Θ Ρ ΕΠ Τ Η Ρ ΙΑ / T H R EP T ER IA
ΘΡΕΠΤΗΡΙΑ
ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
THREPTERIA
STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA
Επιμελητές / Editors
Μιχάλης Τιβέριος / Michalis Tiverios Παντελής Νίγδελης / Pantelis Nigdelis Πολυξένη Αδάμ-Βελένη / Polyxeni Adam-Veleni
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012 / THESSALONIKI 2012
ISBN: 978-960-9717-03-8
THREPTERIA
STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA
Επιμελητές έκδοσης / Editors:
Μιχάλης Τιβέριος / Michalis Tiverios Παντελής Νίγδελης / Pantelis Nigdelis
Πολυξένη Αδάμ-Βελένη / Polyxeni Adam-Veleni Διορθώσεις δοκιμίων / Typographical assistance:
Δημήτρης Σκουρέλλος / Dimitris Skourellos
Μεταφράσεις στα αγγλικά / Translations in english:
Deborah Kazazis Janet Koniordos
Σελιδοποίηση – Εκτύπωση / Paged and printed by:
ΛΙΘΟΓΡΑΦΙΑ Ι. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ – Θ. ΨΑΡΡΑΣ
© Εκδόσεις Α.Π.Θ. – ΑUTH PRESS ΙSBN: 978-960-9717-03-8
e-mail: authpress@ad.auth.gr
Πωλήσεις / sales: www.logotypos.auth.gr
Εικόνα εξωφύλλου: Εικονογραφημένη πρόσκληση σε μονομαχικούς αγώνες από τη Θεσσαλονίκη.
Cover image: An illustrated invitatio ad munera gladiatoria from Thessaloniki.
THREPTERIA
STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA
Επιμελητές / Editors
Μιχάλης Τιβέριος / Michalis Tiverios Παντελής Νίγδελης / Pantelis Nigdelis Πολυξένη Αδάμ-Βελένη / Polyxeni Adam-Veleni
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012 / THESSALONIKI 2012
ΠΡΟΛΟΓΟΣ / FOREWORD VIII-Ix
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ / TRIbUTE OF HONOUR x-xI
ΕυΧΑΡΙΣΤΙΕΣ / ACKNOWLEDgEMENTS x-xI
Ι ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ – ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ / TOPOGRAPHY – ARCHITECTURE 7 ΜΑΡΙΑ ΛΙΛΙΜΠΑΚΗ-ΑΚΑΜΑΤΗ – ΙΩΑΝΝΗΣ M. ΑΚΑΜΑΤΗΣ
Η ΠΕΛΛΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟυ ΧΑΛΚΟυ ΕΩΣ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ 8 MARIA LILIMbAKI-AKAMATI – ΙOANNIS Μ. ΑKAMATIS
PELLA FROM THE bRONZE TO THE HELLENISTIC AgE 9
EυΑΓΓΕΛΙΑ ΣΤΕφΑΝΗ
«…ὄρος Βέρμιον ἄβατον ὑπὸ χειμῶνος»:
ΤΟΠΙΟ ΚΑΙ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΣΤΗΝ ΗΜΙΟΡΕΙΝΗ ΗΜΑΘΙΑ 26
EVANgELIA STEFANI
“…ὄρος Βέρμιον ἄβατον ὑπὸ χειμῶνος”:
LANDSCAPE AND HAbITATION IN SEMI-MOUNTAINOUS IMATHIA 27 φΛΩΡΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ
Η ΑΣΤΙΚΗ ΟΙΚΙΑ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ υΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (4ΟΣ – 6ΟΣ ΑΙ.) 64 FLORA KARAgIANNI
THE URbAN HOUSE IN MACEDONIA IN LATE ANTIqUITy (4TH – 6TH Cent.) 65
ΙΙ ΠΛΑΣΤΙΚΗ / SCULPTURE 101
ΒΙΚΤΩΡΙΑ ΑΛΛΑΜΑΝΗ-ΣΟυΡΗ
ΓυΝΑΙΚΕΙΑ ΠΡΟΤΟΜΗ ΤΟυ ΒΕΡΟΙΑΙΟυ ΓΛυΠΤΗ ΕυΑΝΔΡΟυ
ΑΠΟ ΤΗ ΛΑΡΙΣΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ 102
VICTORIA ALLAMANI-SOURI
A FEMALE bUST by THE bEROIEAN SCULPTOR EVANDROS FROM LARISSA, THESSALy 103 ΜΠΑΡΜΠΑΡΑ ΣΜΙΤ-ΔΟυΝΑ
ΚΕφΑΛΗ ΜΕ ΠυΡΓΩΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 128
bARbARA SCHMIDT-DOUNA
HEAD WITH TURRETED CROWN FROM THESSALONIKI 129
ΘΕΟΔΟΣΙΑ ΣΤΕφΑΝΙΔΟυ-ΤΙΒΕΡΙΟυ
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΑΝΑΓΛυφΟ ΤΟυ ΙΠΠΕΑ ΚυΝΗΓΟυ ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 142 THEODOSIA STEFANIDOU-TIVERIOU
THE gREAT “MOUNTED HORSEMAN” RELIEF FROM THESSALONIKI 143
ΙΙΙ ΚΕΡΑΜΙΚΗ / POTTERY 171
ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΙΒΕΡΙΟΣ
ΤΑξΙΝΟΜΗΣΗ ΝΤΟΠΙΑΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΣΤΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΧΩΡΟ (ΚυΡΙΩΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΘΑΛΑΣΣΙΟ) ΚΑΤΑ ΤΟυΣ υΣΤΕΡΟΓΕΩΜΕΤΡΙΚΟυΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑϊΚΟυΣ ΧΡΟΝΟυΣ 172 MICHALIS TIVERIOS
CLASSIFICATION OF LOCAL POTTERy (PRIMARILy FROM COASTAL SITES) IN MACEDONIA
IN THE LATE gEOMETRIC AND ARCHAIC PERIODS 173
EΛΕΝΗ ΜΑΝΑΚΙΔΟυ
ΤΑφΙΚΑ ΑΓΓΕΙΑ ΤΗΣ «ΜΗΛΙΑΚΗΣ» ΟΜΑΔΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΛΙΟ ΝΕΚΡΟΤΑφΕΙΟ
ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΟΙΣυΜΗΣ 200
ELENI MANAKIDOU
“MELIAN” FUNERARy VASES FROM THE COASTAL CEMETERy OF ANCIENT OISyME 201
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΙΣΑΗΛΙΔΟυ-ΔΕΣΠΟΤΙΔΟυ
ΜΙΑ ΕΡυΘΡΟΜΟΡφΗ ΛΗΚυΘΟΣ ΤΟυ ζΩΓΡΑφΟυ ΤΟυ ΠΑΝΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑφυΤΗ 214 VASILIKI MISAILIDOU-DESPOTIDOU
A RED-FIgURE LEKyTHOS by THE “PAN PAINTER” FROM ANCIENT APHyTIS 215 ΣΤυΛΙΑΝΗ ΔΡΟυΓΟυ – ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΟυΡΑΤΣΟΓΛΟυ
Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΣΤΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΧΩΡΟ ΕΙΚΟΣΙ ΕΤΗ ΜΕΤΑ 240 STyLIANI DROUgOU – IOANNIS TOURATSOgLOU
HELLENISTIC POTTERy IN MACEDONIA TWENTy yEARS AFTER 241
ΙV ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ – ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ – ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ /
PAINTING – MINOR ARTS – NUMISMATICS 277
ΠΟΛυξΕΝΗ ΑΔΑΜ-ΒΕΛΕΝΗ
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑφΗΜΕΝΗ ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΣΕ ΜΟΝΟΜΑΧΙΚΟυΣ ΑΓΩΝΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΤΗΣ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑϊΚΑ ΘΕΑΜΑΤΑ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 278
POLyxENI ADAM-VELENI
AN ILLUSTRATED InvItatIo ad munera gladIatorIa FROM
THE AgORA OF THESSALONIKI AND ROMAN SPECTACLES IN MACEDONIA 279 ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΔΕΣΠΟΙΝΗ
