών της Εποχής των Ηρώων (λ 235-330), οι περισσότερες από τις οποίες – Τυρώ, Αντιόπη, Αλκμήνη, Λήδα, Ιφιμέδεια –φημίζονται για την ερωτική τους ένωση με κάποιον θεόν. Η Αντίκλεια καθησυχάζει τον Οδυσσέα για το άμεμπτο – κατά την απουσία του – ήθος της Πηνελόπης, την οποία, όχι τυχαία, ο Αντίνοος έχει παρομοιάσει παραπάνω (Οδ. β 118-120), εν είδει προοικονομίας, με τη χορεία των μυθικών εκείνων γυναικών, τις οποίες συναπαντά ο Οδυσσέας στον Κάτω Κόσμο, και οι οποίες συγκαταλέγονται, σύμφωνα με τον Παυσανία, στις Μεγάλες Ηοίες.10
Η παραδειγματικότητα του ομηρικού καταλόγου μυθολογικών ηρωίδων μόνον έμμεσα οφείλεται στο κάλλος τους. Αφορά πιο άμεσα τον έρωτα που οι θνητές της Εποχής των Ηρώων εμπνέουν σε θεούς, και από αυτή την άποψη ο ομηρικός κατάλογος προοικονομεί τον ησιοδικό Κατάλογο γυναικών. Αντίθετα, ο βιργιλιανός κατάλογος ηρωίδων στον Άδη (Aen. 6.440-76), ο οποίος παρακολουθεί από κοντά11 τον ομηρικό κατάλογο της Νέκυιας προσθέτοντας όμως και άλλες γνωστές γυναίκες του μύθου, όπως τη Λαοδάμεια, την Πασιφάη, την Ευάδνη, τη Διδώ, φαίνεται να καταρτίζεται με κριτήριο παραδειγματικότητας το μοτίβο του άτυχου έρωτα (Aen. 6.442 durus amor). Καθώς ο βιργιλιανός κατάλογος των άτυχων ηρωίδων κλείνει, χαρακτηριστικά, με τη μεταμορφωμένη Καινίδα, μία ακόμη ησιοδική Ηοίη (Ησ. απ. 87 M-W12) που με τις αλλεπάλληλες μεταλλάξεις της θα απασχολήσει και το οικουμενικό έπος των Μεταμορφώσεων (Met. 12.189 κ.ε., 459 κ.ε.), δηλώνεται ξεκάθαρα η σύνδεσή του τόσο με τον ομηρικό όσο και με τον ησιοδικό κατάλογο. Ωστόσο, η βιργιλιανή έμφαση στο κριτήριο του durus amor αποτελεί κρίσιμη καμπή, που επηρεάζει άμεσα τις
10 Οδ. β 115-22 ε δ΄ τ΄ νι σει γε πολ ν χρ νον υ ας χαι ν / τ φρον ουσ΄ ν θυμ ν ο περ δ κεν θ νη / ργα τ΄ π στασθαι περικαλλ α κα φρ νας σθλ ς / κ ρδε θ΄ ο ΄ ο π τιν΄ κο ομεν ο δ παλαι ν / τ ων α π ρος σαν ϋπλοκαμ δες χαια / Τυρ τ΄ λκμ νη τε ϋστ φαν ς τε Μυκ νη· / τ ων ο τις μο α νο ματα Πηνελοπε / δη, Παυσ. 2.16.4 (Μυκήνη) μηρος δ ν δυσσε γυναικ ς Μυκ νης ν πει τ δε μν σθη Τυρ τ΄ λκμ νη τε υστ φαν ς τε Μυκ νη.
τα την ε ναι θυγατ ρα ν χου γυνα κα δ ρ στορος τ πη λ γει δ λληνες καλο σιν ο ας μεγ λας.
11 Πρβ. λ 321 Φα δρην τε Πρ κριν τε δον καλ ν τ΄ ρι δνη, 326 Μα ρ ν τε κλυμ νην τε δον στυγερ ν τ΄ ριφ λην, Verg. Aen. 6.445 his Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen.
12 Ησ. απ. 87 M-WΦλέγων,Περ θαυμασ ων v p. 74 Keller (Rer. nat. script., 1877)· FGrHist 257 F 36 (p. 1178. 21-5 Jacoby) ( στορε δ κα σ οδος κα Δικα αρχος κα Κλ αρχος κα Καλλ μαχος κα λλοι τιν ς περ Τειρεσ ου τ δε ...) ο α το στορο σιν κατ τ ν Λαπιθ ν χ ραν γεν σθαι λ τωι τ ι βασιλε θυγατ ρα νομαζομ νην Καιν δα. τα τηι δ Ποσειδ να μιγ ντα παγγε λασθαι ποι σειν α τ ι ν θ ληι, τ ν δ ξι σαι μεταλλ ξαι α τ ν ε ς νδρα ποι σα τε τρωτον. το δ Ποσειδ νος κατ τ ξιωθ ν ποι σαντος μετονομασθ ναι Καιν α.
