Σχολή Κοινωνικών Επιστημών
Διοίκηση Τουριστικών Επιχειρήσεων
Διπλωματική Εργασία
«Η συμβολή των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην ανάπτυξη του τουρισμού»
Τσαρούχα Σουλτάνα
Α΄ Επιβλέπων καθηγητής: Παπαγιάννης Δημήτριος Β΄ Επιβλέπων καθηγητής: Κασιμάτη Ευαγγελία
Πάτρα, Μάιος 2019
2
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Δεδομένων και των αρνητικών συνεπειών που έχει το μοντέλο μαζικού τουρισμού στην κοινωνία, οικονομία και το περιβάλλον του τόπου υποδοχής, προωθείται ένα μοντέλο βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης. Σε αυτό το μοντέλο σημαντική είναι εύρεση τρόπων ενέργειας φιλικών προς το περιβάλλον, όπως είναι οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Η αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας μπορεί να γίνει σε επίπεδο ξενοδοχειακών υποδομών και άλλων τουριστικών επιχειρήσεων, προκειμένου να μειωθεί η κατανάλωση ενέργειας και ο αρνητικός αντίκτυπος στο περιβάλλον από τη λειτουργία τους, αλλά και σε επίπεδο δημιουργίας θεματικών πάρκων στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η χρήση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην περίπτωση ανάπτυξης των νησιωτικών περιοχών και ειδικότερα των μικρών. Στόχος αυτής της έρευνας είναι η διερεύνηση της χρήσης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην τουριστική ανάπτυξη. Χρησιμοποιώντας δευτερογενή και πρωτογενή δεδομένα μέσα από συνεντεύξεις σε 30 φορείς στο πλαίσιο της ποιοτικής έρευνας, τα συμπεράσματα που προέκυψαν από αυτήν την έρευνα είναι τα εξής: α) υπάρχει μία αμφίδρομη σχέση μεταξύ περιβάλλοντος και τουριστικής ανάπτυξης, β) οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας μπορούν να οδηγήσουν σε σημαντικά οφέλη για τις τουριστικές επιχειρήσεις και τους τουριστικούς προορισμούς σε επίπεδο ανάπτυξης, λόγω μειωμένου κόστους και της προσέλκυσης τουριστών, γ) εμπόδια στη χρήση των ΑΠΕ σε επίπεδο τουριστικής ανάπτυξης είναι οι οικονομικοί πόροι, η μη σύνδεση θεσμών, τεχνολογίας και τοπικών κοινωνιών, οι αποφάσεις, γνώσεις και οι πεποιθήσεις των πολιτικών προσώπων σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης, η αποδοχή από μέρους των τοπικών κοινοτήτων και των τουριστών. Η Ελλάδα έχει ξεκινήσει να αξιοποιεί τις ΑΠΕ στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης, αλλά θα πρέπει να γίνουν ακόμα αρκετές ενέργειες σε επίπεδο κεντρικού σχεδιασμού, αλλά και να εφαρμοστούν πρωτοβουλίες και εκστρατείες ενημέρωσης σε τοπικό επίπεδο.
Λέξεις-κλειδιά: ΑΠΕ, τουρισμός, αειφόρος ανάπτυξη, τοπική κοινότητα, Ελλάδα
3
ABSTRACT
Due to the negative impact of mass tourism model on the society, economy and the environment of the host destination, a model of sustainable tourism development has being promoted. In this model, it is important to find environment-friendly energy ways, such as renewable energy sources. The use of renewable energy sources can be achieved at the level of hotel infrastructure and other tourism businesses in order to reduce energy consumption and the negative impact on the environment from their operation, as well as at the level of creating theme parks in the context of tourism development. Particularly important is the use of renewable energy sources in the case of the development of island regions, especially small ones. The aim of this research is to explore the use of renewable energy sources in tourism development. Using secondary data and primary data deriving from interviews to 30 participants within the context of qualitative research method, the conclusions drawn from this research are as follows: a) there is a two-way relationship between the environment and tourism development; b) renewable sources of energy can lead to significant benefits for tourism enterprises and tourist destinations at the level, c) obstacles towards the use of RES in terms of tourism development are economic resources, non-linking of institutions, technology and local communities decisions, knowledge and beliefs of politicians at the level of local government, acceptance by local communities and tourists. Greece has started to exploit RES in the context of tourism development, but a number of centrally planned actions have yet to be undertaken, as well as local information initiatives and campaigns to be implemented.
Keywords: RES, tourism, sustainable development, local community, Greece
4
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ... 8
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ... 13
1.1 Πρωτογενής έρευνα ... 13
1.2 Δευτερογενής έρευνα ... 14
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ... 15
2.1 Η παγκόσμια τουριστική βιομηχανία: στατιστικά στοιχεία ... 15
2.2 Η ελληνική τουριστική βιομηχανία: στατιστικά στοιχεία ... 24
2.3 Τουριστική ανάπτυξη: η τουριστική ανάπτυξη στο πλαίσιο της αειφορίας ... 29
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ... 35
3.1 Μορφές ΑΠΕ ... 35
3.2 Νομικό καθεστώς: Ευρώπη και Ελλάδα ... 43
3.3 Χρηματοδότηση των ΑΠΕ ... 47
3.4 Αποδοχή των ΑΠΕ από τις τοπικές κοινότητες ... 54
3.5 Προώθηση των ΑΠΕ από την ελληνική κυβέρνηση και την τοπική αυτοδιοίκηση ... 71
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΠΕ ... 81
4.1 Αναγκαιότητα και σημασία της χρήσης των ΑΠΕ στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης ... 81
4.2 Παραδείγματα από την Ελλάδα και το εξωτερικό της χρήσης των ΑΠΕ στην τουριστική ανάπτυξη ... 89
4.3 Συμπεράσματα δευτερογενούς έρευνας ... 99
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΕΡΕΥΝΑ ... 101
5.1 Μεθοδολογία της έρευνας ... 101
5.2 Μεθοδολογικό εργαλείο ... 101
5.3 Δείγμα... 102
5.4 Ανάλυση ... 103
5.5 Συμπεράσματα πρωτογενούς έρευνας ... 111
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ... 112
6.1 Συμπεράσματα ... 112
6.2 Προτάσεις πρακτικής εφαρμογής ... 115
6.3 Περιορισμοί και προτάσεις για περαιτέρω έρευνα ... 123
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ... 125
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ... 134
5