ΧΡυΣΕΣ ΣυΡΙΓΓΕΣ 316
AIKATERINI DESPINI
gOLD HEAD SPIRALS 317
ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΜΠΕΤΤΙΝΑ ΤΣΙΓΑΡΙΔΑ
ΧΡυΣΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΟψΙΜΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ
ΚΑΙ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 330 ELISAVET bETTINA TSIgARIDA
LATE CLASSICAL AND EARLy HELLENISTIC gOLD JEWELRy FROM CENTRAL MACEDONIA 331 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΤζΑΝΑΒΑΡΗ
Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΤΑΝΑΓΡΑΙΩΝ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 352 ΚATERINA TZANAVARI
THE PRODUCTION AND DISSEMINATION OF TANAgRA FIgURINES IN MACEDONIA 353 ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΚΑΤζΟΛΗΣ
ΕΠΑΝΕξΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΗΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑΣ ΤΟυ ΑΛΕξΑΝΔΡΟυ Γ΄ ΚΑΙ ΤΟυ
ΚΑΣΣΑΝΔΡΟυ υΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΝΕΩΝ ΑΝΑΣΚΑφΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΗΣΑυΡΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ 380 CHRISTOS gATZOLIS
A RE-ExAMINATION OF THE bRONZE COINAgE OF ALExANDER III AND CASSANDER
IN THE LIgHT OF NEW ExCAVATION AND HOARD EVIDENCE 381
V ΙΕΡΑ / SANCTUARIES 399
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΙΣΜΑΝΙΔΗΣ
Ο υΣΤΕΡΟΑΡΧΑϊΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟυ ΔΙΟΣ ΣΩΤΗΡΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΣΩΤΕΙΡΑΣ
ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΣΤΑΓΕΙΡΑ 400
KONSTANTINOS SISMANIDIS
THE LATE ARCHAIC TEMPLE OF ZEUS SOTER AND ATHENA SOTEIRA
AT ANCIENT STAgEIRA 401
ΕυΡυΔΙΚΗ ΚΕφΑΛΙΔΟυ
«EΚ ΜΕΣΗΜΕΡΙΟυ, ΠΡΟΠΟΛΕΜΙΚΩΣ»:
ΕΝΑ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΚΡΟυΣΙΔΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕυΡΗΜΑΤΑ
ΑΠΟ ΤΙΣ ΣυΛΛΟΓΕΣ ΤΟυ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟυ ΜΟυΣΕΙΟυ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 414 EURyDICE KEFALIDOU
“FROM PRE-WAR MESIMERI”:
A SANCTUARy OF ANCIENT KROUSIS AND OTHER FINDS FROM THE COLLECTIONS OF THE
ARCHAEOLOgICAL MUSEUM OF THESSALONIKI 415
VΙ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ / CEMETERIES 465 ΑΝΝΑ ΠΑΝΤΗ
ΕΘΙΜΑ ΤΑφΗΣ ΣΤΟΝ ΘΕΡΜΑϊΚΟ ΚΟΛΠΟ ΚΑΙ ΣΤΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ ΚΑΤΑ ΤΟυΣ ΑΡΧΑΙΚΟυΣ ΧΡΟΝΟυΣ 466 ANNA PANTI
bURIAL CUSTOMS IN THE THERMAIC gULF AND CHALCIDICE IN THE ARCHAIC PERIOD 467 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΡυΣΟΣΤΟΜΟυ – ΠΑυΛΟΣ ΧΡυΣΟΣΤΟΜΟυ
ΟΙ ΧΡυΣΟφΟΡΟΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑϊΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ
ΑΠΟ ΤΟ ΔυΤΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑφΕΙΟ ΤΟυ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟυ ΠΕΛΛΑΣ 490 ANASTASIA CRySOSTOMOU – PAVLOS CHRySOSTOMOU
THE “gOLD-WEARINg” ARCHAIC MACEDONIANS
FROM THE WESTERN CEMETERy OF ARCHONTIKO, PELLA 491
VΙΙ ΙΣΤΟΡΙΑ – ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗ – ΑΝΘΡΩΠΩΝΥΜΙΑ /
HISTORY – EPIGRAPHY – ONOMASTICS 519
ΙΩΑΝΝΗΣ Κ. ξυΔΟΠΟυΛΟΣ
ΑΝΩ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 520
IOANNIS Κ. xyDOPOULOS
UPPER MACEDONIA 521
ΓΙΑΝΝΗΣ ζ. ΤζΙφΟΠΟυΛΟΣ
ΑΠΟ ΤΟ ΣυΝΤΑΓΜΑ ΤΩΝ ΕΠΙΓΡΑφΩΝ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΟυ ΠΙΕΡΙΑΣ:
ΟΙ ΜΕΤΑΘΑΝΑΤΙΕΣ ΔΟξΑΣΙΕΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΒΑΚΧΙΚΑ-ΟΡφΙΚΑ ΕΛΑΣΜΑΤΑ 540 yANNIS Z. TZIFOPOULOS
FROM THE CORPUS OF INSCRIPTIONS OF NORTHERN PIERIA:
AFTERLIFE bELIEFS IN MACEDONIA AND THE bACCHIC-ORPHIC LAMELLAE 541 ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΧΑΤζΟΠΟυΛΟΣ
ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΚυΡΙΑΡΧΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 560 MILTIADES HATZOPOULOS
THE CULTURAL AND POLITICAL ENVIRONMENT OF THE NEW RULERS OF THE EAST 561 ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΠΟυΛΑΚΑΚΗΣ
ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΠΙΓΡΑφΗ ΑΠΟ ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΗΜΑΘΙΑΣ 572
NEKTARIOS POULAKAKIS
A NEW INSCRIPTION FROM NISI, IMATHIA 573
ΠΑΝΤΕΛΗΣ Μ. ΝΙΓΔΕΛΗΣ
ΕΝΙΣΧυΟΝΤΑΣ ΤΑ ΕΣΟΔΑ ΤΩΝ νέων ΤΗΣ ΑΜφΙΠΟΛΗΣ.
ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΠΙΓΡΑφΗ ΤΩΝ ΑυΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ 592
PANTELIS M. NIgDELIS
INCREASINg THE REVENUES OF THE neoI OF AMPHIPOLIS.
A NEW INSCRIPTION FROM THE IMPERIAL AgE 593 ΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟυ-ΤΡΙΑΝΤΑφυΛΛΟΠΟυΛΟυ
Η ΑΝΘΡΩΠΩΝυΜΙΑ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑϊΚΗ, ΚΛΑΣΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΩΙΜΗ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 604 ANNA PANAyOTOU-TRIANTAPHyLLOPOULOU
THE MACEDONIAN ONOMASTICON DURINg ARCHAIC, CLASSICAL
AND EARLy HELLENISTIC PERIODS 605
VIII ΠΙΝΑΚΕΣ / PLATES 621
IX ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ / BIBLIOGRAPHY 639
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η επιστημονική έρευνα της αρχαίας Μακεδονίας τις τελευταίες δεκαετίες δημιούργησε νέα δεδομένα και έδωσε νέες προοπτικές στη μελέτη του ιστορικού αυτού χώρου. Οι συστη- ματικές ανασκαφές έφεραν στο φως έναν τεράστιο πλούτο πληροφοριών και πυροδότησαν το ενδιαφέρον όχι μόνον της ελληνικής αλλά και της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας και κατ᾽ επέκταση του ευρύτερου παγκόσμιου κοινού.
Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με τις ανασκαφικές του έρευνες στις Αιγές, την παλιά μακεδονική πρωτεύουσα, στο Δίον, την ιερή πόλη των Mακεδόνων, στην Πέλλα, την πρωτεύουσα του φιλίππου και του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και σε άλλες θέσεις της μα- κεδονικής γης, έχει καίρια συμβολή στην αποκάλυψη μακεδονικών θησαυρών, ενώ παράλ- ληλα, με τη διοργάνωση και τη διεξαγωγή επιστημονικών συνεδρίων και εκθέσεων, έχει ενι- σχύσει ουσιαστικά την επιστημονική έρευνα της αρχαίας Μακεδονίας.
Είναι όμως η πρώτη φορά που το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης δείχνει έμπρακτα το ενδιαφέρον του για τη δημοσιοποίηση των επιστημονικών συμπερασμάτων της αρχαιολογικής και γενικότερα της ιστορικής έρευνας της αρχαίας Μακεδονίας, με την έκδο- ση του τόμου με τίτλο «Θρεπτήρια» από τον νεοσύστατο εκδοτικό του οίκο.
Η μελέτη και δημοσίευση των νέων, πολύτιμων ευρημάτων και η μετάδοση των επιστημο- νικών συμπερασμάτων στο κοινωνικό σύνολο αποτελούν υποχρέωση των αρχαιολόγων και των ιστορικών που δραστηριοποιούνται στον χώρο της Μακεδονίας. Η παραγωγή νέας γνώ- σης η οποία προκύπτει από την επεξεργασία του πρωτογενούς υλικού και φέρει τη σφρα- γίδα της εγκυρότητας, αποτελεί την προϋπόθεση για τη σωστή αξιοποίηση των επιστημονι- κών πορισμάτων τόσο στον στενό όσο και στον ευρύτερο χώρο της ελληνικής αλλά και της διεθνούς κοινότητας. Αυτή τη σφραγίδα φέρουν οι 25 επιστημονικές συμβολές έγκριτων αρ- χαιολόγων και ιστορικών που δημοσιεύονται στον τόμο αυτόν, ο οποίος μπορεί να χαρα- κτηρισθεί και ως πανηγυρικός αφού η έκδοσή του συμπίπτει με τα εκατό χρόνια της απε- λευθέρωσης της Θεσσαλονίκης και γενικότερα της Μακεδονίας από τα δεσμά της οθωμανι- κής αυτοκρατορίας.
Εύχομαι ο εκδοτικός οίκος του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου να συνεχίσει τη διαδρομή του με εκδόσεις αντίστοιχου κύρους και επιστημονικού ενδιαφέροντος.
Ιωάννης Α. Μυλόπουλος πρύτανης ΑΠΘ
FOREWORD
In recent decades scientific research on Ancient Macedonia has created a new factual framework and provided new perspectives for the study of this historic land. Systematic excavation has brought to light a vast wealth of information and kindled the interest of the international as well as the greek academic community, and by extension the broader global public.
With its programme of excavations at Aigai, the old royal capital of Macedon, at Dion, the sacred city of the Macedonians, at Pella, the capital of Philip and of Alexander the great, and other cities across the ancient land of Macedonia, the Aristotle University of Thessaloniki has made a vital contribution to the discovery of Macedonia’s treasures, while with the organisation and hosting of scientific congresses and exhibitions it has substantially advanced scientific research on Ancient Macedonia.
Now, and for the first time, the Aristotle University of Thessaloniki has demonstrated in practice its interest in publishing the conclusions of archaeological and general historical research on Ancient Macedonia, with the publication of Threpteria by its newly founded press.
The study and publication of important new finds and the communication of scientific conclusions to society at large is an obligation incumbent on the archaeologists and historians who work in Macedonia. The production of new knowledge which is derived from work on primary material and bears the stamp of authority is a precondition for the proper utilisation of scientific findings, alike within the narrow and the broader arena of both the greek and the international community. This seal is borne by the twenty-five scientific contributions by prestigious archaeologists and historians that comprise the collection published in this volume, which may be hailed as celebratory, since its appearance coincides with the one hundredth anniversary of the liberation of Thessaloniki, and Macedonia in general, from the fetters of the Ottoman Empire.
I wish the AUTh Editions a long career in publishing works of similar academic weight and scientific interest.
Ioannis A. Mylopoulos Rector of the Aristotle University of Thessaloniki
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ
To Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) με την προσήκουσα επιστημονική ευθύνη και πληρότητα βρίσκεται στην ευχάριστη θέση να παρουσιάσει τον τόμο με τίτλο
«Θρεπτήρια» που περιλαμβάνει Μελέτες για την Αρχαία Μακεδονία. Στον τόμο υπάρχουν 25 πρωτότυπες εργασίες, γραμμένες από μέλη της Πανεπιστημιακής Κοινότητας και των Εφορειών Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Μακεδονίας.
Η αρχική οργανωτική προσπάθεια για τη δημιουργία του τόμου ξεκίνησε από μέλη της παλαιάς Επιτροπής Εντύπων και ψηφιακών Εκδόσεων του ΑΠΘ και συγκεκριμένα από τους ομότιμους καθηγητές Κ. Αρβανιτάκη, Ε.Ε. Κριεζή, Δ. Λυπουρλή, Ε. Τσιγαρίδα και Χ.
Τσολάκη. Το λειτουργικό πλαίσιο που οδηγούσε στην έκδοση του τόμου διαμορφώθηκε από τις προτάσεις μελών της Πανεπιστημιακής Κοινότητας.
Το δύσκολο όμως έργο της πραγμάτωσης αυτής της εκδοτικής προσπάθειας, που περι- λαμβάνει τη συνεχή αμφίδρομη επικοινωνία με τους συγγραφείς των εργασιών, την παροχή οδηγιών κατά τη συγγραφή, ώστε να υπάρχει μία ομογενοποιημένη παρουσίαση, την απα- ραίτητη διόρθωση και την τελική επίπονη συνεννόηση για μια τέλεια τυπογραφική παρουσί- αση ανέλαβε επιτροπή από τον καθηγητή Μ. Τιβέριο, τον αναπληρωτή καθηγητή Π. Νίγδελη και τη διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Π. Αδάμ-Βελένη.
Η έκφραση ευχαριστιών προς την επιτροπή αυτή πρέπει να θεωρείται η ελάχιστη αντα- πόδοση για το δύσκολο και σημαντικό έργο της.
Το απαραίτητο οικονομικό βάρος για την έκδοση καλύφθηκε κυρίως από το Πανεπιστή- μιο. Η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών συνέβαλε στα έξοδα με μικρή χορηγία και για τον λόγο αυτό της εκφράζονται ευχαριστίες.
Η έκδοση του Τόμου πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι θα εκτιμηθεί από την επιστημονική κοινότητα, καθώς όλα τα άρθρα παρουσιάζονται και με τη μετάφρασή τους στα Αγγλικά.
Η κριτική του Τόμου θα είναι ευπρόσδεκτη, καθώς θα συμβάλει στην επιστημονική δικαί- ωση αναφορών, που κατά καιρούς εμφανίζονται παραλλαγμένες.
Ε.Ε. Κριεζής Ομότιμος Καθηγητής ΑΠΘ
ΕυΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Οι επιμελητές του παρόντος τόμου θα ήθελαν να ευχαριστήσουν τις πρυτανικές αρχές του Α.Π.Θ. οι οποίες ευχαρίστως χρηματοδότησαν την έκδοση και μετάφρασή του μέσα σε μία δύσκολη οικονομική συγκυρία. Εκφράζουν επίσης τις ευχαριστίες τους προς τον Πρό- εδρο της ΕΜΣ κ. Ι. Μέρτζο, ο οποίος δέχθηκε να καλύψει ένα τμήμα των εξόδων της έκδο- σης. Τέλος ευχαριστούν τις κ.κ. Θ. Στεφανίδου–Τιβερίου, Κ. Τζαναβάρη, Β. Σαριπανίδου και Δ. Τερζοπούλου για τη βοήθειά τους στο στήσιμο των εικόνων και πινάκων του έργου και τη διόρθωση των δοκιμίων.