οβιδιακές Ηρωίδες, καθώς προδίδει τις εμφάσεις και την παρουσία της ελληνιστικής ποίησης.13
Ανεξάρτητα από τα κριτήρια που ορίζουν την παραδειγματικότητα των καταλόγων και τις θεματικές εμφάσεις που μπορεί κάθε φορά να προκύπτουν από τον τρόπο με τον οποίο διαφορετικοί ποιητές χειρίζονται την καταλογική μορφή, από δομική άποψη ο κατάλογος αποτελεί ταυτόχρονα φορμαλιστική αντίδραση και ποιητολογική αντιπαράθεση προς το ν κα διηνεκ ς του παραδοσιακού ομηρικού έπους, και από αυτή την άποψη η συχνότητα της εμφάνισής του στην ακμαία ελληνιστική ποίηση ισοδυναμεί με την ιδεολογική και ειδολογική οριοθέτηση ενός χώρου που βρίσκεται σε αντιπαλότητα προς τον επικό. Σ’ αυτόν τον χώρο, όσο μπορούμε να γνωρίζουμε ή να εικάσουμε, ανήκουν καταλογικού τύπου συνθέσεις, όπως του Φανοκλή, του Νικαίνετου, του Σώστρατου, του Ερμησιάνακτα, αλλά και τα καλλιμαχικά Α τια.
Στα ελληνιστικά συλλεκτικά ποιήματα (‘Kollektivgedicht’) το στοιχείο του καταλόγου αποδεικνύεται κρίσιμο και θεμελιακό για τη σύνθεσή τους. Σε ελεγειακό μέτρο ο Φανοκλής αναλαμβάνει να υμνήσει στο ποίημά του ρωτες καλο (απ. 1 Powell) τον παιδεραστικό έρωτα. Από το εγχείρημά του σώζεται σήμερα η ιστορία του Ορφέα και του Κάλαϊ, όπου το ερωτικό θέμα χρησιμεύει τόσο ως πλαίσιο για τη διήγηση του θανάτου του Ορφέα όσο και ως α τιον για τον στιγματισμό των γυναικών της Θράκης. Η σύνδεση του ποιήματος με τον ησιοδικό κατάλογο γίνεται αισθητή στον λογότυπο ς. Με παρόμοια καταλογογράφηση ο Νικαίνετος από τη Σάμο συνθέτει τον δικό του Κατάλογο γυναικών, πιθανόν τον 2ο αι. π.Χ., ενώ με τη συγγραφή Ηοίων συνδέεται και ο Σωσικράτης ή Σώστρατος από τη Φαναγορία.
Την πιο χαρακτηριστική περίπτωση, ωστόσο, συλλεκτικού ποιήματος από την ελληνιστική εποχή παρέχει ο Ερμησιάνακτας ο Κολοφώνιος με την ελεγειακή του συλλογή Λεόντιον, η οποία οφείλει τον τίτλο της, όπως και η Λύδη του συμπατριώτη του Αντίμαχου, στην ομώνυμη αγαπημένη του ποιητή. Μεγάλο τμήμα του τρίτου βιβλίου της συλλογής διαρθρώνεται καταλογικά, απαριθμώντας πρώτα ποιητές και ύστερα φιλοσόφους που τους κατανίκησε ο Έρωτας. Κριτήριο παραδειγματικότητας του καταλόγου συνιστά, όπως και στην περίπτωση του βιργιλιανού καταλόγου, ο durus amor. Καθόλου συμπτωματικά, στον κατάλογο του Ερμησιάνακτα ξεχωρίζει η Πηνελόπη, αγαπημένη ηρωίδα τόσο του Ομήρου όσο και του Ησιόδου (Λεόντιον Γ΄, απ. 7 Powell) αλλά και προγραμματική Ηρωίδα του οβιδιακού corpus.
13 Βλ. σχόλια Austin (1977) στην Aen. 6.440-9.