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ
Πίνακας 1. Διεθνείς τουριστικές αφίξεις και μερίδιο αγοράς, 1990-2016 ... 18 Πίνακας 2. Διεθνείς τουριστικές εισπράξεις (σε τοπικά νομίσματα) και μερίδιο αγοράς, 2012-2016 ... 18 Πίνακας 3. Διεθνείς τουριστικές αφίξεις (σε εκατομμύρια), 2015-2016 ... 18 Πίνακας 4. Διεθνείς τουριστικές εισπράξεις (σε δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ), 2015- 2016... 19 Πίνακας 5. Συμμετοχή των δραστηριοτήτων του τουρισμού και συναφών κλάδων στο εθνικό σύνολο της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας, 2013 ... 24 Πίνακας 6. Άμεσες και έμμεσες επιδράσεις τουρισμού, έμμεσες επιδράσεις κατανάλωσης και συνολικοί πολλαπλασιαστές παραγωγής, 2013 ... 25 Πίνακας 7. Βασικά μεγέθη ελληνικού τουρισμού, 2000-2016 ... 26 Πίνακας 8. Ανάλυση SWOT για τη χρήση ΑΠΕ στον τομέα της φιλοξενίας και του τουρισμού ... 84 Πίνακας 9. Δείγμα ερωτηθέντων ... 102
6
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ
Γράφημα 1. Διεθνής τουρισμός, 2016 ... 16 Γράφημα 2. Διεθνής τουρισμός, αριθμός αφίξεων, 1995-2016 ... 17 Γράφημα 3. Μερίδιο των συνολικών διανυκτερεύσεων σε τουριστικά καταλύματα, κατά βαθμό αστικοποίησης, 2015 (%)... 20 Γράφημα 4. Τάσεις των διανυκτερεύσεων στα τουριστικά καταλύματα ΕΕ-28, 2005- 2016... 21 Γράφημα 5. Ποσοστό διανυκτερεύσεων σε τουριστικά καταλύματα στην ΕΕ-28 από τουρίστες που ταξιδεύουν εκτός της χώρας διαμονής τους, 2016 (% όλων των διανυκτερεύσεων στα τουριστικά καταλύματα ΕΕ-28) ... 22 Γράφημα 6. Ποσοστό του πληθυσμού που συμμετέχει στον τουρισμό, 2016 (% του πληθυσμού ηλικίας 15 ετών και άνω) ... 23 Γράφημα 7. Προοπτική τουρισμού 2030 ... 24 Γράφημα 8. Διεθνείς αφίξεις στα κυριότερα αεροδρόμια της Ελλάδας, 2016-2017 ... 27 Γράφημα 9. Ταξιδιωτικές εισπράξεις και εξαγωγές και εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών (δισ. €), 2006-2015 ... 28 Γράφημα 10. Δείκτης Ποιότητας Ξενοδοχείων Global Review Index (GRI™) ... 28
7
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ
Σχήμα 1. Πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές ενέργειας ... 35 Σχήμα 2. Μορφές χρηματοδότησης ΑΠΕ ... 50 Σχήμα 3. Αλυσίδα αξίας ... 52
8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τοποθέτηση του προβλήματος
Στις 25 Σεπτεμβρίου 2015 ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών υιοθέτησε μία νέα Ατζέντα βιώσιμης ανάπτυξης για τον τερματισμό της φτώχειας, την προστασία του πλανήτη και την εξασφάλιση της ευημερίας για όλους. Η ατζέντα αυτή έχει συνολικά 17 στόχους και 169 υποστόχους, κάθε ένας από τους οποίους θα πρέπει να υλοποιηθεί έως το 2030.
Μεταξύ αυτών των στόχων είναι και η διασφάλιση πρόσβασης σε προσιτή, αξιόπιστη, βιώσιμη και σύγχρονη ενέργεια για όλους, η διασφάλιση βιώσιμων μοντέλων κατανάλωσης και παραγωγής, καθώς και η διατήρηση και βιώσιμη χρήση των ωκεανών, των θαλασσών και των θαλάσσιων πόρων για βιώσιμη ανάπτυξη (United Nations, 2015). Επίσης, η Παγκόσμια Τράπεζα υποστηρίζει το σχεδιασμό και την εφαρμογή χρηματοδοτικών λύσεων για την επίτευξη των στόχων της Ατζέντας για τη βιώσιμη ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών (World Bank, 2017).Η Παγκόσμια Τράπεζα δεσμεύεται ακόμα με τους στόχους της πρωτοβουλίας για την Αειφόρο Ενέργεια για Όλους στις αγροτικές περιοχές, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται η επίτευξη καθολικής πρόσβασης στην ενέργεια, ο διπλασιασμός του ρυθμού βελτίωσης της ενεργειακής απόδοσης και ο διπλασιασμός του μεριδίου της ανανεώσιμης ενέργειας στο παγκόσμιο μείγμα έως το 2030 (World Bank, 2017). Συνεπώς, παρατηρούμε την έμφαση που δίνεται από διεθνείς οργανισμούς στην έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης. Η βιώσιμη ανάπτυξη στηρίζεται σε τρεις πυλώνες α) την κοινωνική αειφορία, β) την οικονομική αειφορία και γ) την περιβαλλοντική αειφορία (Σαμαρά, 2016; Christofakis et al., 2009). Υποστηρίζεται πως η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας μπορεί να συμβάλλει στην επίτευξη αυτών των τριών διαστάσεων αειφορίας (Jaramillo-Nieves &
del Río, 2010), ιδίως στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης (Mandryk et al., 2016).
«Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) είναι οι μη ορυκτές ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, δηλαδή η αιολική, η ηλιακή και η γεωθερμική ενέργεια, η ενέργεια κυμάτων, η παλιρροϊκή ενέργεια, η υδραυλική ενέργεια, τα αέρια τα εκλυόμενα από χώρους υγειονομικής ταφής, από εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισμού και τα βιοαέρια, όπως ορίζει η ΟΔΗΓΙΑ 2001/77/ΕΚ» (Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, 2017). Σε αυτό το πλαίσιο, η Ελλάδα έχει προχωρήσει στη σύνταξη του Εθνικού Σχεδίου Δράσης
9 20-20-20 που αφορά τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, προβλέποντας και τη χρήση αυτών στον τομέα του τουρισμού (National Renewable Energy Action Plan in the Scope of Directive 2009/28/EC).
Η αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας μπορεί να γίνει σε επίπεδο ξενοδοχειακών υποδομών και άλλων τουριστικών επιχειρήσεων, προκειμένου να μειωθεί η κατανάλωση ενέργειας και ο αρνητικός αντίκτυπος στο περιβάλλον από τη λειτουργία τους, αλλά και σε επίπεδο δημιουργίας θεματικών πάρκων στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης (Michalena, 2008). Ιδιαίτερα σημαντική είναι η χρήση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην περίπτωση ανάπτυξης των νησιωτικών περιοχών και ειδικότερα των μικρών. Οι περιοχές αυτές αντιμετωπίζουν σημαντικές προκλήσεις, όπως είναι η διαχείριση των υδάτινων πόρων, το πλούσιο αλλά εύθραυστο φυσικό/
πολιτιστικό περιβάλλον σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις στο οικοσύστημα από την κλιματική αλλαγή, η μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας από την ηπειρωτική χώρα ιδίως σε συνδυασμό με την γεωγραφική τους απομόνωση (απόσταση από την ηπειρωτική χώρα) (Σπιλάνης και συν., 2012; Σαμαρά, 2016; Ghina, 2005; Christofakis et al., 2009;
Jaramillo-Nieves & del Río, 2010).
