[PENDING] (Ep. 26.10) Sic fiet, ut minus ex crastino pendeas, si hodierno manum inieceris

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Α΄ ΚΥΚΛΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

“Αναζητώντας το χαμένο χρόνο”

Μία ανάγνωση των Ηθικών Επιστολών του Σενέκα

της φοιτήτριας

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΑΕΜ: 1322

Επιβλέπουσα: Χ. ΤΣΙΤΣΙΟΥ

Μέλη της Εξεταστικής Επιτροπής: Σ. ΦΡΑΓΚΟΥΛΙΔΗΣ Θ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2016

2 Peter Paul Rubens “Ο θάνατος του Σενέκα” 1612–1613, Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη

Bayerische Staatsgemäldesammlungen/bpk/Art Resource

“meditare mortem”; Qui hoc dicit, meditari libertatem iubet. Qui mori didicit, servire dedidicit; supra omnem potentiam est, certe extra omnem.

(Ep. 26.10) Sic fiet, ut minus ex crastino pendeas, si hodierno manum inieceris.

Dum differtur, vita transcurrit. Omnia, Lucili, aliena sunt, tempus tan- tum nostrum est. In huius rei unius fugacis ac lubricae possessionem natura nos misit, ex qua expellit quicumque vult.

(Ep. 1.2-3)

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

I. Πρόλογος ………....4

1. Εισαγωγή ………...5 1.1. Η σχέση του Σενέκα με τη στωική φιλοσοφία ………...5-10 1.2. Η σχέση με τo Νέρωνα ………...………....10-11 1.3.1. Οι Ηθικές Επιστολές ………....11-13 1.3.2. Το θέμα του χρόνου στο συνολικό έργο του Σενέκα ...13 2. Η έννοια του χρόνου ………..……...14

2.1. Η φύση του χρόνου ………....14-17 2.2. Η βραχύτητα της ανθρώπινης ύπαρξης………...18-24 2.3. Ο φόβος του θανάτου σε σχέση με το χρόνο ………...…...24-27 3. Η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου ………..………….……….…28

3.1. Η εξέλιξη της έννοιας του otium ……….…...28-32 3.2. Το otium στο Σενέκα ………...…..….32-37 3.3. Οι occupati και η ροπή τους προς την απραξία……….…...37-41 3.4. Η ροπή στις εξαρτήσεις……….……….….41-48 3.5. Tα παραδείγματα του Βατία και του Σκιπίωνα ………...48-53 4. Η συνάρτηση του otium με ωφέλιμες δραστηριότητες ………...54

4.1. Η μελέτη ………...54-57 4.2. Τα ταξίδια ………...57-61 4.3. Ο ρόλος της φιλίας …………...……….…...61-65 4.4.1. Η φιλοσοφία και η σχέση της με την αρετή και την ψυχή…...65-68 4.4.2. Η φιλοσοφία ως ars vivendi ………...69-72 5. Επίλογος ……….………....73-74 Επίμετρο ……….75 Βιβλιογραφία ………...75-77 Περίληψη ………....78 Summary ………..……...79

4 I. Πρόλογος

Στην προκείμενη εργασία επιχειρείται μία ανάγνωση των Ηθικών Επιστολών του Λεύκιου Ανναίου Σενέκα (Epistulae Morales ad Lucilium) από την οπτική γωνία του θέματος του ατομικού χρόνου και της αξιοποίησής του.

Όπως είναι ευρέως γνωστό, ο Σενέκας πραγματεύτηκε στα φιλοσοφικά του συγγράμματα ζητήματα που θέτουν στο επίκεντρο τον άνθρωπο και την προσωπική του ευδαιμονία. Στα φιλοσοφικά του κείμενα σκιαγραφεί εξάλλου τη ζωή στη Ρώμη του 1^ου αι. μ.Χ., καθώς ψέγει συχνά τον τρόπο ζωής των Ρωμαίων, που επιδίδονται στο ατέρμονο κυνήγι της πολυτέλειας και της τρυφής και έχουν λησμονήσει τον πα- λαιότερο έντιμο βίο. Ο Σενέκας μάλιστα μετατοπίζει το ενδιαφέρον του από το «σοφό άνδρα» (sapiens), που αποτελεί το πρότυπο ανθρώπου για τους παλαιότερους στωι- κούς, στον απλό πολίτη που επιδιώκει να φτάσει το ιδεώδες της σοφίας, αλλά ακόμη υπολείπεται σημαντικά από το στόχο του. Αυτή η επιλογή αντανακλά ένα νέο τρόπο προσέγγισης της φιλοσοφίας, που είναι λιγότερο δογματικός, αυστηρός και θεωρητι- κός και περισσότερο συμβουλευτικός, παραινετικός και πρακτικός. Χάρη σε αυτή την προσέγγιση τα φιλοσοφικά κείμενα του Σενέκα μετουσιώνονται σε οδηγούς γεμάτους συμβουλές βίου, που αποβλέπουν στην ηθική βελτίωση των ανθρώπων. Αυτός ο δι- δακτικός χαρακτήρας διακρίνει και τις Ηθικές Επιστολές, που περιλαμβάνουν ποικι- λία θεμάτων, γνωστών από τα παλαιότερα έργα του φιλοσόφου. Ειδικότερα το θέμα του χρόνου λειτουργεί στο συγκεκριμένο έργο ως πηγή από την οποία απορρέουν οι περισσότεροι προβληματισμοί του συγγραφέα.

Η ανά χείρας εργασία αρθρώνεται σε τρία κεφάλαια – προηγείται η εισαγωγή και ακολουθούν τα συμπεράσματα. Στο πρώτο από αυτά πραγματεύομαι τη φύση του χρόνου, επιχειρώ δηλαδή να απαντήσω στο ερώτημα τι είναι ο χρόνος κατά το Σενέ- κα. Η πραγμάτευση καθιστά απαραίτητη τη σύντομη αναφορά και σε σχετικές τοπο- θετήσεις προγενέστερων στωικών φιλοσόφων. Στο δεύτερο και εκτενέστερο τμήμα της εργασίας πραγματεύομαι το θέμα του ελεύθερου χρόνου επικεντρώνοντας την προσοχή, μεταξύ άλλων, στην έννοια που του αποδίδει ο Σενέκας, και σε παραδείγ- ματα εσφαλμένης αξιοποίησής του από τους σύγχρονούς του Ρωμαίους, τα οποία ο φιλόσοφος επικρίνει. Στο τρίτο και τελευταίο τμήμα συζητούνται οι τρόποι αξιοποίη- σης του χρόνου. Αν κρίνουμε από το πλήθος των σχετικών αναφορών στις Επιστολές, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το ζήτημα είναι για το φιλόσοφο ιδιαιτέρως σημαντικό.

Το βασικό ζητούμενο για το Σενέκα είναι να αξιοποιηθεί έτσι ο ατομικός χρόνος, ώ- στε να συμβάλει στην ηθική βελτίωση του καθενός. Οι σχετικές δραστηριότητες απο- τελούν αντικείμενο παρουσίασης στο τελευταίο κεφάλαιο.

5 1. Εισαγωγή

Η ζωή και η καριέρα του Σενέκα ήταν ένα «θαύμα συγχρονισμού»: γεννιέται με- ταξύ του 4 π.Χ. και του 1 π.Χ.¹ και πεθαίνει το 65 μ.Χ∙ γνώρισε λοιπόν τόσο την ευη- μερία στα χρόνια του Αυγούστου όσο και τη σταδιακή παρακμή με αποκορύφωμα την περίοδο κυριαρχίας του Νέρωνα, του οποίου υπήρξε κατ’ αρχάς δάσκαλος και στη συνέχεια σύμβουλος. ² Aρκετοί μάλιστα είναι οι μελετητές που τον συμπεριέλα- βαν στις πιο αμφιλεγόμενες προσωπικότητες της ρωμαϊκής ιστορίας και λογοτεχνίας.