TRIbUTE OF HONOUR
With due academic conscientiousness and integrity, the Aristotle University of Thessaloniki is pleased to present Threpteria, a volume of studies on Ancient Macedonia comprising twenty- five original essays written by members of the university community and the Ephorates of Pre-historic and Classical Antiquities of Macedonia.
The preliminary organisation for the creation of this volume was the work of five members of the University’s old Print & Digital Publications Committee, emeriti professors K. Arvanitakis, E.E. Kriezis, D. Lypourlis, E. Tsigaridas and Ch. Tsolakis. The working outline that led to its publication was developed from the proposals of members of the university community.
The actual realisation of the project, however, a difficult task which included continuous two-way communication with the authors of the essays, the development of guidelines for uniformity of appearance, the inevitable corrections, and the last laborious consultations to ensure a flawless final result, was handled by a committee of three: Professor M. Tiverios, Associate Professor P. Nigdelis, and Dr P. Adam-Veleni, Director of the Archaeological Museum of Thessaloniki.
An expression of gratitude to this committee must be considered the very least return one can make for their difficult and important work.
The necessary financial outlay for the realisation of this volume was covered entirely by the University. The Society for Macedonian Studies provided a small contribution towards the cost, which is gratefully acknowledged.
This volume will doubtless be appreciated by the academic community, since each essay is presented with a translation into English.
Criticism of this publication will be most welcome, as contributing to the vindication of references that from time to time appear in variant forms.
E.E. Kriezis Emeritus Professor, Aristotle University of Thessaloniki
ACKNOWLEDgMENTS
The editors of this volume would like to thank the Rector and Senate of the Aristotle University of Thessaloniki, which readily financed its publication and translation despite the very difficult economic conjuncture. They also express their gratitude to Mr I. Mertzos, President of the Society for Macedonian Studies, who agreed to cover part of the cost of the project, and to colleagues Th. Stefanidou-Tiveriou, K. Tzanavari, V. Saripanidou and D. Terzopoulou for their help with text editing and with the layout of the illustrations and tables.
ΤΑφΙΚΑ ΑΓΓΕΙΑ ΤΗΣ «ΜΗΛΙΑΚΗΣ» ΟΜΑΔΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΛΙΟ ΝΕΚΡΟΤΑφΕΙΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΟΙΣυΜΗΣ
*(ΕΙΚ. 1-4, ΠΙΝ. V )
Θέλοντας να αποκτήσουν μόνιμα ερείσματα στην προσοδοφόρα περιοχή του Παγγαίου οι Πάριοι άποικοι της Θάσου πέρασαν από νωρίς στην απέναντι στεριά, όπου ίδρυσαν μια σει- ρά από μικρές αποικίες και εμπορικούς σταθμούς ήδη από το γ΄ τέταρτο του 7ου αι. π.Χ.1. Μία από τις πρωιμότερες ήταν η Οισύμη, η ίδρυση της οποίας ανάγεται στις πρώτες δεκα- ετίες του β΄ μισού του 7ου αι. π.Χ.2, και αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες και πλουσι- ότερες πόλεις της θασιακής περαίας.
Στη νεκρόπολη που εκτείνεται στην αμμώδη παραλία της Νέας Περάμου, στον κόλπο των Ελευθερών, και βρίσκεται νότια του λόφου με τα λείψανα του αρχαίου οικισμού3 έγιναν ανασκαφικές έρευνες σε διάφορες περιόδους κατά τη δεκαετία του 1960 και περιστασια- κά τα επόμενα χρόνια4. Οι αρχαιότερες ταφές συμπίπτουν χρονολογικά με την ίδρυση της αποικίας και οι νεότερες ανάγονται στα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Παρατηρείται ποικιλία ως προς τα είδη των τάφων και των ταφικών πρακτικών, παρόμοια με εκείνη που απαντά επίσης στα παράλια νεκροταφεία άλλων αποικιών της θρακικής ακτής (Άργιλος, Γαληψός, Άβδηρα, Στρύμη), καθώς και της Χαλκιδικής (Μένδη, Πολύχρονο, Τορώνη, Άκανθος). Ειδι- κότερα, αποκαλύφθηκαν ενταφιασμοί ενηλίκων σε πήλινες σαρκοφάγους-λάρνακες, σε λακ- κοειδείς και κιβωτιόσχημους τάφους5, καθώς και ελεύθερες κτερισμένες ταφές πάνω στην άμμο, παράλληλα με εγχυτρισμούς και δευτερογενείς καύσεις μέσα σε διάφορα αγγεία (πί- θους, αμφορείς) που χρησίμευσαν ως τεφροδόχα6. Αριθμητικά, οι ενταφιασμοί υπερτερούν των καύσεων και αποτελούν τον κανόνα από τα τέλη του 6ου και στη διάρκεια του 5ου αι.
π.Χ. Τα παιδιά ενταφιάζονταν μέσα σε αγγεία ποικίλων σχημάτων και μεγεθών, συνοδευό- μενα από περιορισμένο αριθμό κτερισμάτων7.
Η συνήθεια της χρήσης διακοσμημένων αγγείων «πολυτελείας» ως τεφροδόχων φαίνεται ότι ήταν αρκετά διαδεδομένη στη Θάσο και τις αποικίες της τόσο στα αρχαϊκά όσο και στα κλασικά χρόνια8, μία πρακτική την οποία γνωρίζουμε και από τη μητρόπολή της, την Πάρο, κατά την υστερογεωμετρική και την αρχαϊκή περίοδο9. Οπωσδήποτε, ο ιδιαίτερος και δα-
* Για την άδεια παρουσίασης του εν μέρει δημοσιευμένου, αλλά κυρίως αδημοσίευτου αυτού υλικού οφείλω ιδιαίτερες ευχαριστίες στην επίτιμη έφορο αρχαιοτήτων και μία εκ των ανασκαφέων της αρχαίας Οισύμης κ.
Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη, με την οποία συνεργαζόμαστε για τη δημοσίευση του συνόλου των ευρημά- των από το νεκροταφείο του ίδιου οικισμού. Τον πρώην έφορο της Ιζ΄ ΕΠΚΑ και διευθυντή του Αρχαιολογι- κού Μουσείου της Καβάλας κο. ζήση Μπόνια, καθώς και τη νυν προϊσταμένη στην ίδια υπηρεσία κ. Μαρία Νικολαΐδου-Πατέρα ευχαριστώ θερμά για την παραχώρηση των φωτογραφιών από το αρχείο του Μουσείου Καβάλας.
1 Lazaridis 1971· Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1980· Zaphiropoulou, στο: Avram – babeş 2000, 130-3· Tiverios 2008, 79-91.
2 Γιούρη 1965, 451· Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1980, 317· Koukouli-Chrysanthaki 2006, 170· Tiverios 2008, 82-3.
3 Στον λόφο έχουν αποκαλυφθεί κεραμικά και άλλα κινητά ευρήματα καθώς και οικοδομικά λείψανα (οχύρω- ση, ένα ιερό με δύο οικοδομικές φάσεις, οικίες) που χρονολογούνται από την πρώιμη Εποχή του Σιδήρου έως και τα βυζαντινά χρόνια: Γιούρη 1965, 447· Lazaridis 1971, 36-38, εικ. 66· Γιούρη – Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1987, 365-75· Κουκούλη-Χρυσανθάκη – Παπανικολάου 1990, 487-93.
4 Γιούρη 1965· Γιούρη – Κουκούλη 1969α· 1969β· Lazaridis 1971, 52, εικ. 67.
5 Koukouli-Chrysanthaki 2006, 173, 175.
6 Γιούρη 1965, 447, 449-50· Γιούρη – Κουκούλη 1969, 350-1· Koukouli-Chrysanthaki 2006, 174-5, 178.