Άλλωστε, η τουριστική ανάπτυξη σημαίνει «ανοδική εξέλιξη του τουρισμού, ως κλάδου οικονομικής δραστηριότητας της οικονομίας μίας χώρας, που συντελείται βασικά με την πληρέστερη αξιοποίηση και ορθολογιστικότερη εκμετάλλευση των ανεπαρκών τουριστικών πόρων, με την αύξηση της τουριστικής παραγωγής και την ποιοτική βελτίωσή της, μα πάνω από όλα με την προσαρμογή της στις ανάγκες ή επιθυμίες των τουριστών, δηλαδή στην τουριστική ζήτηση» (Ηγουμενάκης &
Κραβαρίτης, 2004, σελ. 110). Δεδομένων και των αρνητικών συνεπειών που έχει το μοντέλο μαζικού τουρισμού στην κοινωνία, οικονομία και το περιβάλλον του τόπου υποδοχής, προωθείται ένα μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης που σέβεται το τοπικό περιβάλλον και την πολιτιστική κληρονομιά των τουριστικών προορισμών. Η χρήση ανανεώσιμων πόρων μπορεί να συμβάλλει προς αυτήν την κατεύθυνση, πρωτίστως για την ορθολογική χρήση και εξοικονόμηση ενέργειας, και δευτερευόντως για την αντιμετώπιση των προκλήσεων που απορρέουν από την ανάπτυξη των τουριστικών περιοχών (π.χ. κατανάλωση ενέργειας από τους ντόπιους κατοίκους και αυξημένων αναγκών κατά την τουριστική περίοδο), ιδίως των νησιωτικών, όπως αναφέρθηκε παραπάνω.
10 Σκοπός της έρευνας και σημασία του θέματος προς διερεύνηση
Η παρούσα εργασία έχει ως στόχο της την μελέτη της σημασίας των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας στην τουριστική βιομηχανία. Πιο συγκεκριμένα, θα γίνει μία προσπάθεια παρουσίασης του τρόπου με τον οποίον αυτοί οι σημαντικοί τομείς της ελληνικής οικονομίας, η ενέργεια και ο τουρισμός, μπορούν να συνδυαστούν και να αναδείξουμε τα οικονομικά, κοινωνικά ή επιχειρησιακά οφέλη που ενδεχομένως προκύψουν από την σύμπραξη αυτή.
Δεδομένης της σημασίας του τουρισμού για την ελληνική οικονομία, αλλά και την αποτελεσματική διαχείριση της ενέργειας και την αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, όπως φάνηκε από την παραπάνω ενότητα, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και σημασία να μελετηθεί η επίπτωση που μπορεί να έχει η ενσωμάτωση τεχνολογιών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην οικονομική βιωσιμότητα και στο περιβαλλοντικό / κοινωνικό προφίλ των επιχειρήσεων τουρισμού. Επίσης, έχει ενδιαφέρον να διερευνηθεί και η άποψη των κατοίκων σχετικά με αυτό το ζήτημα, καθώς οι απόψεις αυτών των ενδιαφερομένων μερών είναι καθοριστικός παράγοντας στην υιοθέτηση και εφαρμογή λύσεων ενέργειας μέσα από ανανεώσιμες πηγές για την ανάπτυξη του τουρισμού, όπως υποστηρίζουν άλλωστε και οι Rogers et al. (2008).
Ερευνητικά ερωτήματα
Στη βάση του στόχου αυτής της εργασίας, διαμορφώνονται τα εξής ερευνητικά ερωτήματα, στα οποία η εργασία αυτή θα προσπαθήσει να δώσει απάντηση:
1. Ποιοι είναι οι λόγοι που καλούν για τη χρήση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης;
2. Πώς μπορούν οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας να συμβάλλουν στην τουριστική ανάπτυξη, μέσα από παραδείγματα στην Ελλάδα και το εξωτερικό;
3. Σε ποιο βαθμό η ελληνική κυβέρνηση και η τοπική αυτοδιοίκηση προωθεί τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης;
11 4. Πώς θα μπορούσε να βελτιωθεί η αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών
ενέργειας στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα;
Προσδοκώμενα αποτελέσματα
Σήμερα, η Ελλάδα αντιμετωπίζει μια πολυδιάστατη πρόκληση: η ταχεία πορεία της οικονομικής ανάπτυξης (λόγω των βιομηχανιών του τουρισμού και του ναυτιλιακού τομέα) θα απαιτήσει αναπόφευκτα αυξημένη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας και συνεπώς αύξηση των περιβαλλοντικών ανησυχιών. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με την ελπιδοφόρα φιλοσοφία της αειφόρου ανάπτυξης και η εξέλιξη του νομοθετικού πλαισίου που ενθαρρύνει την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές στο ελληνικό ενεργειακό σύστημα (σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Οδηγία 2001/77 / ΕΚ), θα μπορούσε να παρακινήσει αρκετές περιοχές στην Ελλάδα να προσαρμόσουν περαιτέρω τις νοοτροπίες, τις διαδικασίες, τα μέσα και τις μεθόδους για μια βιώσιμη παραγωγή και κατανάλωση ενέργειας στη βάση των ανανεώσιμων πηγών (Michalena
& Angeon, 2009).
Συνολικά, επομένως, η εξοικονόμηση ενέργειας μέσω της χρήσης ανανεώσιμων και φιλικών προς το περιβάλλον πηγών ενέργειας αποτελεί ένα πολλά υποσχόμενο καινοτόμο τμήμα στην ανάπτυξη της τουριστικής υποδομής, αλλά και της ανάπτυξης του πράσινου τουρισμού, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη ζήτηση τουριστών, αλλά και σε ένα μοντέλο αειφορικής τουριστικής ανάπτυξης. Ωστόσο, δεν έχει εκπονηθεί στην Ελλάδα κάποια μελέτη που να αφορά την εκτίμηση του τουριστικού οικολογικού αποτυπώματος στο σύνολό της, στη βάση των απόψεων ντόπιων κατοίκων και φορέων τοπικής αυτοδιοίκησης. Μοναδική έρευνα είναι η διδακτορική διατριβή του Παρπαΐρη (2016), ο οποίος μελετά τη συμβολή των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην αειφόρο τουριστική ανάπτυξη, αλλά εστιάζει στις ξενοδοχειακές μονάδες 4 και 5 αστέρων. Σχετική έλλειψη, όμως, αντίστοιχων μελετών παρατηρείται και στην ξένη βιβλιογραφία. Επομένως, μέσα από την παρούσα μελέτη θα γίνει μία προσπάθεια να καλυφθεί το κενό αυτό, να καταγραφούν υπάρχουσες προσπάθειες προς την κατεύθυνση της χρήσης και αξιοποίησης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην τουριστική ανάπτυξη, να προσδιοριστούν τυχόν εμπόδια και ελλείψεις σε σύγκριση με χώρες του εξωτερικού, αλλά και να κατατεθούν προτάσεις που θα διευκολύνουν και
12 θα προωθήσουν την τουριστική ανάπτυξη μέσα από την αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.
13
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
1.1 Πρωτογενής έρευνα
Για τους σκοπούς αυτής της έρευνας χρησιμοποιήθηκε η πρωτογενής έρευνα, με τη χρήση της ποιοτικής μεθόδου. Η ποιοτική μέθοδος ενέχει το μεγάλο πλεονέκτημα της εις βάθος διερεύνησης των απόψεων των ερωτηθέντων, στη βάση της εμπειρίας τους, των γνώσεών τους, αλλά και λαμβάνοντας υπόψη το ευρύτερο κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και τεχνολογικό περιβάλλον (Dawson, 2009). Το εργαλείο συλλογής δεδομένων στο πλαίσιο της ποιοτικής έρευνας που χρησιμοποιήθηκε είναι η ημιδομημένη συνέντευξη.