Καθοριστικός παράγοντας αυτής της εκτίμησης στάθηκε η αντιφατική ζωή του, που εν πολλοίς δεν αντικατόπτριζε τον τρόπο ζωής που προτείνει ο ίδιος ως ιδανικό στους Διαλόγους³ και τις Επιστολές. ⁴ Θα έλεγε μάλιστα κανείς ότι δεν διέφερε καθόλου από εκείνους που ψέγει στα κείμενά του. ⁵ Η αλήθεια είναι ότι προσπάθησε να ισορροπή- σει τη ζωή του ανάμεσα σε δύο πόλους, αφενός την οικονομική και πολιτική επιφά- νεια και αφετέρου τα στωικά δόγματα, που επιτάσσουν τη μετριοπάθεια, την εγκρά- τεια και την αποστασιοποίηση από τα δώρα της Τύχης (Fortuna). Μάλιστα η πλούσια πολιτική του δράση και η πολυποίκιλη συγγραφική του δραστηριότητα περιπλέκουν την προσπάθεια να σκιαγραφήσουμε όχι μόνο το έργο του αλλά και το χαρακτήρα του.

Ο Habinek (2014, 6) υποστηρίζει πως τρεις, κυρίως, παράγοντες επέδρασαν στην ψυχοσύνθεσή του φιλοσόφου και επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τα θέματα των έργων του: η σχέση του με τη στωική φιλοσοφία, η επαφή του με το Νέρωνα και οι κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές συνθήκες του 1^ου αιώνα μ.Χ.

1.1. Η σχέση του Σενέκα με τη στωική φιλοσοφία⁶

Ο Fabianus, δάσκαλος του φιλοσόφου, εκτός από την επιρροή που του άσκη- σε στη ρητορική, τον ενέπνευσε να ασχοληθεί βαθύτερα με τη φιλοσοφία. ⁷ Συγκε- κριμένα τον έφερε σε επαφή με τα συγγράμματα του Κόιντου Σέξτιου. ⁸ Όπως υπο- στηρίζεται, ο Σέξτιος δημιούργησε τη μόνη αυθεντική φιλοσοφική σχολή της Ρώμης, δεδομένου ότι όλα τα υπόλοιπα φιλοσοφικά ρεύματα που επηρέασαν τους Ρωμαίους προέρχονταν από την Ελλάδα. ⁹ Το φιλοσοφικό σύστημα του Σέξτιου στηρίχθηκε κα- τά κύριο λόγο στη στωική φιλοσοφία, ιδίως σε ό, τι αφορά την οντολογία, ωστόσο είχε δεχτεί επιρροές και από τον Πυθαγορισμό, αφού ενστερνίστηκε τις απόψεις των Πυθαγορείων σχετικά με τον ασκητικό τρόπο ζωής, καθώς και τη χορτοφαγία. Ο Σε- νέκας δεν παρέλειψε να εκφράσει το θαυμασμό του για το Σέξτιο και να μιλήσει για

1Ετερόκλητες είναι οι απόψεις των μελετητών σχετικά με τη χρονολογία γέννησης. Η Griffin (1976, 34-36) απορρίπτει την πρώιμη χρονολόγηση και θεωρεί ότι πρέπει να τοποθετηθεί περίπου στο 1π.Χ.

λαμβάνοντας υπόψη χωρία από του ίδιους του Διαλόγους και τις Επιστολές του φιλοσόφου.

2Rimell 2015, 122.

3Για τους Διαλόγους ακολουθώ την έκδοση του Basore 1965, Seneca: Moral Essays, The Loeb Classi- cal Library, Harvard.

4Για τις Επιστολές ακολουθώ την έκδοση του Gummere 1953, Seneca: Epistulae Morales, The Loeb Classical Library, Harvard. Οι μεταφράσεις στα νέα ελληνικά οφείλονται στη συγγραφέα της εργασίας.

5Ο Αυγουστίνος αναφέρεται στη διττή και «υποκριτική» φύση του Σενέκα κρίνοντας ότι το συγγραφι- κό του έργο δεν συνάδει με το πολιτικό. Βλ. De civ. Dei 6.10.

6Για το σύστημα της στωικής φιλοσοφίας εν γένει, μία χρονολογική κατάταξη των φάσεων στο πέρα- σμα του χρόνου, καθώς και για περισσότερη βιβλιογραφία βλ. Rist 1969 και Inwood 2003.

7Βλ. Ep. 100.1-9 όπου πλέκει το εγκώμιο του Papirius Fabianus, ο οποίος διαθέτει ρητορική δεινότητα σε αντίθεση με άλλους ρήτορες.

8Βλ. Griffin 1976, 38-40.

9Ομοίως και η Griffin 1976, 35.

6 την επιρροή που του άσκησε η φιλοσοφία του. ¹⁰ Χαρακτηριστικό μάλιστα αυτής της επιρροής ήταν το γεγονός ότι ο φιλόσοφος πειραματίστηκε με τη χορτοφαγία, αν και τελικά εγκατέλειψε την προσπάθεια (Ep. 108.17-22) πιθανότατα λόγω της επισφα- λούς υγείας του, που δεν του επέτρεπε ακραίους πειραματισμούς.¹¹

Η επαφή του με τη στωική φιλοσοφία οφείλεται στον έλληνα δάσκαλό του τον Άτταλο (Ep. 67.15 Attalus Stoicus), o οποίος μνημονεύεται συχνά από το Σενέκα ως πρότυπο ανθρώπου, γιατί ενσάρκωνε εκείνο το χαρακτήρα που ήθελε να φτάσει ο φιλόσοφος, αφού απείχε από απολαύσεις και υπερβολές και συμβούλευε την εγκρά- τεια και το μέτρο.¹² Αυτό που αξίζει να αναφερθεί βέβαια είναι ότι ο πατέρας του, ο Σενέκας ο Πρεσβύτερος, ήταν κατά της ενασχόλησής του με τη φιλοσοφία,¹³ ενώ τον πίεζε να αναλάβει δημόσια αξιώματα και να αναμειχθεί στην πολιτική ζωή της Ρώ- μης. ¹⁴ Ωστόσο ο ίδιος ο Σενέκας δεν επιθυμούσε ως νέος την ανάμειξή του στην πο- λιτική.