Πέρα, όμως, από το παραπάνω σημείο σύγκλισης, οι δεσμοί του συγκεκριμένου καταλογικού ποιήματος με τις οβιδιακές Heroides είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι, καθώς στο οβιδιακό corpus οι μυθολογικές ηρωίδες καταλογογραφούνται, και μάλιστα με άξονα παραδειγματικότητας τη συντριβή τους από τον έρωτα. Συμβολικά η ερωτική τους ήττα αποτυπώνεται στον τυποποιημένο ρόλο στον οποίο καταδικάζονται, και ο οποίος είναι έκδηλος στην (παρ)ετυμολογία των ονομάτων τους. Έτσι, η Πηνελόπη καταλήγει παραδειγματική υφάντρα (βλ. σ. 51), η Φυλλίδα προέκταση του φυσικού τοπίου της χώρας της (βλ. σ. 79), η Βρισηίδα αναδεικνύεται σε παραδειγματική δορυάλωτη (βλ. σ. 105), η Οινώνη καταδικάζεται στην ανωνυμία (βλ. σ. 147), η Υψιπύλη αποτελεί το παραδειγματικό ‘πέρασμα’ (βλ. σ. 166), η Διδώ εκπροσωπεί την παραδειγματική παραπλανημένη (βλ. σ. 182, 187), η Δηϊάνειρα την παραδειγματική συζυγοκτόνο (βλ. σ. 236), η Αριάδνη εκπροσωπεί παράδειγμα αποθέωσης (βλ. σ. 253), η Κανάκη ταυτίζεται με την αυτοχειρία (βλ. σ. 276), η Μήδεια με την πανουργία και την ιατρική (βλ. σ. 161, 288, 337), η Λαοδάμεια με το συλλογικό πεπρωμένο (βλ. σ. 309), και, τέλος, η Υπερμήστρα με την υπερνίκηση του άτυχου έρωτα (βλ. σ. 337).
Έναν άλλο παράγοντα σύνδεσης της οβιδιακής συλλογής με την ελληνιστική καταλογογραφική παράδοση συνιστά η πραγμάτευση κάθε ιστορίας ως α τ ου, καθώς η άδικη συμπεριφορά του εκάστοτε ήρωα προβάλλει ως α τιον του ολέθρου της ηρωίδας. Αυτή η αιτιολογική διάσταση γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στα επιγράμματα που εν είδει επιτύμβιου λίθου σφραγίζουν διάφορες ιστορίες (Her. 2.148, 7.195, 9.148, 10.144): στις περιπτώσεις αυτές ο ήρωας – Δημοφώντας, Αινείας, Ηρακλής, Θησέας – καταγγέλλεται ως υπαίτιος της πτώσης ή του θανάτου της ηρωίδας, necis causa, letis causa, mortis causa. Λόγω της αιτιολογικής της διάστασης, ωστόσο, η οβιδιακή συλλογή φαίνεται να συγγενεύει εκλεκτικά με το καταλογικό σύνθεμα του Φανοκλή, αλλά κυρίως με τα καλλιμαχικά Α τια, γεγονός που επιτρέπει στον Οβίδιο να διεκδικήσει τον τίτλο του Romanus Callimachus14 από τον Προπέρτιο, αφού επιστρέφοντας στην ελληνιστική νεοτερικότητα ανανεώνει την έννοια της παραδειγματικότητας μέσα από μια «μεταμοντέρνα» κίνηση αναγωγής στις ρίζες, ενώ συγχρόνως απομακρύνει τις οβιδιακές Ηρωίδες από την άψυχη παραδειγματικότητα του εικαστικού προπερτιανού exemplum.
Όπως και στην περίπτωση των Μεταμορφώσεων,15 επομένως, η εκλεκτική συγγένεια των Ηρωίδων με τον ησιοδικό Κατάλογο αποδίδεται στην ελληνιστική
14 Πρβ. και Knox (1986a) κεφ. V ‘The Roman Callimachus’.
15 Για τη σχέση των Μεταμορφώσεων με τον ησιοδικό Κατάλογο βλ. Fletcher (2005) 299-303.
παράδοση των καταλογικών ποιημάτων του Αντίμαχου, του Φιλιτά και, προπάντων, του Ερμησιάνακτα, οι οποίοι έλκονται στο ησιοδικό έργο «από τον χαλαρό, φυγόκεντρο, αποσπασματικό και κάποτε αυτόχρημα καταλογικό τρόπο της σύνθεσης, δηλαδή τον δραστικό κατακερματισμό του ενός και διηνεκούς».16 Έτσι, η ελληνιστική αντιπαράθεση προς τη φόρμα, αλλά, κατά δεύτερο λόγο, και προς την ηρωϊκή θεματική του ομηρικού έπους, γίνεται με την υποστήριξη και τη μαρτυρία του «αιρετικού» ησιόδειου έπους. Στον κόμβο αυτόν πρέπει τελικά να αναζητηθεί τόσο η ποιητολογική όσο και η ειδολογική ταυτότητα των οβιδιακών Ηρωίδων – και μάλιστα προτού γίνει λόγος για την ακριβέστερη ειδολογική ταυτότητα του έργου στο πλαίσιο της νεοτερικότητας που τροφοδοτείται από το ησιόδειο παράδειγμα.