Στην έρευνα συμμετείχαν 30 εκπρόσωποι διαφόρων ομάδων που σχετίζονται με τις ΑΠΕ και πιο συγκεκριμένα: 10 ιδιοκτήτες / managers ξενοδοχειακών μονάδων, 5 εταιρείες που πωλούν εξοπλισμό ΑΠΕ, 4 φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης, 4 φορείς τουρισμού σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, και τέλος 4 ιδιοκτήτες τουριστικών γραφείων και 3 tour operators. Σε κάθε μία από τις ομάδες αυτές τέθηκαν πέντε γενικές ερωτήσεις και πέντε ειδικές. Οι συνεντεύξεις παρατίθενται στο Παράρτημα της εργασίας. Η έρευνα διήρκησε από τον Οκτώβριο του 2017 και ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο του 2018. Η μεγάλη χρονική διάρκεια οφείλεται στο ότι δεν υπήρχε συγκεκριμένη γεωγραφική κατανομή των ερωτηθέντων. Αντίθετα, οι ερωτηθέντες προέρχονται από διάφορες γεωγραφικές περιφέρειες της Ελλάδας. Αυτό συνέβη αφενός διότι δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη γεωγραφική κατανομή ως προς τη χρήση ΑΠΕ και αφενός για να ληφθούν απαντήσεις από ένα περισσότερο αντιπροσωπευτικό δείγμα του πληθυσμού, τουλάχιστον σε γεωγραφικό επίπεδο.
Αυτό, ωστόσο, συνιστούσε και μία σημαντική δυσκολία αυτής της έρευνας και παράλληλα οδήγησε και σε έναν σημαντικό περιορισμό. Πιο συγκεκριμένα, η γεωγραφική διασπορά του δείγματος δεν επέτρεψε στην ερευνήτρια να διεξάγει πρόσωπο με πρόσωπο όλες τις συνεντεύξεις. Επίσης, καθώς επιλέχθηκε η χρήση της ημιδομημένης συνέντευξης, δεν υπήρχε και δυνατότητα συνέντευξης μέσω e-mail,
14 αλλά τηλεφωνικά. Ωστόσο, υπήρχε δυσκολία στην εξεύρεση επαρκούς ώρας για την τηλεφωνική συνέντευξη. Επιπρόσθετα, αυτό το είδος της έρευνας περιόριζε και τον αριθμό των συμμετεχόντων, καθώς η έναρξη της τουριστικής σαιζόν είχε ως αποτέλεσμα να υπάρχει περιορισμένος διαθέσιμος χρόνος των ερωτηθέντων, ιδίως των τουριστικών γραφείων / tour operators και των ξενοδόχων. Μία ακόμα δυσκολία αυτής της έρευνας έγκειται στην ανάλυση των συνεντεύξεων. Η ανάλυση αυτών έγινε στη βάση της συγκριτικής ανάλυσης / παράθεσης των απαντήσεων ερωτηθέντων (Dawson, 2009), αλλά ο ελεύθερος χαρακτήρας της συνέντευξης είχε ως αποτέλεσμα να είναι πιο δύσκολη η ανάλυση αυτών.
1.2 Δευτερογενής έρευνα
Η δευτερογενής έρευνα βασίζεται στην άντληση δευτερογενών στοιχείων από διάφορες πηγές (Dawson, 2009). Πιο συγκεκριμένα, οι δευτερογενείς πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτήν την εργασία είναι οι εξής: άρθρα από το διαδίκτυο, άρθρα από ακαδημαϊκά περιοδικά που αντλήθηκαν από διαδικτυακές ακαδημαϊκές βάσεις δεδομένων, καθώς και βιβλία από τη διεθνή βιβλιογραφία. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί και ένας ακόμη σημαντικός περιορισμός αυτής της έρευνας που αφορά στο ότι τα περιοδικά και τα βιβλία είναι είτε στην ελληνική είτε στην αγγλική γλώσσα, καθώς η ερευνήτρια δε γνωρίζει άλλη ξένη γλώσσα, ώστε να χρησιμοποιήσει και αντίστοιχη βιβλιογραφία.
15
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ
2.1 Η παγκόσμια τουριστική βιομηχανία: στατιστικά στοιχεία
Ένας συνεχώς αυξανόμενος αριθμός προορισμών παγκοσμίως έχει δημιουργηθεί και επενδύσει στον τουρισμό, μετατρέποντάς τον σε βασική κινητήρια δύναμη της κοινωνικοοικονομικής προόδου, μέσω της δημιουργίας θέσεων εργασίας και επιχειρήσεων, αλλά και των εσόδων από τις εξαγωγές και της ανάπτυξης υποδομών.
Τις τελευταίες έξι δεκαετίες ο τουρισμός γνώρισε συνεχή επέκταση και διαφοροποίηση ώστε να γίνει ένας από τους μεγαλύτερους και ταχύτερα αναπτυσσόμενους οικονομικούς τομείς στον κόσμο. Ο τουρισμός έχει επιτύχει ουσιαστικά αδιάκοπη ανάπτυξη με την πάροδο του χρόνου, παρά τις περιστασιακές κρίσεις, αποδεικνύοντας τη δύναμη και την ανθεκτικότητα του τομέα. Οι διεθνείς τουριστικές αφίξεις αυξήθηκαν από 25 εκατομμύρια παγκοσμίως το 1950 σε 278 εκατομμύρια το 1980, 674 εκατομμύρια το 2000 και 1.235 εκατομμύρια το 2016. Παρομοίως, οι διεθνείς εισπράξεις από τουριστικούς προορισμούς παγκοσμίως αυξήθηκαν από 2 δισεκατομμύρια US $ το 1950 σε 104 δολάρια ΗΠΑ το 1980, τα 495 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ το 2000 και τα 1,220 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ το 2016 (UNWTO, 2017).
Ο τουρισμός αποτελεί μια σημαντική κατηγορία του διεθνούς εμπορίου υπηρεσιών.
Εκτός από την εισροή συναλλάγματος σε τουριστικούς προορισμούς, ο διεθνής τουρισμός παρήγαγε επίσης εξαγωγές ύψους 216 δισ. δολαρίων μέσω διεθνών μεταφορών επιβατών που παρασχέθηκαν σε μη κατοίκους το 2016, με αποτέλεσμα η συνολική αξία των τουριστικών εξαγωγών να ανέλθει σε 1,4 τρισεκατομμύρια δολάρια. Ο διεθνής τουρισμός αντιπροσωπεύει το 7% των παγκόσμιων εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών, αυξανόμενος κατά μία ποσοστιαία μονάδα από 6% το 2015. Ο τουρισμός έχει αναπτυχθεί ταχύτερα από ότι το παγκόσμιο εμπόριο τα τελευταία πέντε χρόνια. Ως παγκόσμια κατηγορία εξαγωγών, ο τουρισμός κατατάσσεται τρίτος μετά από χημικά και καύσιμα και μπροστά από τα προϊόντα και τα τρόφιμα για αυτοκίνητα.
Σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, ο τουρισμός είναι η κορυφαία κατηγορία εξαγωγών (UNWTO, 2017).