Το γεγονός ότι ο Σενέκας χαρακτηρίζεται ως στωικός φιλόσοφος δεν σημαίνει ότι ακολουθεί πιστά τα δόγματα της Στοάς. Αντιθέτως αυτό που τον διαχωρίζει από τους πιστούς ακόλουθους μιας σχολής είναι ότι έχει μελετήσει τη διδασκαλία και τα

«πιστεύω» άλλων σχολών, κάτι που του επιτρέπει να έχει σφαιρική άποψη. Αυτή η ιδιαιτερότητα οδήγησε αρκετούς μελετητές να μιλήσουν για τον «εκλεκτικισμό» του Σενέκα. ¹⁵ Στην πραγματικότητα υιοθέτησε και ενέταξε διάφορα φιλοσοφικά δόγματα στα έργα του, που σε κάθε περίπτωση υπηρετούσαν το σκοπό που είχε θέσει, αποδει- κνύοντας έτσι ότι λειτουργούσε ελεύθερα και ανεξάρτητα. Χρησιμοποίησε, για παρά- δειγμα, ρήσεις του Επίκουρου,¹⁶ στοιχεία της Περιπατητικής θεωρίας,¹⁷ ενώ δεν του διέφευγαν ούτε τα διδάγματα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. ¹⁸ Οι σύγχρονοι με- λετητές βέβαια, ως επί το πλείστον, έχουν απορρίψει τη θεωρία σχετικά με τον «ε- κλεκτικισμό» του Σενέκα. Μάλιστα υποστήριξαν ότι δεν πρόκειται τόσο για εκλεκτι- κισμό όσο για απόδειξη ενασχόλησης με φιλοσοφικά ρεύματα που άσκησαν επιρροή στην προσωπικότητά του και μελετήθηκαν με κριτική ικανότητα. ¹⁹ Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ο Σενέκας δεν θεωρούσε τον εαυτό του θιασώτη της στωικής φιλοσοφί- ας∙ αντιθέτως χρησιμοποιεί τα δόγματα της Στοάς και λαμβάνει θέση ως στωικός αλ- λά, όπως και ο ίδιος υποστηρίζει, ακολουθεί ταυτόχρονα το δικό του μονοπάτι που του επιτρέπει να εκφράζει την άποψή του με μεγαλύτερη ελευθερία (Non ergo sequor priores? Facio, sed permitto mihi et invenire aliquid et mutare et relinquere. Non ser-

10Ep. 64.2 Lectus est deinde liber Quinti Sextii patris, magni, si quid mihi credis, viri et, licet neget, Stoici.

11Βλ. Ep. 54.1-2, 78.1-4, 75.12.

12Ep. 108.13 Ιpse regem se esse dicebat, sed plus quam regnare mihi videbatur,[...].

13Ep. 108.22 Patre itaque meo rogante, [...] sed philosophiam oderat, [...].

14Ο ίδιος ο Σενέκας ο Πρεσβύτερος αναφέρεται στην κοπιώδη προσπάθειά του να εμφυσήσει στους δύο πρώτους γιους του το ενδιαφέρον για τη ρητορική. Βλ. Inwood 2005, 8-9.

15Για περισσότερες πληροφορίες στο θέμα του «εκλεκτικισμού» βλ. Donini (1988,16-33), o οποίος μας εισάγει στο θέμα δίνοντάς μας τον ορισμό. Eπίσης σχετικά με τον εκλεκτικισμό του Σενέκα αλλά και άλλων χαρακτηριζόμενων στωικών φιλοσόφων βλ.Gill 2003, ειδ. Υποκεφ.6, 44-50.

16Για τη σχέση του με τον Επίκουρο βλ. Schiesaro 2015, 239-251.

17Στο έργο Nat.Quaestiones ο Σενέκας φέρεται όχι μόνο να γνωρίζει σε βάθος τη φυσική φιλοσοφία των πλέον γνωστών φιλοσοφικών σχολών αλλά και να έχει ο ίδιος μια διαμορφωμένη άποψη, γι’ αυτό άλλωστε και δεν αποφεύγει να ασκήσει κριτική σε όσα δεν συμφωνεί.

18Βλ. Ep. 58, μία αμιγώς φιλοσοφική Επιστολή, όπου ο Σενέκας αναλύει μέρος της πλατωνικής οντο- λογίας και πιο συγκεκριμένα τη θεωρία των ιδεών. Βλ. επίσης Ep. 65, όπου αναλύει τη θεωρία των τεσσάρων αιτίων του Αριστοτέλη.

19O Donini 1982 ειδ. Κεφ. 4, διαβλέπει ότι ο Σενέκας χρησιμοποίησε άλλα δόγματα με σκοπό να τα εντάξει στα έργα του, καθώς ήταν ελεύθερος από περιορισμούς, που επιτάσσουν την αυστηρή ακολου- θία ενός και μόνο δόγματος.

7 vio illis, sed adsentior. – Δεν ακολουθώ λοιπόν τους προγενέστερούς μου; Το κάνω, αλλά επιτρέπω στον εαυτό μου και να ανακαλύψει κάτι νέο και να το αλλάξει ή και να το εγκαταλείψει. Δεν τους υπηρετώ∙ συμφωνώ μαζί τους., Ep. 80.1).

Η συνεισφορά του Σενέκα εντοπίζεται περισσότερο σε θέματα ηθικής και λι- γότερο οντολογίας,²⁰ όπου φαίνεται να λαμβάνει ως δεδομένα ζητήματα που έχουν διατυπωθεί κιόλας από την «παλαιά Στοά». Ενδεικτικά στο έργο του Naturales Quaestiones, παρόλο που ο φιλόσοφος πραγματεύεται θέματα σχετικά με τη φυσική, αυτή δεν εξετάζεται γνωσιοθεωρητικά αλλά χρησιμοποιείται με σκοπό να διερευνηθεί η συμβολή της σε διάφορες πτυχές της ζωής του ανθρώπου, με αποτέλεσμα το έργο να αποκτά τελικά ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα. Σε όλο το έργο ο φιλόσοφος προ- σπαθεί να συνδέσει την προσωπική ηθική εξέλιξη και βελτίωση με τη γνώση της λει- τουργίας του σύμπαντος και των φαινομένων του, αφού, όπως προκύπτει, καμία γνώ- ση δεν είναι χρήσιμη, αν δεν συνοδεύεται από κάποιο ηθικό όφελος. Έτσι, για παρά- δειγμα, το φαινόμενο της αστραπής και του θορύβου της βροντής δεν έχει καμία ση- μασία να το γνωρίζει κανείς ως φαινόμενο της φύσης ή να γνωρίζει την αιτία πρό- κλησής του, αν δεν έχει κατορθώσει να αποβάλει το φόβο, όταν αυτό συμβαίνει. Με αυτό τον τρόπο τα φαινόμενα της φύσης συμβάλλουν αφενός στην κατανόηση του σύμπαντος και αφετέρου στην κατανόηση του ρόλου του ανθρώπου μέσα σε αυτό. Η αρμονική λειτουργία της Φύσης μπορεί να επιτευχθεί, όταν εναρμονιστεί ο άνθρωπος μαζί της.

Βέβαια η απαίτηση εναρμόνισης με τη Φύση σαφέστατα δεν αποτελεί καινο- τομία. Ο φιλόσοφος όμως επιμένει ότι η σύζευξη με τη Φύση είναι μία προσωπική υπόθεση, αφού, όπως κρίνει, η εναρμόνιση με αυτή μπορεί να επιτευχθεί, εφόσον ο καθένας έρθει πρώτα σε επαφή με τη δική του φύση, με τον εαυτό του. Μάλιστα σε αυτή τη διαδικασία θεωρεί απαραίτητη την καθοδήγηση από ανθρώπους που έχουν κάνει ήδη βήματα ηθικής προόδου και είναι σε θέση να βοηθήσουν αυτούς που έχουν τη θέληση να προοδεύσουν. ²¹ Οι καθοδηγητές είναι συνήθως είτε φιλόσοφοι που η ζωή τους αποτέλεσε λαμπρό παράδειγμα προς μίμηση είτε άνθρωποι που εφάρμοσαν το μέτρο στη ζωή τους, αποδεσμεύτηκαν από τους περιορισμούς του σώματος και μπόρεσαν να έχουν το ρόλο του καθοδηγητή,²² όπως «λειτουργεί» για παράδειγμα ο Σενέκας για το Λουκίλιο. ²³

Για ποιο λόγο χρειάζεται ένας καθοδηγητής; Ο Σενέκας, όπως και οι παλαιό- τεροι στωικοί, δέχονται ότι όλοι οι άνθρωποι γεννήθηκαν με τις ίδιες αρετές. Η αρετή είναι έμφυτη στους ανθρώπους, αλλά χρειάζεται έναν καθοδηγητή που θα βοηθήσει αυτόν που έχει τη θέληση, να την κατακτήσει πλήρως. ²⁴ Ο Σενέκας χαρακτηριστικά κάνει λόγο για τους σπόρους της αρετής, με τους οποίους έχει προικίσει η Φύση ό- λους τους ανθρώπους, αλλά εμμένει στη σημασία της καλλιέργειας, ώστε οι σπόροι αυτοί να αποφέρουν καρπούς.²⁵ Κατά τους στωικούς το πνεύμα είναι αδύναμο και επιρρεπές σε εξωτερικούς πειρασμούς στην περίπτωση που μείνει ακαλλιέργητο. Οι

20Asmis 2015, 224.