7 Koukouli-Chrysanthaki 2006, 173, 174, σημ. 58, 175-6, σημ. 77.
8 Για σχετικά παραδείγματα από τη Θάσο, την Οισύμη και τη Γαληψό, βλ. Γιούρη 1965, 449· Koukouli- Chrysanthaki 2006, 174-5, σημ. 59-60.
9 ζαφειροπούλου 1998, 20-1, 71· Zaphiropoulou 1999, 13-5· 2000, 285-7· 2002, 283-4· 2007, 114-5. Η φ. ζα-
“MELIAN” FUNERARy VASES FROM THE COASTAL CEMETERy OF ANCIENT OISyME
*(FIGS 1-4, PL. V )
Enticed by the resource-rich region of Pangaion and eager to establish a permanent foothold there, the Parian colonists from Thasos had crossed the strait and founded a series of small towns and trading posts on the mainland by the 3rd quarter of the 7th cent. bC1. Founded early in the 2nd half of that century2, Oisyme was both one of the first of these colonies and one of the wealthiest and most important cities on the coast opposite of Thasos (“Thasian Peraia”).
The cemetery that stretches along the sandy shore of Nea Peramos in the bay of Eleutherai, located south of the hill with the remains of the ancient settlement3, was excavated over several campaigns in the 1960’s and occasionally in the years following4. The oldest burials are contemporary with the founding of the colony and the most recent date from the Early Christian Period. The variety of types of graves and burial practices is similar to that found in the coastal cemeteries of other colonies in Thrace (Argilos, galepsos, Abdera, Stryme) and Chalcidice (Mende, Polychrono, Torone, Akanthos). More specifically, those excavations brought to light adult burials in clay sarcophagi, pit-graves and cist-graves5, free-standing burials in the sand, jar burials, and secondary cremations in a variety of vessels (pithoi, amphoras) that served as urns6. Inhumations outnumber cremations, and constitute the norm from the end of the sixth and throughout the 5th cent.
bC. Children were buried in jars of various sizes and shapes, accompanied by a small number of funerary offerings7.
The practice of using “luxury” vessels as funerary urns seems to have been fairly widespread in Thasos and its colonies in the Archaic and Classical Period8, and is known to have been customary in the mother-city of Paros in the Late geometric and Archaic ages9. This particular and costly funerary practice must certainly reflect a special perception, while at the same time
* For permission to present this largely unpublished material I owe a particular debt of thanks to Mrs Haido Koukouli-Chrysanthaki, honorary curator of antiquities and one of the excavators of Ancient Oisyme, with whom we are collaborating on the publication of the finds from the cemetery of that settlement. Many thanks also go to Mr Zisis bonias, former curator of antiquities of the 17th EPKA and Director of the Archaeological Museum of Kavala, and Mrs Maria Nikolaidou-Patera of the same service for providing photographs from the Museum’s archives.
1 Lazaridis 1971; Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1980; Zaphiropoulou, in: Avram – babeş 2000, 130-3; Tiverios 2008, 79-91.
2 Γιούρη 1965, 451; Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1980, 317; Koukouli-Chrysanthaki 2006, 170; Tiverios 2008, 82-3.
3 Excavations on the hill yielded pottery and other portable finds as well as ruins of buildings (fortifications, a sanctuary displaying two construction phases, dwellings) spanning the period from the Early Iron Age to the byzantine Era: Γιούρη 1965, 447; Lazaridis 1971, 36-8, fig. 66; Γιούρη – Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1987, 365- 75; Κουκούλη-Χρυσανθάκη – Παπανικολάου 1990, 487-93.
4 Γιούρη 1965; Γιούρη – Κουκούλη 1969α; Γιούρη – Κουκούλη 1969β; Lazaridis 1971, 52 Fig. 67.
5 Koukouli-Chrysanthaki 2006, 173, 175.
6 Γιούρη 1965, 447, 449-50; Γιούρη – Κουκούλη 1969, 350-1; Koukouli-Chrysanthaki 2006, 174-5, 178.
7 Koukouli-Chrysanthaki 2006, 173-4, n. 58, 175-6, n. 77.
8 For examples from Thasos, Oisyme and galepsos, see Γιούρη 1965, 449; Koukouli-Chrysanthaki 2006, 174-5, nn. 59-60.
9 ζαφειροπούλου 1998, 20-1, 71; Zaphiropoulou 1999, 13-5; 2000, 285-7; 2002, 283-4; ζαφειροπούλου 2007, 114-5. Zaphiropoulou, as the excavator of the most important cemetery of ancient Paros, at Paroikia, speaks of a first use of monumental “Melian” amphoras as grave markers, but provides no further information. At least two of these vessels were found to contain infant bones, which means that they had been used for infant burials, see below, n. 12.
πανηρός αυτός τρόπος κήδευσης υποδηλώνει μια ξεχωριστή αντίληψη, που ταυτόχρονα δι- αφοροποιεί ως ένα βαθμό τους συγκεκριμένους νεκρούς10. Από τη μία, οι «ηρωικές» κατα- βολές της καύσης των νεκρών και, από την άλλη, η περιορισμένη εφαρμογή της μάς επιτρέ- πουν να υποθέσουμε ότι η εν λόγω ταφική πρακτική πιθανόν υιοθετούνταν για σημαντικούς νεκρούς, είτε αυτοί ανήκαν στην ανώτερη κοινωνικά και οικονομικά τάξη είτε είχαν επιτε- λέσει κάποια ανδραγαθήματα σε καιρό ειρήνης ή πολέμου. Ιδιαίτερα, ο θάνατος στη μάχη αποτελούσε ένα ξεχωριστό γεγονός, που συνδεόταν άμεσα με την ανδρεία και τον ηρωισμό του νεκρού πολεμιστή.
Ως τεφροδόχα (για καύσεις ενηλίκων) ή ταφικά (για ενταφιασμούς-εγχυτρισμούς παιδι- ών) σκεύη πρέπει να χρησιμοποιήθηκαν και ορισμένα από τα εισηγμένα «μηλιακά» αγγεία που βρέθηκαν στο νεκροταφείο της Οισύμης. Αυτό ισχύει τουλάχιστον για τους δύο σχεδόν ακέραιους αμφορείς11 που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Καβάλας και ίσως για τα θραύσματα από ορισμένους άλλους αμφορείς που φυλάσσονται, μαζί με τα υπόλοιπα ευρήματα, στο ίδιο μουσείο. Ενδιαφέρον προκαλεί τόσο ο διακοσμητικός πλούτος όσο και η θεματική πολυμορφία των συγκεκριμένων αγγείων, κάτι που αποτελεί χαρακτηριστικό της ομάδας αυτής και επαληθεύεται από τη «μοναδικότητα» και την πρωτοτυπία ορισμένων από τις εικονιστικές παραστάσεις τους12. Δύο άλλα γνωρίσματα, η ρυθμική επανάληψη των επιμέρους μοτίβων και η συμμετρία των συνθέσεων, δεν αλλοιώνουν τη ζωντάνια που απο- πνέουν οι σκηνές των «μηλιακών» αγγείων στο σύνολό τους.
Τα σωζόμενα δείγματα από την Οισύμη ενισχύουν την παραπάνω εικόνα και προσφέ- ρουν νέα στοιχεία για την επινοητικότητα και τη δημιουργική διάθεση των Παριανών κε- ραμέων13. Στα περισσότερα από τα «μηλιακά» όστρακα14, που βρέθηκαν διάσπαρτα ανά- μεσα στους νεότερους τάφους του παράλιου νεκροταφείου, διακρίνονται κυρίως φυτικά και άλλα διακοσμητικά μοτίβα, ανάμεσά τους και τα πιο χαρακτηριστικά της κατηγορί-
φειροπούλου, ως ανασκαφέας του σημαντικότερου νεκροταφείου της αρχαίας Πάρου στην Παροικιά, κάνει λόγο για μια πρώτη χρήση των μνημειακών «μηλιακών» αμφορέων ως ταφικών σημάτων, χωρίς να προσφέ- ρει, όμως, άλλες πληροφορίες. Κατά την εύρεσή τους, δύο τουλάχιστον από τα αγγεία αυτά περιείχαν οστά παιδιών, επομένως είχαν χρησιμοποιηθεί για παιδικές ταφές, βλ. παρακάτω, σημ. 12.