16 Γράφημα 1. Διεθνής τουρισμός, 2016
Πηγή: UNWTO, 2017, σελ. 2
Οι διεθνείς τουριστικές αφίξεις (διανυκτερεύσεις) το 2016 αυξήθηκαν κατά 3,9%, φθάνοντας συνολικά τις 1,235 εκατομμύρια παγκοσμίως, σημειώνοντας αύξηση 46 εκατομμυρίων σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Ήταν η έβδομη συνεχής χρονιά υπέρμετρης ανάπτυξης στον διεθνή τουρισμό μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2009 (UNWTO, 2017). Από τη δεκαετία του 1990 και έπειτα παρατηρείται μία σημαντική αύξηση στον αριθμό των διεθνών αφίξεων στο πλαίσιο του τουρισμού, όπως φαίνεται και από το πιο κάτω γράφημα (Γράφημα 2). Μία μικρή μείωση παρουσιάστηκε το έτος 2009, γεγονός που μπορεί να αιτιολογηθεί εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, αλλά από το 2010 και έπειτα ο αριθμός αυτός βαίνει με αυξανόμενο ρυθμό.
17 Γράφημα 2. Διεθνής τουρισμός, αριθμός αφίξεων, 1995-2016
Πηγή: World Bank, 2017α
Η Ασία και ο Ειρηνικός οδήγησαν στην πορεία της ανάπτυξης το 2016 με 9% αύξηση στις διεθνείς αφίξεις, ακολουθούμενοι από την Αφρική (+ 8%) και την Αμερική (+ 3%).
Η περιοχή με τη μεγαλύτερη ζήτηση, η Ευρώπη (+ 2%), παρουσίασε μικτά αποτελέσματα, ενώ τα διαθέσιμα στοιχεία για τη Μέση Ανατολή (-4%) δείχνουν μείωση των αφίξεων (Πίνακας 1). Οι διεθνείς εισπράξεις από τον τουρισμό αυξήθηκαν κατά 2,6% σε πραγματικούς όρους (λαμβανομένων υπόψη των διακυμάνσεων των συναλλαγματικών ισοτιμιών και του πληθωρισμού) με συνολικά κέρδη στους προορισμούς σε 1,220 δισ. δολάρια παγκοσμίως το 2016 (1,102 δισ. Ευρώ) (Πίνακας 2). Η Γαλλία, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ισπανία και η Κίνα συνέχισαν να βρίσκονται στην κορυφή της κατάταξης των διεθνών αφίξεων το 2016 (Πίνακας 3). Σε επίπεδο εισπράξεων, οι ΗΠΑ και η Ισπανία παραμένουν στην κορυφή, ακολουθούμενη από την Ταϊλάνδη, η οποία ανέβηκε στο νούμερο 3 πέρυσι, με την Κίνα να είναι τέταρτη (Πίνακας 4). Η Γαλλία και η Ιταλία αυξήθηκαν στις εισπράξεις στην 5η και 6η θέση αντίστοιχα, ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο, το Μεξικό και η Ταϊλάνδη έφτασαν στην 6η, 8η και 9η θέση. Η Κίνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Γερμανία ήταν στις πρώτες θέσεις τον εξερχόμενο τουρισμό στις αντίστοιχες περιφέρειές τους το 2016 (Πίνακας 4)(UNWTO, 2017).
18 Πίνακας 1. Διεθνείς τουριστικές αφίξεις και μερίδιο αγοράς, 1990-2016
Διεθνείς τουριστικές αφίξεις Μερίδιο αγοράς 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2016 2016 Παγκοσμίως 435 526 674 809 953 1,189 1,235 100 Ευρώπη 261,5 303,5 386,6 453,2 489,0 603,7 616,2 49,9 Ασία και
Ειρηνικός
55,9 82,1 110,4 154,1 208,1 284,0 308,4 25,0
Αμερική 92,8 108,9 128,2 133,3 150,1 192,7 199,3 16,1 Αφρική 14,8 18,7 26,2 34,8 50,4 53,4 57,8 4,7 Μέση
Ανατολή
9,6 12,7 22,4 33,7 55,4 55,6 53,6 4,3
Πηγή: UNWTO, 2017, σελ. 4
Πίνακας 2. Διεθνείς τουριστικές εισπράξεις (σε τοπικά νομίσματα) και μερίδιο αγοράς, 2012-2016
Διεθνείς τουριστικές αφίξεις Μερίδιο αγοράς 13/12 14/13 15/14 16/15 2016
Παγκοσμίως 5,6 4,3 4,1 2,6 100
Ευρώπη 4,1 4,4 2,7 0,9 36,7
Ασία και Ειρηνικός 8,5 1,5 2,5 4,8 30,1
Αμερική 6,6 6,7 8,2 2,7 25,7
Αφρική 2,5 3,7 0,5 8,3 2,9
Μέση Ανατολή -3,3 10,2 7,4 -1,6 4,7
Πηγή: UNWTO, 2017, σελ. 5
Πίνακας 3. Διεθνείς τουριστικές αφίξεις (σε εκατομμύρια), 2015-2016
Κατάταξη Χώρα 2015 2016 Μεταβολή 15/16
1 Γαλλία 84,5 82,6 -2,2
2 ΗΠΑ 77,5 75,6 -2,4
3 Ισπανία 68,5 75,6 10,3
4 Κίνα 56,9 59,3 4,2
19
5 Ιταλία 50,7 52,4 3,2
6 ΗΒ 34,4 35,8 4,0
7 Γερμανία 35,0 35,6 1,7
8 Μεξικό 32,1 35,0 8,9
9 Ταϊλάνδη 29,9 32,6 8,9
10 Τουρκία 39,5 --- ---
Πηγή: UNWTO, 2017, σελ. 6
Πίνακας 4. Διεθνείς τουριστικές εισπράξεις (σε δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ), 2015- 2016
Κατάταξη Χώρα 2015 2016 Μεταβολή 15/16
1 ΗΠΑ 205,4 205,9 0,3
2 Ισπανία 56,5 60,3 6,9
3 Ταϊλάνδη 44,9 49,9 11,0
4 Κίνα 45,0 44,4 -1,2
5 Γαλλία 44,9 42,5 -5,3
6 Ιταλία 39,4 40,2 2,0
7 ΗΒ 45,5 39,6 -12,9
8 Γερμανία 36,9 37,4 1,4
9 Χονγκ Κονγκ 36,2 32,9 -9,1
10 Αυστραλία 28,9 32,4 12,3
Πηγή: UNWTO, 2017, σελ. 6
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (UNWTO), η Ευρώπη ήταν η περιοχή με τις περισσότερες επισκέψεις στον κόσμο το 2016, αντιπροσωπεύοντας σχεδόν το ήμισυ (49,8%) των 1.24 δισεκατομμυρίων διεθνών αφίξεων τουριστών. Ο πλούτος των ευρωπαϊκών πολιτισμών, η ποικιλία των τοπίων τους και η ποιότητα της τουριστικής υποδομής τους είναι πιθανότατα κάποιοι από τους ποικίλους λόγους για τους οποίους οι τουρίστες επιλέγουν να κάνουν τις διακοπές τους στην Ευρώπη. Σε όλη την ΕΕ, περισσότερες νύχτες δαπανήθηκαν σε τουριστικά καταλύματα που βρίσκονται σε αγροτικές περιοχές (σε σχέση με τις πόλεις), πολλές από αυτές ήταν παράκτιες περιοχές ή περιοχές των Άλπεων (Γράφημα 3). Η πιο δημοφιλής τουριστική περιοχή στην ΕΕ ήταν τα νησιά Canarias στην Ισπανία. Μεταξύ 2014 και 2015, ο υψηλότερος
20 ρυθμός αύξησης των συνολικών διανυκτερεύσεων σε τουριστικά καταλύματα καταγράφηκε από τη Bratislavský kraj (αύξηση 26,2%), την πρωτεύουσα της Σλοβακίας. Επίσης, μεταξύ των πιο δημοφιλών τουριστικών περιοχών στην ΕΕ, το Βερολίνο, η γερμανική πρωτεύουσα, σημείωσε την ταχύτερη επέκταση μεταξύ του 2005 και του 2015 στο συνολικό αριθμό των διανυκτερεύσεων τουριστικών καταλυμάτων (Eurostat, 2017α).