21Βλ. Ep. 52.2, 94.50-56.

22Βλ. Ep. 52.7-8, 104.21-22.

23Ο Σενέκας αποδέχεται το ρόλο του καθοδηγητή στη σχέση του με το Λουκίλιο, χωρίς να σημαίνει ότι χάνει το ρόλο του φίλου βλ.Ep. 35.2, 40.1, 55.11.

24Nat. Quaes. 3.30.8 Virtus difficilis inventu est, rectorem ducemque desiderat: etiam sine magistro vitia discuntur.

25Βλ. Ep. 108.8 omnibus enim natura fundamenta dedit semenque virtutum. Omnes ad omnia ista nati sumus; - Γιατί η φύση έθεσε τα θεμέλια και έσπειρε σε όλους το σπόρο της αρετής. Όλοι είμαστε έτοιμοι από τη φύση μας γι’ αυτά·.

8 εξωτερικοί παράγοντες (externa), που θα απασχολήσουν το Σενέκα στο σύνολο των Επιστολών, σχετίζονται με την ικανοποίηση επιθυμιών του σώματος και έχουν τη δύ- ναμη να διαφθείρουν το πνεύμα των ανθρώπων, καθώς ακόμα και αν οι άνθρωποι έχουν τη θέληση να προοδεύσουν, δεν μπορούν εύκολα να αποδεσμευτούν από αυ- τούς. Αν και είναι εξαιρετικά δύσκολη η απαλλαγή από αυτούς, εντούτοις όλοι οι άν- θρωποι έχουν από τη φύση τη δυνατότητα να καλλιεργήσουν την έμφυτη αρετή τους.

Η αρετή δόθηκε μόνο στους ανθρώπους, επειδή είναι τα μόνα «ζώα» που διέ- πονται από λογική. Ο άνθρωπος θα αναπτύξει την αρετή του, αν αναπτύξει τη λογική του, το Λόγο.²⁶ Η κατάκτηση της perfecta ratio είναι ο σκοπός. Η perfecta ratio επι- τυγχάνεται, όταν ο καθένας έχει τελειοποιήσει το Λόγο, ζει δηλαδή και λειτουργεί με γνώμονα το Λόγο χωρίς την επίδραση συναισθηματικών παραγόντων. Ωστόσο κατά το Σενέκα δεν αρκεί η προσπάθεια του ατόμου, γιατί ο άνθρωπος είναι επιρρεπής στο κακό και δεν προσπαθεί αρκετά, αλλά παρασύρεται από τα δώρα της Τύχης, που, όσο τα απολαμβάνει, αποπροσανατολίζεται και βυθίζεται περισσότερο στην ικανοποίησή τους, ενώ η θέλησή του για βελτίωση αποδυναμώνεται πλήρως.²⁷ Ένας καθοδηγητής όμως έχει την ικανότητα να ανασύρει τη βούληση από το βάθος της ύπαρξης του α- τόμου και να συμβάλει στην κατάκτηση της perfecta ratio.

Σε αυτό το πλαίσιο οι σύγχρονοι ερευνητές μελετώντας τις Επιστολές διέκρι- ναν ότι για το Σενέκα υπάρχουν τρία στάδια ηθικής προόδου που συμβάλλουν σε πρώτο επίπεδο στην αναγνώριση της έμφυτης δύναμης και σε δεύτερο επίπεδο στην ηθική πρόοδο. ²⁸ Το πρώτο στάδιο είναι αυτό της «οικείωσης» -γύρω από την «οικεί- ωση» έχει αναπτυχθεί μία από τις πιο γνωστές θεωρίες της Στοάς. Κάθε ζωντανός ορ- γανισμός, εξηγεί ο Σενέκας στην 121^η Επιστολή, έχει έμφυτη Ευφυΐα²⁹ ή Συνείδηση της φυσικής του κατάστασης (constitutio), γεγονός που του επιτρέπει να λειτουργεί με έναν ορισμένο τρόπο που αρμόζει στη φύση του.³⁰ Η «οικείωση» είναι αυτή η δια- δικασία ανακάλυψης της ανθρώπινης φύσης, της κατανόησης της φύσης του σώματος και της αντίστοιχης ανθρώπινης συμπεριφοράς. ³¹ Η εναρμόνιση με τη Φύση δεν εί- ναι πρακτικά ο σκοπός αλλά μια υπενθύμιση ότι οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους

«προγραμματισμένοι» να ζουν σύμφωνα με αυτήν.³² Ωστόσο εκτός από αυτή τη Συ- νείδηση, η οποία κατά το Σενέκα δεν είναι αντιληπτή και δεν εκφράζεται ούτε δηλώ- νεται εμφατικά,³³ οι άνθρωποι έχουν επίσης έμφυτη την τάση απομάκρυνσης από τη Φύση (aversatio, ἀλλοτρίωσις) αλλά και τη ροπή προς το κακό.

Τα υπόλοιπα δύο στάδια στηρίζονται στην έμφυτη Συνείδηση. Όταν ο άνθρω- πος εξοικειωθεί με τις έμφυτες δυνάμεις, με τις οποίες τον προίκισε η Φύση, ξεκινά η

26Βλ. Βobzien 2003, 85-123, η οποία εξηγεί ότι η λογική στο στωικό σύστημα αποτελείται από δύο μέρη, τα αξιώματα, κάποιες δηλαδή σταθερές και αμετάβλητες αλήθειες, και τα επιχειρήματα. Έτσι σκοπός είναι ο άνθρωπος να σκέφτεται με τη βοήθεια των αξιωμάτων και όχι με τα επιχειρήματα, που πολλές φορές στηρίζονται σε εσφαλμένες και διαστρεβλωμένες αλήθειες ή απατηλά συναισθήματα.

27Βλ. Ep. 94.13, 97.10, 50.4-7, 59.9-11, 116.8.

28Asmis 2015, 235.

29Έτσι την αποκάλεσαν ο Κλεάνθης και ο Χρύσιππος. Βλ. SVF 3.178-186.

30Ep. 121.9 Ergo omnibus constitutionis suae sensus est [...].

31Ep. 121.17 Voluptatem peto, cui? Mihi. Ergo mei curam ago. Dolorem refugio, pro quo? Pro me.

Ergo mei curam ago. Si omnia propter curam mei facio, ante omnia est mei cura. Haec animalibus inest cunctis nec inseritur, sed innascitur.-Ζητώ ευχαρίστηση, για ποιον; Για μένα. Φροντίζω λοιπόν για τον εαυτό μου. Αποφεύγω τον πόνο, προς όφελος ποιου; Για το δικό μου. Φροντίζω λοιπόν για μένα. Έτσι, αν τα κάνω όλα για τον εαυτό μου, φροντίζω πρώτα τον εαυτό μου. Αυτή η φροντίδα υπάρχει σε όλα τα ζώα, δεν καλλιεργείται αλλά γεννιέται μέσα μας.