Ασφαλώς, συνδεόμενος με τα καταλογικά πρότυπα ο οβιδιακός κατάλογος αποτελεί συγχρόνως και ποιητολογικό σχόλιο γι’ αυτό το «είδος»
σύνθεσης. Σύμφωνα με τον Hardie, «ανάγοντας την ποικιλία και το μέγεθος των Ηρωίδων του σε έναν σχηματικό κατάλογο γυναικών με τυπικά χαρακτηρολογικά γνωρίσματα, ο Οβίδιος καταθέτει τη γνώση του για τον τρόπο συγκρότησης αυτών των ελληνιστικών ‘καταλογικών ποιημάτων’ – ‘μια αναγωγή’, σύμφωνα με τον Richard Hunter, ‘του πλούσιου υλικού και της ανισομερούς κατανομής του Καταλόγου στο πιο χαρακτηριστικό του γνώρισμα, την επανάληψη ...’».17 Ωστόσο, είτε είναι τα «τυπικά χαρακτηρολογικά γνωρίσματα» είτε είναι η ομορφιά ή ο durus amor που συνέχει αυτούς τους καταλόγους η επανάληψη αντιμετωπίστηκε από διάφορους μελετητές ως «πρόβλημα».
Θα πρέπει να υποθέσει κανείς ότι παρόμοιες αρνητικές αντιδράσεις προϋποθέτουν ένα είδος «αριστοτελικής» προσήλωσης στο ευσύνοπτο και ενιαίο του μύθου. Αλλά, σε τελική ανάλυση, αυτόν τον ενιαίο και ευσύνοπτο μύθο αντιστρατεύεται εν πολλοίς η ελληνιστική ποιητική (και ευρύτερη αισθητική) στο πλαίσιο της νεοτερικής στρατηγικής της και ως οργανικό μέρος της
«χειραγώγησης», στην οποία υποβάλλει την κειμενική «κλασική» παράδοση. Η επανάληψη, λοιπόν, συνιστά ένα από τα πιο ευδιάκριτα τεχνάσματα αυτής της στρατηγικής.
Έτσι, ο άμεσος συσχετισμός των Ηρωίδων με τον ησιοδικό Κατάλογο – τον οποίο πριν από τον Hardie (2005) επισημαίνει ο Barchiesi (1996) – αλλά και με το δομικό του χαρακτηριστικό, την επανάληψη, φαίνεται να απαντά στην κατηγορία της μονότονης επαναληπτικότητας που επέσυρε κατά καιρούς
16 Παπαγγελής (1994) 41-2, πρβ. Hardie (2005) 287 και ιδιαίτερα σημ. 1, όπου εξαίρεται η σημασία του ησιοδικού έργου για τους αλεξανδρινούς ποιητές. Ειδικά για την επίδραση του ησιοδικού Καταλόγου σε ελληνιστικά ‘καταλογικά ποιήματα’ βλ. Asquith (2005) 266-86. Η σχέση των Μεταμορφώσεων με ελληνιστικά ‘καταλογικά ποιήματα’ επισημαίνεται ήδη από τον Galinsky (1975) 2, ενώ από τον Fletcher (2005) 299-319 διερευνάται η αναγωγή του οβιδιακού έπους στον ησιοδικό Κατάλογο.
17 Hardie (2005) 298, και Hunter (2005) 259.
διάφορες αρνητικές αντιδράσεις.18 Επιπλέον, η επανάληψη ως απόρροια της καταλογογράφησης φαίνεται να λειτουργεί ως συνεκτικός αρμός σε ένα τόσο ετερόκλητο υλικό που αντίκειται στη διηνεκή μονολιθικότητα του ‘ορθόδοξου’
έπους. Σε ένα είδος αντιθετικού διαλόγου με το ‘ορθόδοξο’ έπος, άλλωστε, οι Heroides, που εκτυπώνονται από τα αρνητικά των ομηρικών και βιργιλιανών λήψεων στο σκοτεινό δώμα του Άδη, παραπέμπουν ηχητικά τόσο στους magnanimi heroes της Αινειάδας όσο και στους ήρωες της Ιλιάδας.
Αξίζει, ωστόσο, να επισημανθεί ότι οι Ηρωίδες συνιστούν ένα νέο είδος Καταλόγου, αποκλίνοντας σημαντικά από τον σχηματικό χαρακτήρα τόσο του ησιοδικού όσο και των ελληνιστικών Καταλόγων. Πρόκειται για έναν «υπέρ- κατάλογο», όπου κάθε γυναικείο όνομα εμπλουτίζεται συνοδευτικά από μια ολόκληρη σύνθεση. Με τον τρόπο αυτό τα σημαίνοντα που ερανίζεται ο Οβίδιος από προηγούμενους καταλόγους και από το σύνολο της γραπτής ελληνορωμαϊκής παράδοσης συνοδεύονται τώρα από διευρυμένα σενάρια. Οι Ηρωίδες, με αφετηρία τον καταλογικό τρόπο και σε αναζήτηση της δικής τους θέσης στον χάρτη της νεοτερικής γραφής, σημειώνουν το πέρασμα από τη φορμαλιστικά προφανή επαναληπτικότητα του καταλόγου στην καταλογική συλλογή, ελευθερώνοντας με αυτόν τον τρόπο δραματικό χώρο στις παραδειγματικές γυναικείες φιγούρες, προκειμένου να παίξουν το δικό τους παιχνίδι με τα κείμενα του παρελθόντος.