10 Andronikos 1968, 58-75, 129-31. Για πρωτογενείς και δευτερογενείς καύσεις σε σχέση με τις «αύλακες προ- σφορών» και τα προσφερόμενα σε αυτές αγγεία στον Κεραμεικό της Αθήνας και τα νεκροταφεία της αττι- κής υπαίθρου, βλ. Kistler 1998, 31-77· Alexandridou, στο: Fischer-Hansen – Poulsen 2009, 497-522.
11 Για το σχήμα αυτό η ζαφειροπούλου 2001, 86, και 2008, 347-351, επιλέγει την ονομασία «κρατηρόσχημος αμφορέας». Ο Τιβέριος 1996, 246, αρ. 15, χρησιμοποιεί την ονομασία «πιθαμφορέας». Για καθαρά πρακτι- κούς λόγους προτιμήσαμε εδώ τον απλούστερο, συμβατικό όρο «αμφορέας».
12 Παρά την προτίμηση συγκεκριμένων εικονογραφικών σχημάτων, όπως του άρματος με φτερωτά άλογα και του ζεύγους που συνήθως επιβαίνει σε αυτό, οι εικονιστικές σκηνές στους έως σήμερα γνωστούς «μηλια- κούς» αμφορείς παραμένουν μοναδικές και ως ένα βαθμό ανερμήνευτες (αναχώρηση ή συνάντηση Απόλλω- να με Άρτεμη και υπερβόρειες παρθένες, αναχώρηση Ηρακλή, μονομαχία με γυναίκες-θεατές, αρπαγή Θέτι- δας από Πηλέα, Ερμής και γυναίκα, Διόνυσος και γυναίκα, Κρίση του Πάρη, πομπή επώνυμων Αχαιών ηρώ- ων-πολεμιστών). Η παρουσία αναγνωρίσιμων θεϊκών και ηρωικών μορφών σε ορισμένες από τις σκηνές αυ- τές και η συνύπαρξή τους με άλλες αταύτιστες δεν βοηθά πάντοτε στην ερμηνεία τού εκάστοτε μυθολογικού θέματος. Δύο σχεδόν ακέραιοι –λείπει μόνο το πόδι τους– μεγάλοι αμφορείς από το νεκροταφείο της Πάρου, Αρχαιολ. Μουσ., Αρ. ευρ. Β 2652: ζαφειροπούλου 1998, 38-9, εικ. 33· 2008, 347, εικ. 7· επίσης, Αρ. ευρ. Β 2653: ζαφειροπούλου 2001, 87-96· 2008, 348, εικ. 8, 352-6), ένας τρίτος αρκετά αποσπασματικός (ζαφειρο- πούλου 2008, 350, εικ. 10, και 352, εικ. 13) και θραύσματα από πολλούς άλλους (ζαφειρο πούλου 2008, 349, εικ. 9, 351, εικ. 11-2), με ασυνήθιστη θεματολογία από τον κόσμο του μύθου και της αγροτικής ζωής, πλου- τίζουν το «μηλιακό» ρεπερτόριο και δίνουν μια άλλη προοπτική στις ευρείες θεματικές επιλογές των Πάρι- ων κεραμέων. Η παρουσία επιγραφών σε νεότερα ευρήματα προσφέρει, επίσης, νέες ερμηνευτικές δυνατότη- τες, όπως στον αποσπασματικό «μηλιακό» λέβητα από το Δεσποτικό με πομπή Αχαιών ηρώων του Τρωικού πολέμου (σώζονται τα ονόματα του Μενέλαου και του Σθένελου), βλ. Κουράγιος 2002-2005, 78-9, εικ. 45· ο ίδιος, στο: Σταμπολίδης 2006, 155, εικ. 88.
13 Ανάλογη είναι και η εικόνα που παρουσιάζουν τα «μηλιακά» όστρακα και ο σχεδόν ακέραιος αμφορέας (Αρ. ευρ.
Α 1086) από την επίσης θασιακή αποικία της Νεάπολης (σημερ. Καβάλα): Λαζαρίδης Δ. 1969, 94-5, πίν. 27-8·
Papastamos 1970, 61-4, πίν. 18· ζαφειροπούλου 1985, 63, 106· Κουκούλη-Χρυσανθάκη 2002, 45-6, εικ. 47.
14 Ενδεικτικά αναφέρονται τα όστρακα με Αρ. ευρ. Α 3331, 3341, 3342, 3345, 3347, 3349, 3350. Το σχετικό υλικό πρόκειται να δημοσιευτεί μαζί με τα άλλα ευρήματα από το νεκροταφείο. Όστρακα «μηλιακών» αγ- γείων και θασιακών μιμήσεών τους βρέθηκαν, επίσης, κατά την ανασκαφή του ιερού στην ακρόπολη της Οι- σύμης: Γιούρη – Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1987, 371· Κουκούλη-Χρυσανθάκη – Παπανικολάου 1990, 492.
differentiating specific individuals to some degree10. The “heroic” roots of the practice of cremation on the one hand, and on the other the limited use of the method, suggest that it was probably limited to important persons, whether they belonged to the upper ranks of society or had performed some special feat in time of war or peace. Death in battle, especially, was an occurrence associated directly with the courage and heroism of the deceased warrior.
Some of the imported “Melian” vessels found in the cemetery of Oisyme must have served as funerary urns (for adult cremations) or jar burials (for children). This is certainly true of the two virtually intact amphoras11 displayed in the Archaeological Museum of Kavala, and perhaps for the fragments of some others stored, with the other finds, in that institution. They are interesting for their wealth of decoration and the iconographic variety, a distinctive feature of this group that is confirmed by the uniqueness and originality of some of the figurative scenes on them12. There is a vitality about the “Melian” vases as a whole that is not dimmed by their symmetry of composition or by the rhythmical repetition of the individual motifs, both of which constitute additional characteristic features of this group.
The surviving examples from Oisyme reinforce this picture and add new elements illustrating the inventiveness and creativity of the Parian potters13. Most of the “Melian”
potsherds14 found to date scattered among the later graves of the coastal cemetery are decorated primarily with floral and other motifs, including some of the most characteristic of this category, such as large spirals, large leafy rosettes, smaller dotted rosettes and pairs of eyes. Only on some do parts of human figures and horses attest to figurative compositions; unfortunately, these scenes are very fragmentary, making it impossible to determine whether they represent familiar mythological episodes or simply narrative scenes of a general nature.
Visible towards the right on the fragment with Inv. no. Α 2000 (Fig. 1, Pl. V)15, which comes from the neck and shoulder of a large amphora, are the hind legs and tails of four horses pulling a chariot. Of the vehicle, all that can be seen are the pole, part of the chariot-box and one wheel. Of the passenger, or more probably pair of them, only traces remain. On the
10 Andronikos, 1968 58-75, 129-31. For primary and secondary cremations in relation to “offering trenches” and the vessels offered in them at Kerameikos in Athens and the cemeteries of the Attic countryside, see Kistler 1998, 31-77; Alexandridou, in: Fischer-Hansen – Poulsen 2009, 497-522.
11 Zafiropoulou (ζαφειροπούλου 2001, 86, and 2008, 347-51) describes this shape as a “krater-amphora”. Τι- βέριος 1996, 246, no. 15 calls them “pithamphoras”. For purely practical reasons we have chosen to use the simpler, conventional term, “amphora”.