32Schofield 2003,244.

33Ep. 121.13 Sic infantibus quoque animalibusque principalis partis suae sensus est non satis dilucidus nec expressus.

9 διαδικασία της ανάπτυξης και εξέλιξής του σε επίπεδο ηθικής. Η ηθική του πρόοδος εξαρτάται από το πώς συγκρούονται μέσα του το κακό με το καλό. Ο Σενέκας μιλά για την mala και την bona conscientia (Ep. 12.9), την επίγνωση δηλαδή ότι η συνεί- δησή μας αμφιταλαντεύεται ανάμεσα σε δύο αντίρροπες δυνάμεις.³⁴ Όταν ο άνθρω- πος φτάσει στο σημείο να αντιληφθεί τι είναι αυτό που τον κάνει καλύτερο άνθρωπο, περνά στο τρίτο στάδιο, αυτό της συνδιαλλαγής, της επαφής του ουσιαστικά με τον εαυτό του, που συνιστά μια μακρά και επίπονη διαδικασία.³⁵ Περνά από το στάδιο της συνειδητοποίησης των δύο πρώτων επιπέδων, που θεωρούνται περισσότερο πα- θητικά, στο τρίτο, αυτό της ανάληψης δράσης, για να βελτιώσει στοιχεία του εαυτού του.

Σε αυτό ακριβώς το στάδιο επιδρά θετικά ο χρόνος. Ο ελεύθερος χρόνος κατά το φιλόσοφο πρέπει να χρησιμοποιείται και να αξιοποιείται προς όφελος αυτής της διαδικασίας, της επαφής με τον ίδιο τον εαυτό, της συνδιαλλαγής και της ανάληψης δράσης με σκοπό την απελευθέρωση του πνεύματος και του σώματος από δεσμευτι- κούς εξωτερικούς παράγοντες και πειρασμούς. Ο χρόνος γίνεται εν προκειμένω το μέσο συνειδητοποίησης αυτής της έμφυτης πάλης ανάμεσα στη ροπή προς το κακό και στο αντίπαλο δέος τη ροπή προς το καλό. Όσο ο χρόνος αξιοποιείται προς τη σω- στή κατεύθυνση, είναι εφικτό η έμφυτη προδιάθεση του ατόμου για το κακό να απο- δυναμωθεί.

Ωστόσο ο χρόνος δεν μπορεί να φέρει καμία αλλαγή, αν δεν δράσει ο παράγο- ντας της θέλησης. Δεν αρκεί κανείς να κατανοεί τη φύση του, γιατί αυτό δεν θα τον ωφελήσει, αφού μπορεί και πάλι να οδηγηθεί στο κακό. Ο στόχος είναι η κατανόηση της φύσης και η θέληση (voluntas) για την αλλαγή του τρόπου ζωής, που θα οδηγήσει τελικά στην εναρμόνιση με τη Φύση. Ο Επίκτητος μίλησε αργότερα για την προαίρε- ση. Κάποιοι μελετητές θεώρησαν ότι πρώτος ο Επίκτητος συστηματοποίησε την έν- νοια της βούλησης,³⁶ ωστόσο, όπως αποδεικνύεται από πλήθος Επιστολών και χωρί- ων στους Διαλόγους, ο Σενέκας έθεσε τη βούληση ως προϋπόθεση για την ηθική πρό- οδο. ³⁷ Η voluntas ασκεί ευδιάκριτη ψυχολογική δύναμη σε αυτόν που θέλει να προο- δεύσει, με την έννοια ότι αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την ηθική πρόοδο. Η θέση αυτή εντοπίζεται στις Επιστολές (pars magna bonitatis est velle fieri bonum.- μεγάλο μέρος της καλοσύνης είναι το να θέλεις να γίνεις καλός., Ep. 34.3. magna pars est profectus velle proficere. - μεγάλο μέρος της προόδου είναι να θέλεις να προοδεύ- σεις., Ep. 71.36).

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι ο Σενέκας φαίνεται να απομακρύνεται από το αυστηρό φιλοσοφικό σύστημα της στωικής ηθικής,³⁸ τη στωική «νοησιαρχία», και να κάνει βήματα προς τη «βουλησιαρχία»,³⁹ με αποτέλεσμα να προσεγγίζει μία πιο ελεύθερη και προσωπική ενδεχομένως θεώρηση. Παρουσιάζει τη βούληση ως μία εσωτερική δύναμη, που συμβάλλει στην ηθική πρόοδο του ανθρώπου, καθώς χάρη σε

34Asmis 2015, 235.

35Για την ηθική βελτίωση βλ. Wagoner 2015, 241-262, ο οποίος χρησιμοποιεί δειγματoληπτικά κά- ποιες Επιστολές, για να αποδείξει ότι ο Σενέκας προσπάθησε να συνδέσει τη θεωρία με την πράξη, το δόγμα δηλαδή της στωικής Ηθικής (decreta) με την πρακτική εφαρμογή των θεωριών (praecepta).

36Βλ. Frede 2011, που θεωρεί ότι ο Επίκτητος πρώτος συστηματοποίησε την παλαιότερη έννοια της ελεύθερης βούλησης και την ονόμασε «προαίρεση».

37Ο Inwood 2005, 132-156 καταπιάνεται με τη διαφορά μεταξύ της έννοιας της βούλησης κατά τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τους πρώιμους στωικούς και το Σενέκα. Συμπεραίνει ότι στην περίπτω- ση του Σενέκα η βούληση έχει περισσότερο πρακτικό προσανατολισμό.

38Οι στωικοί μίλησαν για τη βούληση που βρίσκει όμως εφαρμογή μόνο στην περίπτωση του σοφού άνδρα. Bλ. SVF 3.431-2, 438.

39Dihle 1982, 99-122.

10 αυτή το άτομο μπορεί να αποδεσμευτεί από τους εξωτερικούς παράγοντες (Ep. 37.5).

Δεν υπάρχει καμία πραγματική δυσκολία, αφού αυτές είναι τεχνητές και κάμπτουν τη δύναμη ανθρώπων, που δεν είναι πρόθυμοι να προοδεύσουν (Quid tibi opus est, ut sis bonus? Velle. -Τι σου χρειάζεται, για να γίνεις καλός; Να θέλεις., Ep. 80.4).⁴⁰ Κατά το Σενέκα η θέληση για ηθική πρόοδο οφείλει να είναι διαρκής, αφού η αμφίρροπη μάχη ανάμεσα στις καλές και τις κακές επιθυμίες είναι αντίστοιχα συνεχής (donec bona mens sit quod bona voluntas est.- μέχρι αυτό που είναι καλή πρόθεση να γίνει καλή άποψη., Ep. 16.1).