2. Ο μύθος των γενών και η Εποχή των Ηρώων στο οβιδιακό έργο
Πέρα από τον εξόφθαλμο συσχετισμό με τον χώρο του εναλλακτικού έπους, η απόδοση των Ηρωίδων στην Εποχή των Ηρώων παρέχει μια σχετικά ιστορική διάσταση στην α-χρονικότητα του μύθου, καθώς εντάσσει τις ηρωίδες μέσω μιας σχετικής και όχι απόλυτης, φυσικά, ιστορικοποίησης σε κάποιο συγκεκριμένο πλαίσιο. Και ιδιαίτερη σημασία προς αυτήν την κατεύθυνση αποκτά η αντιμετώπιση της Εποχής των Ηρώων αλλά και του ησιοδικού μύθου των γενών στο οβιδιακό έργο.
Ως οικουμενικό έπος οι Μεταμορφώσεις συσχετίζονται άμεσα με την Αοιδή του Σειληνού στην έκτη βιργιλιανή Εκλογή, η οποία πέρα από την κοσμογονία περιλαμβάνει και έναν κατάλογο ερωτικών μύθων, σχεδιασμένο βάσει της Θεογονίας σε συνδυασμό με τον Κατάλογο. Παρέχοντας το χρονικό πλαίσιο της οικουμενικής ιστορίας η έκτη Εκλογή θεωρείται πρότυπο για τις Μεταμορφώσεις – βασική θέση του Knox (1986),19 ενώ ο βαθμός σύμπτωσης στην κατάταξη των ιστοριών στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου, στην έκτη
18 Galinsky (1975) 32, Fulkerson (2005) 3-4.
19 Knox (1986a) 10-4.
Εκλογή και στις οβιδιακές Μεταμορφώσεις υποδεικνύει ως κοινό πρότυπο και των τριών έργων τη Θεογονία και τον Κατάλογο.20
Χάρη στην ύπαρξη ενός χρονικού πλαισίου για την αφήγηση του θέματος της μεταμόρφωσης, το οβιδιακό έπος κατορθώνει να προσδώσει στον μύθο τη διάσταση παγκόσμιας ιστορίας, υποβάλλοντας την αντίληψη ότι ένα συνεχές ποίημα που πραγματεύεται διάφορους μύθους μπορεί να είναι εξίσου σημαντικό με οποιοδήποτε λογοτέχνημα που αφορμάται και κινείται στον χώρο της ιστορίας.21 Αν έναντι του χρονολογικού είχε προκριθεί ο γεωγραφικός παράγοντας και το έπος είχε οργανωθεί βάσει της γεωγραφίας ή των κατηγοριών της μεταμόρφωσης, τότε το ποίημα θα κατέληγε ένα από τα ‘καταλογικά ποιήματα’ (‘Kollektivgedicht’) της ησιοδικής και ελληνιστικής παράδοσης που ασχολούνται με ετερόκλητους μύθους (οικογενειακές ιστορίες, α τια, μύθοι καταγωγής, τοπικοί μύθοι, μύθοι μεταμόρφωσης).22
Καθοριστικός ερμηνευτικός παράγοντας στην περίπτωση των Μεταμορφώσεων, η σχετική ιστορικοποίηση του μυθολογικού υλικού αποδεικνύεται σημαντική ερμηνευτική παράμετρος και για τη συλλογή των Ηρωίδων, η οποία από την κοσμογονία και την πρώιμη ιστορία της ανθρωπότητας επικεντρώνεται σε μια συγκεκριμένη εποχή, την Εποχή των Ηρώων. Ωστόσο, στις οβιδιακές Ηρωίδες ο αδιόρατος χαρακτήρας του χρονολογικού πλαισίου, που υποβάλλεται παρά δηλώνεται ρητά, διατηρεί τη συλλογή στο επίπεδο του ‘καταλογικού ποιήματος’, επιτρέποντας την υπερίσχυση του γεωγραφικού παράγοντα: αναξιοπαθούσες γυναίκες από κάθε σημείο του ορίζοντα συνωθούνται, και καταθέτουν τη μαρτυρία τους για την Εποχή των Ηρώων.
Αν το κεντρικό πρότυπο των Μεταμορφώσεων εντοπίζεται στην έκτη βιργιλιανή Εκλογή, το χρονολογικό πλαίσιο των Ηρωίδων θα μπορούσε να αναζητηθεί στην τέταρτη Εκλογή, συμπληρωματική, στο corpus των Εκλογών, της έκτης, του συνοπτικού σχεδιάσματος οικουμενικής ιστορίας. Στην τέταρτη Εκλογή η άμεση παρουσία του Καταλόγου γίνεται πιο αισθητή, καθώς αυτή βασίζεται στον ησιοδικό μύθο των γενών από τα ργα κα μ ραι, και μπορεί να διαβαστεί και ως αντιστροφή του κατουλλικού επυλλίου 64. Βασικό χαρακτηριστικό της Εκλογής είναι η διπολική αντίθεση μεταξύ της εποχής της θεοξενίας (απαρακώλυτης συναναστροφής θεών και ανθρώπων) και της εποχής του διαχωρισμού θεών και ανθρώπων, αντίθεση κυρίαρχη τόσο στο κατουλλικό επύλλιο όσο και στον ησιοδικό Κατάλογο, που επιμένουν στη θεοξενία ως βασικό
20 Βλ. Hardie (2005) 288 και σημ. 6.