Γράφημα 3. Μερίδιο των συνολικών διανυκτερεύσεων σε τουριστικά καταλύματα, κατά βαθμό αστικοποίησης, 2015 (%)
Πηγή: Eurostat, 2017α
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, κατά τα τελευταία έτη, ο αριθμός των διανυκτερεύσεων σε τουριστικά καταλύματα παρουσίασε γενικά ανοδική τάση (Γράφημα 4). Ωστόσο, σημειώθηκε βραχυχρόνια μείωση του αριθμού των διανυκτερεύσεων στα τουριστικά καταλύματα το 2008 και το 2009 ως συνέπεια της χρηματοπιστωτικής και οικονομικής κρίσης: ο αριθμός των διανυκτερεύσεων στην ΕΕ-28 μειώθηκε κατά 0,6% το 2008 και επιπλέον κατά 2,0% το 2009. Ωστόσο, το 2010, ο αριθμός των διανυκτερεύσεων άρχισε να ανακάμπτει και έφθασε στο ανώτατο σημείο των 2,9 δισεκατομμυρίων το 2016, αυξημένο κατά 3,0% σε σύγκριση με το 2015.
21 Γράφημα 4. Τάσεις των διανυκτερεύσεων στα τουριστικά καταλύματα ΕΕ-28, 2005- 2016
Πηγή: Eurostat, 2017β
Η Ισπανία φαίνεται να είναι για το 2016 η χώρα εκείνη στην οποία διανυκτέρευσαν οι περισσότεροι τουρίστες (αναφορά γίνεται στον μη εγχώριο τουρισμό), ακολουθούμενη από την Ιταλία (Γράφημα 5). Συνολικά, περισσότερο από το ήμισυ (55,7%) των συνολικών διανυκτερεύσεων από μη κατοίκους στην ΕΕ-28 δαπανήθηκαν στην Ισπανία, την Ιταλία, τη Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο το έτος 2016.
22 Γράφημα 5. Ποσοστό διανυκτερεύσεων σε τουριστικά καταλύματα στην ΕΕ-28 από τουρίστες που ταξιδεύουν εκτός της χώρας διαμονής τους, 2016 (% όλων των διανυκτερεύσεων στα τουριστικά καταλύματα ΕΕ-28)
Πηγή: Eurostat, 2017β
Υπολογίζεται ότι το 62,1% του πληθυσμού της ΕΕ-28 ηλικίας 15 ετών και άνω συμμετείχε στον τουρισμό για προσωπικούς σκοπούς το 2016, δηλαδή έκανε τουλάχιστον ένα τουριστικό ταξίδι για προσωπικούς σκοπούς κατά τη διάρκεια του έτους. Ωστόσο, παρατηρούνται μεγάλες διαφορές μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ, καθώς το ποσοστό συμμετοχής κυμάνθηκε από 23,7% στη Ρουμανία έως 88,9% στη Φινλανδία (Γράφημα 6).Οι κάτοικοι (ηλικίας 15 ετών και άνω) από την ΕΕ-28 πραγματοποίησαν περίπου 1,2 δισεκατομμύρια τουριστικά ταξίδια το 2016 για προσωπικούς ή επιχειρηματικούς σκοπούς. Η πλειοψηφία (58,0%) του συνόλου των ταξιδιών που πραγματοποιήθηκαν ήταν μικρές διαδρομές από μία έως τρεις νύχτες, τα τρία τέταρτα (74,4%) όλων των ταξιδιών πραγματοποιήθηκαν σε εγχώριους προορισμούς, ενώ το υπόλοιπο στο εξωτερικό. Σε ορισμένα κράτη μέλη της ΕΕ, πάνω από το ήμισυ του συνολικού αριθμού των τουριστικών ταξιδιών που πραγματοποιήθηκαν το 2016 αφορούσε προορισμούς στο εξωτερικό. Αυτό ισχύει για το Λουξεμβούργο, το Βέλγιο, τη Μάλτα και τη Σλοβενία (καθώς και για την Ελβετία).
Ωστόσο, λιγότερο από το 10% των ταξιδιών που πραγματοποιήθηκαν από κατοίκους της Ρουμανίας και της Ισπανίας ήταν στο εξωτερικό. Τα στοιχεία αυτά φαίνεται να επηρεάζονται τόσο από το μέγεθος των κρατών μελών όσο και από τη γεωγραφική τους θέση (οι μικρότερες και οι βόρειες χώρες τείνουν να αναφέρουν μεγαλύτερη τάση των κατοίκων τους να ταξιδεύουν στο εξωτερικό). Οι κάτοικοι της ΕΕ έδειξαν ότι
23 προτιμούν να ταξιδεύουν τους καλοκαιρινούς μήνες με σχεδόν ένα εκ των τεσσάρων από τα ταξίδια τους να διεξάγονται τον Ιούλιο ή τον Αύγουστο (Eurostat, 2017β).
Γράφημα 6. Ποσοστό του πληθυσμού που συμμετέχει στον τουρισμό, 2016 (% του πληθυσμού ηλικίας 15 ετών και άνω)
Πηγή: Eurostat, 2017β
Οι διεθνείς τουριστικές αφίξεις παγκοσμίως αναμένεται να αυξηθούν κατά 3,3%
ετησίως κατά την περίοδο 2010-2030, φθάνοντας τα 1,8 δισ. μέχρι το 2030, σύμφωνα με τη μακροπρόθεσμη έκθεση προβλέψεων του UNWTO. Μεταξύ των ετών 2010 και 2030, οι αφίξεις σε αναδυόμενους προορισμούς αναμένεται να αυξηθούν κατά το διπλάσιο εκείνου των προηγμένων οικονομιών (+ 2,2% ετησίως). Το μερίδιο αγοράς των αναδυόμενων οικονομιών αυξήθηκε από 30% το 1980 σε 45% το 2016 και αναμένεται να φτάσει το 57% μέχρι το 2030, που αντιστοιχεί σε πάνω από ένα δισεκατομμύριο διεθνείς αφίξεις τουριστών (UNWTO, 2017).
24 Γράφημα 7. Προοπτική τουρισμού 2030
Πηγή: UNWTO, 2017, σελ. 14
2.2 Η ελληνική τουριστική βιομηχανία: στατιστικά στοιχεία
Ο τουρισμός αποτελεί έναν κλάδο που συνεισφέρει σε σημαντικό βαθμό, μαζί με άλλους συναφείς κλάδους της οικονομίας, στο ΑΕΠ μίας χώρας. Ο Πίνακας 5 απεικονίζει τη συνεισφορά του τουρισμού και άλλων συναφών κλάδων στο εθνικό σύνολο της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας για το έτος 2013, σε εκατομμύρια Ευρώ (σε ποσό και σε ποσοστό) σε σταθερές τιμές έτους 2010.