1.2. Η σχέση με τo Νέρωνα

Η επιμέλεια της εκπαίδευσης του Νέρωνα στάθηκε η αφορμή για την επι- στροφή του Σενέκα από την εξορία με τη συνδρομή της Αγριππίνας, η οποία ήθελε να εξασφαλίσει για το γιο της την καλύτερη δυνατή μόρφωση.⁴¹ Άλλωστε η φήμη του φιλοσόφου είχε επεκταθεί μετά τη συγγραφή τριών παρηγορητικών λόγων και του De Ira. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να παρουσιάζεται ο ίδιος ως ένας ικανός σύμβουλος και εξευγενισμένος άνθρωπος που διέθετε ευγλωττία. Είχε λοιπόν τα κατάλληλα χα- ρακτηριστικά, για να γίνει καθοδηγητής του Νέρωνα και να προσπαθήσει να εφαρ- μόσει στην πράξη τις αρχές της στωικής φιλοσοφίας. Αναλαμβάνοντας το ρόλο του δασκάλου ο Σενέκας θέλησε να εφαρμόσει τα στωικά διδάγματα στην πράξη, να βοη- θήσει δηλαδή το Νέρωνα να προοδεύσει ηθικά και κατ’ επέκταση να γίνει ένας ευσυ- νείδητος αυτοκράτορας. Έτσι στο Διάλογο De Clementia, ένα έργο αφιερωμένο στο Νέρωνα, μιλά για την ανάγκη της αυτοκυριαρχίας και της επικοινωνίας του συγκρο- τημένου αυτοκράτορα με τον εαυτό του. Ωστόσο ο Σενέκας δεν αντιλήφθηκε ότι το όραμά του ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί, γιατί σήμαινε προσαρμογή του ένδο- ξου παρελθόντος της υποδειγματικής διακυβέρνησης του Αυγούστου στο παρόν ενός αυτοκράτορα πολύ διαφορετικού από τον Αύγουστο. Ουσιαστικά ο Σενέκας επιθυ- μούσε να ξεπεράσει ο Νέρωνας τον εαυτό του και την ηλικία του και να φτάσει αμέ- σως στο επίπεδο της σοφίας, της sapientia.⁴²

Η σχέση τους γνώρισε περιπέτειες και μεταβολές. Μελετητές κάνουν λόγο για ωρολογιακή βόμβα έτοιμη να εκραγεί, αφού ορισμένες φορές οι διαφορές τους ήταν αγεφύρωτες. ⁴³ Η επιρροή του Σενέκα βέβαια διήρκησε πολύ καιρό ωστόσο, όταν τα αρνητικά γεγονότα διαδέχονταν το ένα το άλλο, ο φιλόσοφος φάνηκε να εγκαταλείπει την προσπάθεια.⁴⁴ Ο Σενέκας απογοητεύτηκε από το Νέρωνα και την ομήγυρή του.

Παρόλο που δεν υπάρχουν σαφείς αναφορές σε αυτούς στα φιλοσοφικά του έργα ε- ντούτοις, όταν ασκεί κριτική στα ήθη της εποχής, έμμεσα απευθύνεται σε όλους εκεί- νους που χρησιμοποίησαν την εξουσία και την επιρροή τους για προσωπικό όφελος, ενώ ταυτόχρονα ο τρόπος ζωής τους λειτουργούσε ως πρότυπο. Ο έκλυτος τρόπος ζωής του Νέρωνα σε συνδυασμό με τη σταδιακή παρακμή του συστήματος ηθικών αξιών διαμόρφωσαν μία πραγματικότητα διαφορετική σε σχέση με αυτή που ήθελε να προαγάγει ο Σενέκας. Οι Ηθικές Επιστολές αποδεικνύουν πιθανότατα τη μεγάλη απογοήτευσή του από την άκαρπη προσπάθειά του να καθοδηγήσει σωστά το Νέρω-

40Βλ. Inwood 2005, 137-140.

41Για τα γεγονότα που οδήγησαν στην εξορία του βλ. αναλυτικά Griffin 1976, 59-66.

42 Μία εξαιρετική ανάλυση προσφέρει ο Robinson 2005, 223-57 αλλά και η Griffin 1976 ειδ. Κεφ. 4, 129-173.

43Rimell 2015, 123.

44O θάνατος του Burrus, του έτερου amicus principis, κλόνισε την εμπιστοσύνη του στο Νέρωνα και θεώρησε ότι το έργο του δεν μπορούσε να συνεχιστεί περαιτέρω. Βλ. Griffin 1976, 129-173.

11 να, που, αν και δεν αναφέρεται ποτέ ρητά σε αυτές, εντούτοις δέχεται έμμεσα κριτική για το γεγονός ότι προσπάθησε να παρακάμψει το Σενέκα και να τον ξεπεράσει.⁴⁵

Οι περισσότερες αναφορές του φιλοσόφου στις Ηθικές Επιστολές επικεντρώ- νονται στα ήθη της εποχής και συγκεκριμένα στην κατάρρευση του συστήματος των ηθικών αξιών και φαίνεται να προϋποθέτουν ότι ο Νέρωνας ήταν τουλάχιστον συνυ- παίτιος αυτής της φθίνουσας πορείας, αφού δεν κατάφερε να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. Μπορεί πράγματι η στωική ηθική φιλοσοφία να διαδραμάτισε σημα- ντικό ρόλο στη συγγραφή των Διαλόγων και των Επιστολών του φιλοσόφου, ωστόσο η σχέση του με το Νέρωνα συνέβαλε, ώστε να συγκεράσει τα στωικά διδάγματα με τα ήθη της εποχής του. Ο Σενέκας χρησιμοποίησε ουσιαστικά το παρόν, για να προ- σαρμόσει τις πτυχές της στωικής Ηθικής στη Ρώμη. Ο Διάλογος De brevitate Vitae, για παράδειγμα, σκιαγραφεί τον τρόπο ζωής των Ρωμαίων την εποχή του Σενέκα, το γεγονός δηλαδή ότι παρασύρθηκαν από τις απολαύσεις λησμονώντας αυτό για το ο- ποίο είναι προορισμένοι, να εναρμονιστούν δηλαδή με τη Φύση ακολουθώντας ένα τρόπο ζωής που επιτάσσει το μέτρο. Αντίστοιχα οι Ηθικές Επιστολές, που απευθύνο- νται στο Λουκίλιο, λειτουργούν ως ένα είδος κριτικής στα ήθη της εποχής και της περιόδου διακυβέρνησης από το Νέρωνα. Οι διαρκείς συστάσεις προς το Λουκίλιο να εξοικονομήσει το χρόνο του και να τον αξιοποιήσει κατάλληλα προς όφελός του θυ- μίζουν προτροπές προς το Νέρωνα.⁴⁶ Ο φιλόσοφος μιλά ειρωνικά για τη «χρυσή επο- χή», εννοώντας ότι στα χρόνια του αναζητείται μετά μανίας ο πλούτος, συνήθεια που τη κληροδότησαν οι γονείς στα παιδιά.⁴⁷ Μάλιστα μεγάλο μέρος των Διαλόγων και των Επιστολών του αναλώνεται σε τέτοιου είδους διαπιστώσεις, μέσα από τις οποίες ο φιλόσοφος αποδεικνύει ότι είχε χαθεί το μέτρο λόγω της υπερβολικής ανάγκης για επίδειξη και εντυπωσιασμό.