21 Galinsky (1975) 3.
22 Για την καθιέρωση του όρου ‘Kollektivgedicht’, βλ. Galinsky (1975) 3 σημ. 2.
χαρακτηριστικό της εποχής των Ηρώων, και ορίζουν τον τρωϊκό πόλεμο ως τέλος της εποχής της θεοξενίας.23
Ο Κατάλογος ανοίγει με αναφορά στα κοινά συμπόσια θεών και ανθρώπων, προκειμένου να εξηγηθούν οι συχνές συνευρέσεις θνητών γυναικών με θεούς (Ησ. απ. 1.5-7 M-W μισγ μεναι θεο σιν / ξυνα γ ρ τ τε δα τες σαν ξυνο δ θ ωκοι / θαν τοις τε θεο σι καταθνητο ς τ΄ νθρ ποις), και καταλήγει, πιθανόν, στην απομάκρυνση των θεών από τους ανθρώπους (Ησ.
απ. 204.102-3 M-W λλ΄ ο μ[ ]ν μ κ[α]ρες κ[ ]ν ς τ π ρος περ / χωρ ς π΄ ν[θ]ρ πων[ β οτον κα] θε΄ χωσιν). Παρόμοια, εν είδει Ringkomposition, το κατουλλικό επύλλιο 64 ξεκινά από την ευτυχισμένη Εποχή των Ηρώων κατά τον γάμο Πηλέα-Θέτιδας (22-30) και καταλήγει στην αναχώρηση των θεών από τη γη (384-408).
Η Εποχή των Ηρώων, λοιπόν, χαρακτηρίζεται από την απαρακώλυτη συνεύρεση θεών και ανθρώπων, χάρη στην οποία προκύπτουν τα μεγάλα γένη των Ηοίων. Το κατουλλικό επύλλιο παραθέτει έναν κατάλογο θεών που σύχναζαν παλιότερα στη γη (Cat. 64.387-96), ενώ ο ησιοδικός Κατάλογος διασώζει έναν κατάλογο θεών που αποζητούν τον έρωτα θνητών γυναικών (Ησ. απ. 1.15-22 M- W), και μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται ο Δίας, o Ποσειδώνας, o Άρης, o Ερμής.24 Παρόμοια, την τέταρτη Εκλογή πλαισιώνουν διαπιστώσεις σχετικά με την κοινή ζωή ηρώων και θεών, αρχικά στο πλαίσιο της προφητείας (290) για τη μελλοντική εμπειρία του παιδιού (15-6 ille deum vitam accipiet divisque videbit / permixtos heroas et ipse videbitur illis) που αντιστοιχεί στη γενική συναναστροφή θεών και ανθρώπων στο κατουλλικό επύλλιο (64.384-6 praesentes namque ante domos invisere castas / heroum et sese mortali ostendere coetu / caelicolae nondum spreta pietate solebant), και κυκλικά στην τελική προτροπή προς το παιδί να διασφαλίσει με το χαμόγελό του τη συναναστροφή του με θεούς και θεές (63 nec deus hunc mensa, dea nec dignata ubili est) που αντιστοιχεί στην ένωση Πηλέα-Θέτιδας στην αρχή του κατουλλικού επυλλίου (64.28-9 tene Thetis tenuit pulcherrima Nereine, / tene suam Tethys concessit ducere neptem).
Συνδυάζοντας την αναφορά στον ησιοδικό μύθο των γενών με την αναφορά στην κατουλλική χρήση του Καταλόγου, η τέταρτη Εκλογή φαίνεται να ορίζει το χρονολογικό πλαίσιο των Ηρωίδων και τις συνθήκες της εποχής τους.
Όπως στο κατουλλικό 64, αλλά και στον Κατάλογο, ο τρωϊκός πόλεμος
23 Βλ. Hardie (2005) 289.
24 (Δίας, Διόνυσος, Άρης, Αθηνά, Άρτεμη) Cat. 64.387-96 saepe pater divum templo in fulgente residens, / annua cum festis venissent sacra diebus, / conspexit terra centum procumbere tauros. / saepe vagus Liber Parnasi vertice summo / Thyiadas effusis euhantes crinibus egit, / cum Delphi tota certatim ex urbe ruentes / acciperent laeti divum fumantibus aris. / saepe in letifero belli certamine Mavors / aut rapidi Tritonis era aut Amarynthia virgo / armatas hominumst praesens hortata catervas, Ησ. απ. 1.15-22 σσ[αι]ς δ παρελ[ ξατ΄ λ μπιος ε ρ οπα Ζε ς / σ]περμ[α ]νων τα[ / ]ς τε Π[ο]σειδ ω[ν / ]ν τ΄ ρης [ / ]ηιιντ[ ]στοσπ[ / ]ρμ ς [ / ] β η
[ρακλ ος, πρβ. Hardie (2005) 289 σημ. 13.