Πίνακας 5. Συμμετοχή των δραστηριοτήτων του τουρισμού και συναφών κλάδων στο εθνικό σύνολο της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας, 2013
Ποσό Κλαδικό
ποσοστό (%) 47: Λιανικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο
μηχανοκίνητων οχημάτων και μοτοσυκλετών
6.936 4,17
49: Χερσαίες μεταφορές και μεταφορές μέσω αγωγών
4.002 2,4
50: Πλωτές μεταφορές 6.020 3,62
51: Αεροπορικές μεταφορές 495 0,3
25 55-56: Καταλύματα και δραστηριότητες υπηρεσιών
εστίασης
10.395 6,24
77: Δραστηριότητες ενοικίασης και εκμίσθωσης 198 0,12 79: Δραστηριότητες ταξιδιωτικών πρακτορείων,
γραφείων οργανωμένων ταξιδιών και άλλων υπηρεσιών κρατήσεων
396 0,24
80-82: Λοιπές διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες
1.525 0,92
90-92: Δημιουργικές δραστηριότητες, τέχνες και διασκέδαση, Δραστηριότητες βιβλιοθηκών,
αρχειοφυλακείων, μουσείων και λοιπές πολιτιστικές δραστηριότητες, Τυχερά παιχνίδια και στοιχήματα
2.520 1,51
93: Αθλητικές δραστηριότητες και δραστηριότητες διασκέδασης και ψυχαγωγίας
268 0,16
Σύνολο κλάδων 166.515 19,67
Πηγή: Τσέκερης και Σκούλτσος, 2015, σελ. 36
Η συμμετοχή του τουρισμού στην ακαθάριστη προστιθέμενη αξία γίνεται αντιληπτή και μέσα από τις επιδράσεις του πολλαπλασιαστή. Στον Πίνακα 6 απεικονίζονται οι άμεσες και έμμεσες επιδράσεις κατανάλωσης και οι συνολικοί πολλαπλασιαστές παραγωγής για το έτος 2013.
Πίνακας 6. Άμεσες και έμμεσες επιδράσεις τουρισμού, έμμεσες επιδράσεις κατανάλωσης και συνολικοί πολλαπλασιαστές παραγωγής, 2013
Άμεσες
επιδράσεις
Έμμεσες επιδράσεις
Έμμεσες επιδράσεις κατανάλωσης
Συνολικοί πολλαπλασιαστές
παραγωγής
Λιανικό εμπόριο, εκτός οχημάτων 1,43 0,22 2,04 3,69
Χερσαίες μεταφορές 1,50 0,32 1,43 3,25
Θαλάσσιες μεταφορές 1,49 0,23 0,68 2,41
Αεροπορικές μεταφορές 1,59 0,33 1,05 2,98
Ξενοδοχεία και εστιατόρια 1,34 0,22 0,95 2,50
26 Λοιπές επιστημονικές και
τεχνικές υπηρεσίες
1,49 0,38 1,25 3,08
Δραστηριότητες ενοικίασης και εκμίσθωσης
1,41 0,25 0,91 2,57
Ταξιδιωτικές υπηρεσίες 1,65 0,43 1,60 3,68
Πολιτισμός και ψυχαγωγία 1,19 0,08 0,63 1,90
Άθληση και αναψυχή 1,61 0,50 2,70 4,80
Πηγή: Τσέκερης και Σκούλτσος, 2015, σελ. 37
Τα βασικά μεγέθη για τον ελληνικό τουρισμό παρουσιάζονται στον Πίνακα 7, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΣΕΤΕ για την περίοδο 2000-2016. Αναφορικά με τη συμμετοχή του τουρισμού στο ΑΕΠ παρατηρείται ότι κυμαίνεται μεταξύ 15-18%, με εξαίρεση τη διετία 2015-2016 όπου ξεπέρασε το 18%. Παρομοίως, τη διετία 2015-2016 παρατηρείται και μία αύξηση της συμμετοχής του κλάδου του τουρισμού στην απασχόληση, καθώς αυτή κυμαίνεται πάνω από 20%, σε αντίθεση με τα προηγούμενα έτη. Σημαντική αύξηση καταγράφηκε και στις διεθνείς τουριστικές αφίξεις για την ίδια περίοδο, ενώ αντίθετα η μέση κατά κεφαλή δαπάνη παρουσιάζει μείωση. Συνεπώς, παρά την αύξηση των διεθνών τουριστικών αφίξεων, η τουριστική δαπάνη βαίνει μειούμενη, με αρνητικό αντίκτυπο στα τουριστικά έσοδα.
Πίνακας 7. Βασικά μεγέθη ελληνικού τουρισμού, 2000-2016 Συμμετοχή
στο ΑΕΠ
Συμμετοχή στην απασχόληση
Διεθνείς τουριστικές
αφίξεις
Μέση κατά κεφαλή δαπάνη
2000 16,6% 19,2% 12,4 εκατ. 813 € 2001 17,1% 19,4% 13,0 εκατ. 813 € 2002 16,5% 19,0% 12,6 εκατ 819 € 2003 15,9% 18,1% 12,5 εκατ. 762 € 2004 16,3% 18,2% 11,7 εκατ. 882 € 2005 17,6% 19,5% 14,4 εκατ. 746 € 2006 17,8% 19,8% 15,2 εκατ. 746 € 2007 17,5% 19,4% 16,2 εκατ. 700 € 2008 16,8% 18,7% 15,9 εκατ. 730 €
27 2009 15,9% 17,7% 14,9 εκατ. 697 €
2010 16,0% 17,8% 15,0 εκατ. 640 € 2011 15,8% 17,6% 16,4 εκατ. 639 € 2012 16,4% 18,3% 16,9 εκατ. 616 € 2013 16,3% 18,2% 17,9 εκατ. 653 € 2014 17,3% 17,3% 22,0 εκατ. 590 € 2015 18,5% 23,1% 23,6 εκατ. 580 € 2016 18,6% 23,4% 24,7 εκατ. 514 €
Αναφορικά με τις διεθνείς αφίξεις θα πρέπει να τονιστεί πως συγκεντρώνονται περισσότερο στα κυριότερα αεροδρόμια της χώρας, δηλαδή την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, ενώ ακολουθεί το Ηράκλειο και η Ρόδος (Γράφημα 8). Συγκέντρωση των διεθνών αφίξεων παρατηρείται τους καλοκαιρινούς μήνες, δηλώνοντας την έντονη εποχικότητα που χαρακτηρίζει τον ελληνικό τουρισμό.
Γράφημα 8. Διεθνείς αφίξεις στα κυριότερα αεροδρόμια της Ελλάδας, 2016-2017
Πηγή: ΣΕΤΕ, 2017
0 1000000 2000000 3000000 4000000 5000000 6000000
2017 2016
28 Οι τουριστικές εισπράξεις παρουσιάζονται αυξημένες για τα έτη 2014 και 2015 (Γράφημα 9). Ο τουρισμός συνέβαλε στην ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας ήδη από το 2013 (ΣΕΤΕ, 2016).