1.3.1. Οι Ηθικές Επιστολές

Οι Ηθικές Επιστολές αποτελούν το πιο ώριμο έργο του φιλοσόφου, αφού η συγγραφή τους ξεκίνησε μετά την εγκατάλειψη της ενεργού δράσης (62 μ.Χ.) και ο- λοκληρώθηκε λίγο πριν το τέλος της ζωής του (64 μ.Χ.).⁴⁸ Το έργο μελετάται ως ένα είδος προσωπικού ημερολογίου και πιο συγκεκριμένα ως μία ανταλλαγή επιστολών προσωπικού χαρακτήρα μεταξύ δύο φίλων, του Σενέκα και του Λουκίλιου. ⁴⁹

Στις Επιστολές του ο Σενέκας πραγματεύεται ποικίλα θέματα. Συγκεκριμένα η συλλογή περιλαμβάνει συζητήσεις γύρω από τη στωική Ηθική, προτρεπτικούς λόγους για την ενασχόληση με τη φιλοσοφία, όπως και κάθε είδους θέμα που απασχολεί το φιλόσοφο και θέλει να το μοιραστεί με το Λουκίλιο. ⁵⁰ Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο προτρεπτικός λόγος και η συμβουλευτική διάθεση είναι τα χαρακτηριστικά γνωρί- σματα χάρη στα οποία η συλλογή αποκτά τη λειτουργία ενός ηθικού αλλά ταυτόχρο- να και πρακτικού οδηγού, που προσφέρει στο Λουκίλιο και στον κάθε αναγνώστη ηθική καθοδήγηση και παιδεία.⁵¹

Ως τελευταίο έργο του φιλοσόφου οι Επιστολές έχουν χαρακτήρα κατακλεί- δας, καθώς ο Σενέκας καταπιάνεται εδώ με όλα τα θέματα που τον απασχόλησαν στο

45Griffin 1976, 123.

46Ep. 1.1-4.

47Ep. 115.11.

48Ο Setaioli 2015, 191 παρουσιάζει τις αναφορές του Σενέκα σε ιστορικά γεγονότα, πράγμα που απο- δεικνύει, σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές, ότι η σύνθεσή τους έγινε σε αυτό το διάστημα.

49Grimal 1991, 219.

50Schafer 2011, 32.

51 Hadot 1969, 99-141.

12 σύνολο των Διαλόγων με τη διαφορά ότι αυτό το έργο χαρακτηρίζεται από μεγαλύτε- ρη σοφία –ως έργο της ωριμότητας– και περισσότερη ελευθερία μετά την αποτυχημέ- νη προσπάθεια συγκερασμού της πολιτικής με τη φιλοσοφία. Οι μελετητές διακρί- νουν τις Επιστολές σε δύο σύνολα (Ep. 1-88, 89-124): το πρώτο περιλαμβάνει πρα- κτικές συμβουλές, που συμβάλλουν στην ηθική πρόοδο του Λουκίλιου, ενώ το δεύτε- ρο υπεισέρχεται σε πιο σύνθετες έννοιες της στωικής φιλοσοφίας, αφού ο Λουκίλιος είναι πλέον σε θέση, χάρη στην πρόοδό του, να γνωρίσει ειδικά θέματα της στωικής φιλοσοφίας.⁵²

Το ζήτημα εάν ο Λουκίλιος ήταν πράγματι ο αποδέκτης των Επιστολών ή α- πλά ένας διάμεσος, ένα πρόσωπο δηλαδή που ο Σενέκας επινόησε, για να του απευ- θύνει τις Επιστολές δικαιολογώντας έτσι το λογοτεχνικό είδος των συνθέσεών του, απασχόλησε ιδιαίτερα τους ερευνητές. Η προσέγγιση του ζητήματος σχετίζεται άμε- σα με τον τρόπο ερμηνείας των Επιστολών. Οι πιο μετριοπαθείς μελετητές συγκλί- νουν στην άποψη ότι ο Λουκίλιος ήταν ο πραγματικός αποδέκτης των Επιστολών που όμως ήταν «ανοιχτές» προς κάθε αναγνώστη, σύγχρονο του Σενέκα ή μεταγενέστε- ρο,⁵³ αφού αυτό που κατορθώνει ο φιλόσοφος είναι να συνδυάσει τον προσωπικό χα- ρακτήρα με το διδακτικό-παιδευτικό ύφος. Ο Schafer κάνει μάλιστα λόγο για δραμα- τοποιημένη εκπαίδευση βασιζόμενος στην κλιμάκωση του ύφους του Σενέκα ως δι- δασκάλου, που ξεκινά από τις πρακτικές συμβουλές, για να φτάσει στις σύνθετες έν- νοιες θεωρώντας ότι ο Λουκίλιος είναι έτοιμος να τις αφομοιώσει.⁵⁴

Η επανάληψη των προτροπών με τις συνεχείς νουθεσίες για εσωστρέφεια και περισυλλογή θεωρήθηκε από κάποιους μελετητές αρκετά μονότονη και κουραστική, αφού όλες καταλήγουν στον ίδιο στόχo, αυτόν της κατάκτησης μιας ευτυχισμένης ζωής.⁵⁵ Ωστόσο –και σε αυτό το σημείο συμφωνούν όλοι οι μελετητές– η επανάληψη είναι σκόπιμη, ακριβώς γιατί οι αποδέκτες δεν είναι γνώστες φιλοσοφίας αλλά άν- θρωποι που έχουν τη θέληση να κάνουν βήματα ηθικής προόδου. Υπό αυτό το πρί- σμα οι επαναλήψεις ή το υπερβολικό, συναισθηματικό και δραματοποιημένο ύφος του φιλοσόφου ταιριάζει στην περίσταση, αφού υπηρετεί το στόχο αφενός να αφο- μοιώσουν οι αναγνώστες τη διδασκαλία που τους προτείνεται κάθε φορά, αφετέρου να διαβάσουν το κείμενο με ενδιαφέρον. Ο φιλόσοφος δεν διαθέτει ύφος παντογνώ- στη διδασκάλου, αντιθέτως προσαρμόζεται στο ρόλο του συμβούλου, είναι προσιτός στον αναγνώστη, εκθέτει τον εαυτό του και δίνει προσωπικές πληροφορίες. ⁵⁶

1.3.2. Το θέμα του χρόνου στο συνολικό έργο του Σενέκα

Στις Επιστολές ο Σενέκας μίλησε για το χρόνο ως βασική προϋπόθεση κατά- κτησης μιας ευτυχισμένης ζωής με την έννοια της αξιοποίησής του προς όφελος του ίδιου του ανθρώπου: ο χρόνος πρέπει να αξιοποιηθεί, για να έρθει ο άνθρωπος σε ε- παφή με τη φύση του.⁵⁷ Ο χρόνος όμως δεν απασχόλησε το φιλόσοφο μόνο στο συ- γκεκριμένο έργο. Είναι μάλιστα ένα από τα θέματα για το οποίο διαβάζουμε σχεδόν

52Ο Schafer (2011, 32) εξηγεί πώς οι μελετητές κατέληξαν στον καταμερισμό λαμβάνοντας υπόψη τον παιδευτικό χαρακτήρα των Επιστολών και το ρόλο του Σενέκα ως παιδαγωγού του Λουκίλιου.

53Για τη σχετική με το θέμα αυτό βιβλιογραφία βλ. Setaioli 2015, 194.

54Χρησιμοποιεί ως δείγμα τις Επιστολές 1, 7, 56, 60-62 καθώς και αποσπάσματα άλλων, για να αποδεί- ξει τη θέση του. Βλ. Schafer 2011, 36-49.

55Grünbein 2004, 81.

56Von Albrecht 2014, 712.

57Grimal 1968, 92-93, 98.

13 σε όλους τους Διαλόγους του. Ωστόσο δύο Διάλογοι, το De brevitate Vitae και το De otio, έχουν ως κεντρικό τους θέμα το χρόνο.