λειτουργεί ως όριο μεταξύ δύο γενών, αλλά εδώ κατά αντίστροφο τρόπο, και με τη διαφορά ότι μετά τον δεύτερο τρωϊκό πόλεμο δεν θα υπάρξει επιστροφή στην Εποχή των Ηρώων – που είχαν το προνόμιο της συναναστροφής με τους θεούς τόσο στον Κατάλογο όσο και στο κατουλλικό 64 – αλλά στη Χρυσή Εποχή, όπου οι ήρωες θα συναναστρέφονται με τους θεούς.25
Αν η τέταρτη Εκλογή προοιωνίζεται την επιστροφή στη Χρυσή Εποχή, το κατουλλικό επύλλιο επισημαίνει, κατά τον ησιοδικό τρόπο, το τέλος της ειδυλλιακής Εποχής των Ηρώων, μέσα από την οδυνηρή σύγκριση με την ανοσιότητα της σύγχρονης εποχής (405 omnia fanda nefanda malo permixta furore) που τερματίζει την απρόσκοπτη συνδιαλλαγή θεών και ανθρώπων (407 quare nec talis dignantur visere coetus). Ωστόσο, στην κφρασιν του κατουλλικού επυλλίου, που μεταξύ των heroum virtutes (51), μεταγραφή του ομηρικού κλ α νδρ ν, προβάλλει την εγκατάλειψη της Αριάδνης από τον Θησέα, πράξη κτηνωδίας και εξευτελισμού,26 αρχίζει να υφέρπει η αμφισβήτηση της Εποχής των Ηρώων.
Αυτή η υπονομευτική τάση απέναντι στη μυθολογική ωραιοποίηση γίνεται περισσότερο αισθητή αφενός στην αντίθεση ανάμεσα στην ευδαιμονία της ένωσης Πηλέα-Θέτιδας, και την αθλιότητα της κφρ σεως, και αφετέρου στην τραγική αντινομία του θεϊκού γάμου και του πρόωρου θανάτου του Αχιλλέα. Ο συνδυασμός της αντίθεσης με την τραγική αντινομία υπογραμμίζει εμφατικά όχι την απρόσκοπτη αναστροφή θεών και ανθρώπων, αλλά, αντίθετα, τη θνητότητα, το όριο μεταξύ θεών και ανθρώπων. Οι ημίθεοι ήρωες, γιοι θεών και θεαινών, όπως ο Ποσειδώνας και η Θέτιδα, υπόκεινται στον ανθρώπινο νόμο, και με τη συμπεριφορά ή τη μοίρα τους προκαλούν ως κοινοί θνητοί τον πόνο στους αγαπημένους τους.
Τονίζοντας την ανθρώπινη διάσταση των ηρώων το κατουλλικό επύλλιο ιδεολογικά εγγίζει περισσότερο από ό,τι η τέταρτη βιργιλιανή Εκλογή το οβιδιακό corpus. Οι Ηρωίδες εμμένουν στην άδικη στάση των ηρώων, οι οποίοι χαιρετίζονται στο κατουλλικό επύλλιο ως deum genus, και bona matrum progenies (64.23b-4), και μ’αυτόν τον τρόπο αμφισβητούν την οποιαδήποτε ειδυλλιακότητα και αρετή του γένους τους. Με την άρση της ασυλίας του μύθου, ο οποίος τείνει στην εξιδανίκευση των μορφών, απογυμνώνονται οι αδυναμίες των ηρώων που παρά ή λόγω της θεϊκής τους καταγωγής αποδεικνύονται σκληρότεροι από τους ανθρώπους.
Ως χρονολογικός δείκτης για τον εντοπισμό των ηρωίδων στην Εποχή των Ηρώων λειτουργεί το μοτίβο της καταγωγής που διακριτικά επανέρχεται σχεδόν σε κάθε ηρωίδα. Με αφορμή τη regia virgo-Αριάδνη, ο Barchiesi (1986)27
25 Για την προκλητική novitas της βιργιλιανής Χρυσής Εποχής βλ. Hardie (2006) 298-300.
26 King (1987) 115 και σημ. 29.
27 Barchiesi (1987) 97.
υπογραμμίζει την εμμονή των μυθολογικών γυναικών της συλλογής να αναφέρονται στο «κοινωνικό» τους status. Έτσι, με την αναφορά στον Ικάριο (Her. 1.81) η Πηνελόπη θυμίζει την καταγωγή της από το γένος του Οίβαλου που φημίζεται ως προς τον κλάδο του Ικάριου για την αρετή (Πηνελόπη) και ως προς τον κλάδο του Τυνδάρεω για τον δόλο των γυναικών του (Ελένη, Κλυταιμήστρα).