Γράφημα 9. Ταξιδιωτικές εισπράξεις και εξαγωγές και εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών (δισ. €), 2006-2015
Πηγή: ΣΕΤΕ, 2016, σελ. 5
Στα πλεονεκτήματα για τον ελληνικό τουρισμό συγκαταλέγεται το γεγονός ότι οι τουρίστες δηλώνουν υψηλό επίπεδο ικανοποίησης από την παροχή των προσφερόμενων υπηρεσιών στις ξενοδοχειακές μονάδες της χώρας, βάσει των αποτελεσμάτων του Δείκτη Ποιότητας Ξενοδοχείων Global Review Index (Γράφημα 10), σε σύγκριση με τις ανταγωνίστριες χώρες.
Γράφημα 10. Δείκτης Ποιότητας Ξενοδοχείων Global Review Index (GRI™)
Πηγή: ΣΕΤΕ, 2016, σελ. 8
29
2.3 Τουριστική ανάπτυξη: η τουριστική ανάπτυξη στο πλαίσιο της αειφορίας
Η έννοια του αειφόρου τουρισμού ανέκυψε στις αρχές της δεκαετίας του 1990, συνδέοντας τις ιδέες και τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης με τον τουρισμό. Η νέα αυτή έννοια, για την εποχή εκείνη, έγινε γρήγορα δεκτή και προωθήθηκε από πολλούς διεθνείς και εθνικούς οργανισμούς. Για παράδειγμα, η Διεθνής Ένωση για την Προστασία της Φύσης, η Παγκόσμια Ομοσπονδία Προστασίας της Φύσης και η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Εθνικών και Φυσικών Πάρκων καθόρισαν τον αειφόρο τουρισμό το 1991 ως ανάπτυξη, εμπορία και διαχείριση όλων των μορφών / τύπων τουρισμού λαμβάνοντας υπόψη το φυσικό, κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον και τη διατήρηση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων για τις μελλοντικές γενιές. Από τον ορισμό αυτό προκύπτει ότι ο τουρισμός θα πρέπει να βασίζεται στις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης. Επί του παρόντος, όμως, ενισχύονται οι πολιτικές ανησυχίες για τη διατήρηση της φύσης, λόγω της επιδείνωσης των περιβαλλοντικών προβλημάτων και λόγω της αναγνώρισης της σημασίας που έχει η διατήρηση της ποιότητας του περιβάλλοντος για τις μελλοντικές γενιές (Zamfir & Corbos, 2015).
Πιο συγκεκριμένα, ενώ ο τουρισμός προσφέρει σημαντικά οικονομικά οφέλη σε πολλές χώρες, περιφέρειες και κοινότητες, η ταχεία επέκτασή του μπορεί να είναι υπεύθυνη και για αρνητικές περιβαλλοντικές, καθώς και κοινωνικο-πολιτιστικές επιπτώσεις. Η εξάντληση των φυσικών πόρων και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος που συνδέονται με τις τουριστικές δραστηριότητες δημιουργούν σοβαρά προβλήματα σε πολλές περιοχές πλούσιες σε τουρισμό. Το γεγονός ότι οι περισσότεροι τουρίστες επιλέγουν να διατηρήσουν σχετικά υψηλά πρότυπα κατανάλωσης (και δημιουργίας αποβλήτων) όταν φτάσουν στους τουριστικούς προορισμούς μπορεί να αποτελέσει ιδιαίτερα σοβαρό πρόβλημα για τις αναπτυσσόμενες χώρες και περιφέρειες. Το πρόβλημα αυτό εντείνεται ακόμα περισσότερο στην περίπτωση που οι τουριστικοί προορισμοί δεν έχουν τα κατάλληλα μέσα για την προστασία των φυσικών πόρων και των τοπικών οικοσυστημάτων. Ως εκ τούτου, ασκούνται σημαντικές πιέσεις από τον μαζικό τουρισμό. Οι δύο κύριοι τομείς των περιβαλλοντικών επιπτώσεων του τουρισμού είναι: η πίεση στους φυσικούς πόρους και η ζημιά στα οικοσυστήματα.
Επιπλέον, αναγνωρίζεται ήδη από την προηγούμενη δεκαετία, όχι μόνο ότι η
30 ανεξέλεγκτη τουριστική επέκταση είναι πιθανό να οδηγήσει σε υποβάθμιση του περιβάλλοντος, αλλά και ότι η περιβαλλοντική υποβάθμιση, με τη σειρά της, αποτελεί σοβαρή απειλή για τις τουριστικές δραστηριότητες (Neto, 2003).
Ως εκ τούτου, η ταχεία κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη που βασίζεται στη χρήση φυσικών πόρων όπως οι ορυκτοί πόροι και το νερό, έχει υποβαθμίσει το περιβάλλον σε τέτοιο βαθμό ώστε έχει καταστεί αναγκαία η αναθεώρηση των κανόνων για τη χρήση του περιβάλλοντος. Λαμβάνοντας υπόψη τη μη αναστρεψιμότητα της περιβαλλοντικής καταστροφής, αλλά και τους περιορισμούς πολλών στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος, το αυξανόμενο επίπεδο παρέμβασης στο φυσικό περιβάλλον μέσω της εκμετάλλευσης, της καταστροφής και της ρύπανσης θα οδηγήσει σε μια κατάσταση όπου η κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη είναι αδύνατη χωρίς πόρους. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 πραγματοποιήθηκε στη Στοκχόλμη η πρώτη διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το ανθρώπινο περιβάλλον, στο οποίο εκδόθηκε ένα σχέδιο δράσης για το περιβάλλον με βάση το (Niedziółka, 2014): α) το παγκόσμιο πρόγραμμα περιβαλλοντικής αξιολόγησης, β) τις δραστηριότητες περιβαλλοντικής διαχείρισης, γ) το διεθνές επίπεδο για τη στήριξη των εθνικών και διεθνών δράσεων αξιολόγησης και διαχείρισης.
Το έτος 1992 ήταν ένα κρίσιμο έτος για την αειφορία. Η βιομηχανία φιλοξενίας ξεκίνησε τη Διεθνή Πρωτοβουλία Περιβάλλοντος Ξενοδοχείου (IHEI), σχεδιασμένη να μειώσει τον αντίκτυπο της διαμονής των επισκεπτών στο περιβάλλον. Σε αυτό το πλαίσιο, οι κατευθυντήριες γραμμές για τον τουρισμό είναι οι εξής (Niedziółka, 2014):
α) η βιώσιμη χρήση των πόρων, β) η μείωση της υπερκατανάλωσης και των αποβλήτων, γ) η διατήρηση της ποικιλομορφίας, δ) η ολοκλήρωση του τουρισμού στον προγραμματισμό, ε) η υποστήριξη των τοπικών οικονομιών, στ) η συμμετοχή των τοπικών οικονομιών, ζ) οι συμβουλευτικές υπηρεσίες και τα ενδιαφερόμενα μέρη, η) το εκπαιδευτικό προσωπικό για τα στελέχη τουρισμού, η) το μάρκετινγκ του τουρισμού με υπευθυνότητα, θ) η διεξαγωγή έρευνας (Niedziółka, 2014).
Το σχέδιο εφαρμογής που εγκρίθηκε κατά την Παγκόσμια Διάσκεψη Κορυφής για την Αειφόρο Ανάπτυξη (WSSD), που πραγματοποιήθηκε στο Γιοχάνεσμπουργκ από τις 26 Αυγούστου έως τις 4 Σεπτεμβρίου 2002, εντόπισε περαιτέρω μέτρα για την προώθηση της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης με στόχο την αύξηση των πόρων για τον