Ένα ζήτημα που απασχόλησε τους μελετητές και παραμένει ακόμα άλυτο εί- ναι η χρονολόγηση των συγκεκριμένων Διαλόγων, καθώς κάποιοι τους τοποθετούν στα χρόνια της πολιτικής δράσης του φιλοσόφου, περίπου στο 48 μ.Χ., ενώ άλλοι, λόγω της κοινής θεματολογίας με τις Ηθικές Επιστολές, στα χρόνια μετά την απόσυρ- ση του φιλοσόφου, περίπου στο 62 μ.Χ.⁵⁸ Στους δύο Διαλόγους ο φιλόσοφος επικε- ντρώνεται στην ηθική προσέγγιση του θέματος του χρόνου, όπως ακριβώς κάνει και στις Επιστολές, εξετάζει δηλαδή το χρόνο σε σχέση με τον άνθρωπο, συζητά τον τρό- πο που ο άνθρωπος χρησιμοποιεί και αξιοποιεί το χρόνο. Ειδικότερα στο Διάλογο De brevitate Vitae οδηγείται σταδιακά στο συμπέρασμα ότι ο χρόνος της ανθρώπινης ύπαρξης, άρα θα λέγαμε η ζωή του ανθρώπου, είναι σύντομης διάρκειας λόγω της ορμητικής ροής του χρόνου. Η αμετάκλητη πορεία του χρόνου ξυπνά το αίσθημα του φόβου για το επικείμενο τέλος, το θάνατο. Το δραματικό ύφος του φιλοσόφου στο μεγαλύτερο μέρος του Διαλόγου, λόγω και της υφής του θέματος, εντείνει τη συναι- σθηματική φόρτιση. Ο φιλόσοφος παραινεί τον αποδέκτη Παουλίνο, όπως και κάθε αναγνώστη, να χρησιμοποιεί το χρόνο του προς όφελος της ηθικής του βελτίωσης, γιατί ο χρόνος, όπως υποστηρίζει, παρά την ορμητική του πορεία είναι αρκετός, όταν ο καθένας τον αξιοποιεί σωστά. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει και στο Διάλογο De otio, όπου ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί το κυριότερο δόγμα της στωικής φιλοσοφίας που επιτάσσει την εναρμόνιση με τη Φύση, για να παροτρύνει τον αποδέκτη του Δια- λόγου, το όνομα του οποίου δεν μας σώζεται, να αξιοποιεί τον ελεύθερό του χρόνο με τέτοιο τρόπο, ώστε να εναρμονιστεί με την ευρύτερη κοσμική τάξη. Για να επιτευχθεί όμως η εναρμόνιση με τη Φύση, υποστηρίζει ο φιλόσοφος, απαιτείται η εναρμόνιση του ατόμου με τη δική του φύση. Ο στόχος αυτός θα μπορέσει να επιτευχθεί, αν ο καθένας αξιοποιεί σωστά το χρόνο του προς όφελος του εαυτού του.

Η ιδεολογική συγγένεια αυτών των θέσεων με τις απόψεις που καταγράφονται στις Ηθικές Επιστολές θα γίνει σαφέστερη στην πορεία αυτής της μελέτης.

58O Williams (2003, 10-25) αναλύει διεξοδικά τις πιθανές χρονολογίες με βάση τις ίδιες τις αναφορές του Σενέκα στα έργα του, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζει τις απόψεις και άλλων μελετητών.

14 2. Η έννοια του χρόνου

Ο Σενέκας σε κάποιες Επιστολές κάνει αναφορά στη φύση του χρόνου έχοντας όμως διαφορετικό προσανατολισμό από τους προγενέστερους φιλοσόφους της Στοάς.

Ο Ζήνωνας και ο Χρύσιππος για παράδειγμα θέτουν το ερώτημα της φύσης του χρό- νου από την οπτική της γνωσιοθεωρίας και προσπαθούν να ορίσουν την έννοια του χρόνου με γνώμονα την παρατήρηση της φύσης. Ο Rist (1969, 287), ακολουθώντας τον Goldschmidt (1953, 197), συμπεραίνει ότι το ζήτημα του χρόνου για την «Παλαιά Στοά» ανήκει στην κατηγορία των δευτερευόντων προβλημάτων, τα οποία προκύ- πτουν, αφού προηγουμένως έχουν δοθεί απαντήσεις στα πρωταρχικά ερωτήματα που αφορούν τη λειτουργία της φύσης και των σωμάτων. Σε αντίθεση με τους προγενέ- στερους, ο Σενέκας δεν ενδιαφέρεται για τη φυσική αυτή καθαυτήν αλλά για την επί- δραση της γνώσης της λειτουργίας του χρόνου στον άνθρωπο. Δεν επιδιώκει με άλλα λόγια να ορίσει το χρόνο με τρόπο διαφορετικό απ’ ό,τι οι προγενέστεροι φιλόσοφοι αλλά επιδιώκει να αξιοποιήσει τη γνώση εκείνων, για να μιλήσει για θέματα ηθικής, που άπτονται του ενδιαφέροντός του. Ωστόσο, για να επιτευχθεί η ηθική προσέγγιση της έννοιας πρέπει εκ των πραγμάτων να ξεκινήσει η μελέτη από την απάντηση στο ερώτημα τι είναι τελικά ο χρόνος ,πώς δηλαδή ορίζεται.

Είναι η ανθρωποκεντρική προσέγγιση του Σενέκα και στο ζήτημα της έννοιας του χρόνου που του έδωσε τη δυνατότητα να προχωρήσει στην ηθική θεώρηση. Ο φιλόσοφος συζητά το θέμα της αδυσώπητης, της μη αναστρέψιμης πορείας του χρό- νου, έχοντας στραμμένο το ενδιαφέρον του στον άνθρωπο. Αυτό που τον απασχολεί είναι να κατορθώσει να αποβάλει από το μυαλό του ανθρώπου παγιωμένες αντιλή- ψεις για το φόβο του θανάτου και για την αντιμετώπιση της ίδιας της ζωής. Θεωρεί προβληματικό το παρόν των ανθρώπων, τον τρόπο που αξιοποιούν τη ζωή τους και ταυτόχρονα προβάλλει αυτό που θα έπρεπε να κάνουν, αν θέλουν να έχουν μία ευτυ- χισμένη ζωή.

2.1. Η φύση του χρόνου

Στις Ηθικές Επιστολές ο Σενέκας διαπιστώνει ότι η φύση του χρόνου είναι ένα από τα πρωταρχικά ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν, ώστε να αντιληφθούμε καλύτερα τη λειτουργία του σύμπαντος και ταυτόχρονα τη θέση του ανθρώπου σε σχέση με αυτό:

De quo uno vide quam multa quaerantur: primum an per se sit aliquid;

deinde an aliquid ante tempus sit sine tempore; cum mundo coeperit an etiam ante mundum quia fuerit aliquid, fuerit et tempus·

Δες πόσα ερωτήματα εγείρονται μόνο για το χρόνο: πρώτα αν είναι από μόνος του κάτι ή εξαρτάται από κάτι· έπειτα αν κάτι που έχει υπάρξει πριν το χρόνο υπάρχει χωρίς το χρόνο· αν ο χρόνος ξεκίνησε μαζί με το σύμπαν ή αν, αφού υπήρξε κάτι και πριν τη δημιουργία του σύμπαντος, υπήρξε και ο χρόνος∙

(Ep. 88.33)

Από το χωρίο αυτό προκύπτει ότι η έννοια δημιούργησε πολλαπλά ερωτήματα. Ο Σε- νέκας προβληματίζεται αν ο χρόνος είναι ανεξάρτητος ή αν ορίζεται σχετικώς, δηλα- δή αν ο ορισμός του εξαρτάται από κάτι άλλο, χωρίς όμως να ορίζει τι μπορεί να είναι αυτό· επίσης αν προϋπήρχε του σύμπαντος ή αν προέκυψε ταυτόχρονα με τη δημι- ουργία του. Στην Επιστολή αυτή θέτει τα ερωτήματα χωρίς να απαντά αλλά, αν λά-