12 Despite the preference for certain motifs, such as a chariot drawn by winged horses and usually carrying a couple, the narrative scenes on the “Melian” amphoras known to date remain unique and to some extent uninterpreted (Apollo leaving or meeting Artemis and the Hyperborean virgins, departure of Heracles with spectators, heroic duel-combat watched by women, Peleas abducting Thetis, Hermes and a woman, Dionysos and a woman, the Judgment of Paris, procession of Achaean Homeric heroes as warriors). The presence of recognizable divinities and heroes in some of these scenes and their co-existence with other, unidentified, figures does not always help in the interpretation of the different mythological subjects. Two almost intact –only the foot is missing– large amphoras from the cemetery of Paros (AM Paros, Inv. no. b 2652: ζαφειροπού- λου 1998, 38-9, fig. 33; 2008, 347, fig. 7; and b 2653: ζαφειροπούλου 2001, 87-96; 2008, 348, fig. 8, 352-6), a third fairly fragmentary amphora (ζαφειρο πούλου 2008, 350, fig. 10, and 352, fig. 13) and potsherds from numerous others (ζαφειρο πούλου 2008, 349, fig. 9, 351, figs 11-2), decorated with unusual subjects from myth and rural life, enrich the “Melian” repertory and alter our view of the broad field of subjects used by the Parian potters. The presence of inscriptions on more recent finds has also added new possibilities for interpretation, as in the case of the fragmentary “Melian” lebes from Despotiko with the procession of Achaean heroes from the Trojan War (the fragments preserve the names of Menelaos and Sthenelos), see Κουράγιος 2002-2005, 78-9, fig. 45; Id., 2006, 155, fig. 88.
13 The “Melian” potsherds and an almost intact amphora (Inv. no. Α 1086) from Neapolis (modern Kavala), also a Thasian colony, present a similar picture: Λαζαρίδης Δ. 1969, 94-5, pls 27-8; Papastamos 1970, 61-4, pl. 18;
ζαφειροπούλου 1985, 63, 106; Κουκούλη-Χρυσανθάκη 2002, 45-6, fig. 47.
14 E.g. Inv. nos. Α 3331, Α 3341, Α 3342, Α 3345, Α 3347, Α 3349, Α 3350. This material is to be published together with the other finds from the cemetery. Potsherds from “Melian” vases and Thasian imitations of such vessels also came to light during the excavation of the sanctuary in the acropolis of Oisyme: Γιούρη – Κουκού- λη-Χρυσανθάκη 1987, 371· Κουκούλη-Χρυσανθάκη – Παπανικολάου 1990, 492.
15 Unpublished, ext. height: 0.21 m., ext. width: 0.215 m. Found on 9/9/1964, near Larnax IV.
ας αυτής, όπως μεγάλοι έλικες, μεγάλοι φυλλωτοί ρόδακες και μικρότεροι στικτοί, καθώς και οφθαλμοί. Σε ορισμένα μόνο σώζονται τμήματα ανθρώπινων μορφών και αλόγων, που μαρτυρούν την ύπαρξη εικονιστικών συνθέσεων. Δυστυχώς, οι παραστάσεις είναι πολύ αποσπασματικές, ώστε δεν μπορεί να διαπιστωθεί αν απεικονίζονταν γνωστές μυθολογι- κές ή απλώς γενικού χαρακτήρα αφηγηματικές σκηνές.
Στο όστρακο με Αρ. ευρ. Α 2000 (Εικ. 1, Πίν. V)15, από τον λαιμό και τον ώμο μεγάλου αμ- φορέα, σώζονται τα πίσω πόδια και οι ουρές τεσσάρων αλόγων που σέρνουν ένα άρμα προς τα δεξιά. Από το όχημα διακρίνονται μόνον ο ρυμός και τμήμα του δίφρου με τον τροχό. Από τον επιβάτη ή τους πιθανόν δύο επιβάτες του άρματος δεν διατηρούνται παρά ελάχιστα ίχνη.
Στον ώμο σώζεται το κεφάλι γυναικείας μορφής προς τα δεξιά16. Η απεικόνιση ενός τεθρίπ- που στο λαιμό «μηλιακού» αμφορέα δεν μας είναι γνωστή από άλλα παραδείγματα, αν και σε έναν αμφορέα από τη Ρήνεια παριστάνεται μια συνωρίδα στην οποία επιβαίνει ζευγάρι άν- δρα και γυναίκας17. Δεν γνωρίζουμε κατά πόσο στο εν λόγω θραύσμα τα ζώα παριστάνονταν με πτέρωμα, ωστόσο, τέθριππα με φτερωτά άλογα εικονίζονται ορισμένες φορές στην κύρια παράσταση στο σώμα «μηλιακών» αμφορέων με μυθολογικές σκηνές18.
Θα παρουσιάσουμε πιο αναλυτικά τους δύο ακέραιους αμφορείς, οι οποίοι έχουν ενδια- φέρον από εικονογραφική και τεχνοτροπική άποψη. Ο αμφορέας με Αρ. ευρ. Α 189219 (σωζ.
ύψ.: 0,317 μ., διάμ. χείλους: 0,162 μ., διάμ. βάσης: 0,088 μ.) βρέθηκε κατά την ανασκαφή του 1964 στην αρχική θέση του και περιείχε τα καμένα οστά νεκρού από δευτερογενή καύση, χωρίς άλλα κτερίσματα. Σώζεται σχεδόν ολόκληρος, ενώ λείπει μόνο το μεγαλύτερο τμήμα του λαιμού το οποίο έχει συμπληρωθεί (Εικ. 2, 3, Πίν. V). Οι λαβές του έχουν συγκολληθεί.
Σε αρκετά σημεία η επιφάνειά του είναι φθαρμένη και το υπόλευκο επίχρισμα απολεπισμέ- νο. Αρκετά καλά σώζεται το επίθετο ιώδες χρώμα που τονίζει διάφορες λεπτομέρειες, όπως τις χαίτες και τα φτερά των αλόγων, το λοφίο του πετεινού, τις λαβές του τρίποδα.
Το αγγείο με τον πλατύ κυλινδρικό λαιμό, το έντονα ωοειδές σώμα με τις «δίδυμες» ορι- ζόντιες τοξωτές λαβές και τη χαμηλή κυλινδρική βάση εντάσσεται παρά το αρκετά ασυνή- θιστο σχήμα του στη σχετικά ολιγάριθμη ομάδα των «μηλιακών» αμφορέων (ή πιθαμφορέ- ων) που χρονολογούνται από το β΄ τέταρτο έως και τα τέλη του 7ου αι. π.Χ. Ένα από τα χα- ρακτηριστικότερα γνωρίσματα των αγγείων αυτών, δύο αμυγδαλωτά μάτια με φρύδια που σχεδιάζονται κάτω από τα τόξα των λαβών και συνοδεύονται από ζεύγος μεγάλων ελίκων ακριβώς από κάτω τους20, υπάρχει και στον αμφορέα της Οισύμης (Εικ. 4, Πίν. V). Είναι προφανής η πρόθεση της δήλωσης ενός σχηματοποιημένου αλλά εκφραστικού προσωπείου.
Στον λαιμό, διαμορφώνονται δύο ορθογώνιες μετόπες που χωρίζονται από κάθετα δια- γραμμισμένα πλαίσια21. Στη μία απεικονίζεται μια Σφίγγα στραμμένη προς τα δεξιά και καθισμένη στα πίσω πόδια22. Στην άλλη είχαν αποδοθεί ενωμένες θέουσες ελικόσπειρες σε
15 Αδημοσίευτο, σωζ. ύψ.: 0,21 μ., σωζ. πλάτ.: 0,215 μ. Βρέθηκε στις 9/9/1964, σε κοντινή απόσταση από τη λάρ- νακα IV.
16 Ένα γυναικείο κεφάλι προς τα δεξιά απεικονίζεται και στο αδημοσίευτο όστρακο με Αρ. ευρ. Α 1840. Βρέ- θηκε το 1964, κοντά στον τάφο VIII, και προέρχεται από το λαιμό και τον ώμο αμφορέα.