Αντίστοιχα, η Υψιπύλη συστήνεται ως Thoantias (Her. 6.163), τονίζοντας την υψηλή καταγωγή της από τον Διόνυσο (Her. 6.113-4). Η Αριάδνη, το αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα σε σχέση με το μοτίβο της καταγωγής, υπενθυμίζει την καταγωγή της από τον Δία, άμεσα από τον Μίνωα, έμμεσα από την Πασιφάη, κόρη του Ήλιου (Her. 10.69, 91). Ακόμη και η Διδώ, διαβεβαιώνοντας τον Αινεία για τις φιλικές της διαθέσεις (Her. 7.165-6), υπενθυμίζει στην ουσία την καταγωγή της από το γένος των Ιναχιδών (Aen. 1.621 genitor tum Belus).
Παρόμοια, μέσω επικών προσφωνήσεων, Κανάκη, Λαοδάμεια και Υπερμήστρα δηλώνουν το μεγάλο γένος στο οποίο ανήκουν: Κανάκη και Λαοδάμεια ανάγουν την καταγωγή τους στο γένος των Αιολιδών (Her. 11.1, 7, 36, 13.2,), ενώ η Υπερμήστρα συστήνεται, όπως και η πρόγονός της Ιώ, ως Ιναχίδα (Her. 14.23, 105). Την εμμονή των ηρωίδων στην υψηλή τους καταγωγή φαίνεται να παρωδεί η ακραία στάση της όγδοης ηρωίδας, της Ερμιόνης, που επιμένει με οποιοδήποτε τίμημα, ακόμη και με την αιμομιξία, να παραμείνει πιστή στο γένος του ανόσιου και βάρβαρου Ταντάλου (Her. 8.122 aut ego Tantalidae Tantalis uxor ero!). Ως απόγονος του Δία, η Ερμιόνη δεν φαίνεται να ορρωδεί μπροστά στο αποτρόπαιο έθος της αιμομιξίας, πρακτική που εγκαινιάζει ο προπάτοράς της αλλά και διαιωνίζουν επάξια η μητέρα και ο πατέρας της.
Παραπέμποντας στην καταγωγή τους, οι Ηρωίδες στην πραγματικότητα τοποθετούνται χρονολογικά στην εποχή του Δία, καθώς, μάλιστα, σύμφωνα με τις γενεαλογίες που προκύπτουν κατά την αποκατάσταση του ησιοδικού Καταλόγου από τον West,28η πλειοψηφία τους έλκει την καταγωγή της από τον πατέρα θεών και ανθρώπων (Πηνελόπη, Φαίδρα, Υψιπύλη, Ερμιόνη, Δηϊάνειρα, Αριάδνη, Κανάκη, Μήδεια, Λαοδάμεια, Υπερμήστρα). Αν και απόγονοι του Δία, οι ηρωίδες δεν αναφέρονται ποτέ ρητά στην εποχή τους, με εξαίρεση τη Φαίδρα της τέταρτης επιστολής που συλλαμβάνεται contre temps και επιχειρεί με πρόσχημα την εποχή του Δία να δικαιολογήσει το ανόσιο πάθος της (Her. 4.133- 4).
Οι ηρωίδες κυριολεκτικά αγωνίζονται να επιδείξουν την υψηλή τους καταγωγή και αυτή η αγωνία κυριεύει ακόμη και, ή κυρίως, όσες δεν έχουν να επιδείξουν κάποια υψηλή καταγωγή. Γι’ αυτό η Βρισηίδα και η Οινώνη
28 Βλ. West (1985) 173-82· με την εξαίρεση της Λαοδάμειας, η αιολική καταγωγή της οποίας συνάγεται από την αυτοσύστασή της, Haemonis Laodamia, και την επανάληψη Haemonis Haemonio (Her. 13.2), μίμηση της αυτοσύστασης της Κανάκης, Aeolis Aeolidae (Her. 11.1).
αισθάνονται επιτακτική την ανάγκη «κατασκευής» κάποιας ηρωϊκής ή θεϊκής καταγωγής, αντίστοιχα. Έτσι, η πλειοψηφία των ηρωίδων στοχεύει στην κοινωνική της αναβάθμιση, συχνά με κωμικές ή γελοίες συνέπειες, καθώς η ταπεινότητα της κοινωνικής τους ταυτότητας είναι αδύνατον να συγκαλυφθεί.
Το αποτέλεσμα είναι οι οβιδιακές ηρωίδες να μεταμορφώνονται σε καθωσπρέπει κόρες καλών οικογενειών της υψηλής αριστοκρατίας σε αντιστοιχ