17 ζαφειροπούλου 1985, 18, αρ. 27, εικ. 23· Zaphiropoulou 2003, 167, αρ. 21, πίν. xIV και 2b.
18 Για παράδειγμα στον «αμφορέα του Απόλλωνα», τον «αμφορέα του Ηρακλή», τον «αμφορέα του Διονύ- σου», το «θραύσμα gerhard» στο Βερολίνο και τον αμφορέα της Νεάπολης/Καβάλας: Papastamos 1970, πίν.
2, 8, 10, 14α, 18. Ένα άρμα προς τ’ αριστερά απεικονίζεται και σε όστρακο αμφορέα από την Πάρο, αλλά δεν σώζονται τα άλογα: ζαφειροπούλου 2008, 351, εικ. 11. Γενικά, οι συνωρίδες απεικονίζονται συχνότερα στα μικρότερου μεγέθους γραπτά και στα μεγάλα ανάγλυφα αγγεία των κυκλαδικών εργαστηρίων, ενώ τα τέθριππα παριστάνονται στους μεγάλους «μηλιακούς» αμφορείς: Σημαντώνη-Μπουρνιά 1990, 68-70· Μανα- κίδου 1994, 115-9.
19 Γιούρη 1965, 450-1· Αρχαία Μακεδονία 1988, 246-7, αρ. 186· Μακεδονία 1993, 187, αρ. 210· Koukouli- Chrysanthaki 2006, 170, 174, σημ. 59, πίν. 24, 5-6,
20 Στους άλλους γνωστούς «μηλιακούς» αμφορείς οι έλικες συνοδεύονται από ανθέμια. Για το μοτίβο των «μη- λιακών» οφθαλμών, βλ. Papastamos 1970, 92· Steinhart 1995, 48-50· Zaphiropoulou 2003, 62.
21 Zaphiropoulou 2003, 55, εικ. LxxIII, 13-13a, “bandes quadrillées”.
22 Από το ζώο σώζονται μόνον τα τεντωμένα μπροστινά και τα λυγισμένα οπίσθια πόδια καθώς και τμήμα από το πίσω μέρος του σώματος με την ουρά. Κάτω από το σώμα έχει σχεδιαστεί κάθετα ένα γλωσσωτό στοιχείο και μπροστά του διακρίνονται ίχνη από φυτικό κόσμημα. Σε έναν «μηλιακό» αμφορέα στην Αθήνα, Εθνι- κό Αρχαιολ. Μουσείο, Αρ. ευρ. 914, μια όρθια Σφίγγα σε διασκελισμό αποτελεί το κύριο διακοσμητικό θέμα
shoulder of the vase the head of a female figure, turned right, is preserved16. The depiction of a quadriga on the neck of a “Melian” amphora is not known from other examples, although a neck amphora from Rheneia has a man and a woman in a two-horse chariot17. We cannot tell whether the animals depicted here had wings, but a quadriga pulled by winged horses was sometimes part of the principal scene on the body of “Melian” amphoras with mythological scenes18.
We shall present the two intact amphoras in greater detail, for they are of considerable interest from the point of view of style and imagery. The amphora Inv. no. Α 189219 (ext.
height: 0.317 m., rim diam.: 0.162 m., base diam.: 0.088 m.) was found during the 1964 excavations in its original position and contained charred bones from a secondary cremation, without grave goods. It was almost intact, missing only most of the neck, which has been restored (Figs 2, 3, Pl. V). The handles have been re-assembled. The surface of the vessel is damaged in some places, and the whitish engobe has flaked. The applied purple colour that highlights certain details, such as the horses’ manes and wings, the cock’s crest and the handles of the tripod, is fairly well preserved.
Despite the unusual shape of the vase, with its broad cylindrical neck, markedly oval body with twin horizontal curved handles, and low cylindrical base, it can be placed in the relatively limited group of “Melian” amphoras (or pithamphoras) dating generally from the 2nd quarter to the end of the 7th cent. bC. One of the characteristic features of these vessels, a pair of almond-shaped eyes with arching brows just below the arc of the handles and accompanied by a pair of large spirals directly beneath them20, also occurs on the Oisyme amphora (Fig. 4, Pl. V). The intention of suggesting a stylised but expressive face is obvious.
On the neck there are two rectangular metopes divided by chequered panels21. One of these displays a Sphinx, turned towards the right and seated on its hind legs22. The other is decorated with joined running tendrils in two horizontal lines with little circles between them23. At the transition from body to neck there is an encircling band of stylised pomegranates hanging by their stems24. Depicted on one side of the belly (Fig. 2, pl. V), towards the right, are two slender winged horses, one beside the other25. Of the second horse all that can be clearly
16 There is also a similar female head towards the right on the unpublished sherd under Inv. no. Α 1840, which was found in 1964, near Tomb VIII, and comes from the neck and shoulder of an amphora.
17 ζαφειροπούλου 1985, 18, no. 27, fig. 23; Zaphiropoulou 2003, 167, no. 21, pls xIV and 2b.
18 For example, on the “Apollo Amphora”, the “Heracles amphora”, the “Dionysos Amphora”, the “gerhard fragment” in berlin and the Amphora from Neapolis/Kavala: Papastamos 1970, pls 2, 8, 10, 14a, 18. A fragment of an amphora from Paros preserves a chariot towards the left, but the horses are missing: ζαφειροπούλου 2008, 351, fig. 11. In general, two-horse chariots (bigae) are depicted more frequently on smaller painted and relief vases from Cycladic workshops and quadrigae on large “Melian” amphoras: Σημαντώνη-Μπουρνιά 1990, 68-70; Μανακίδου 1994, 115-9.
19 Γιούρη 1965, 450-1; Αρχαία Μακεδονία 1988, 246-7, no. 186; Μακεδονία 1993, 187, no. 210; Koukouli- Chrysanthaki 2006, 170, 174 n. 59, pls 24, 5-6,
20 On the other known “Melian” amphoras the spirals are accompanied by palmettes. For the motif of “Melian”
eyes, see Papastamos 1970, 92; Steinhart 1995, 48-50; Zaphiropoulou 2003, 62.
21 Zaphiropoulou 2003, 55, figs LxxIII 13-13a “bandes quadrillées”.
22 All that remains of the animal are the two extended forelegs and the bent hindlegs, plus part of the hindquarters and the tail. beneath the body is a vertical tongue motif and in front of it are traces of a floral ornament. On one “Melian” amphora in Athens, National Archaeological Museum, Inv. no. 914, an erect and striding Sphinx forms the chief ornament on the belly of the vessel: Papastamos 1970, pl. 12. For the particularly favoured motif of the Sphinx on painted and relief Cycladic vases, and the position of the legs and tail, see Σημαντώνη- Μπουρνιά 1990, 8-59, 102-3; Zaphiropoulou 2003, 33-6. In general, for early depictions of Sphinxes in other orientalising pottery workshops, see Dessenne 1960; Demisch 1977; Cooper, in: Kurtz et al. 2008.
23 Zaphiropoulou 2003, 56, fig. xxVII, 1-2 ‘‘suite de spirales”. For a very similar parallel from Rheneia, see ibid., 185, no. 78, pl. LxIII, 80.
24 op.cit., 56, fig. xxxV, 19.
25 The two animals –with their heavy manes, elongated bodies and long, slender legs– are similar in line and arrangement to those on the front of the “horsemen amphora”: Papastamos 1970, 36-7, pl. 4. The sickle- shaped wings of the horses are not unlike those on the amphora from Neapolis/Kavala, but quite different from those on the “Apollo” and “Heracles” Amphoras. Although horses are the animals most frequently depicted on “Melian” vases, winged horses are rarer, see generally: ζαφειροπούλου 1985, 43-5, 60; Zaphiropoulou
