Παλεπηζηήκην Κξήηεο
Φηινζνθηθή ρνιή
Σκήκα Ηζηνξίαο θαη Αξραηνινγίαο
Π.Μ.. «χγρξνλε Διιεληθή θαη Δπξσπατθή Ηζηνξία»
Γιπλωμαηική επγαζία:
Κοινωνία και κπάηορ απένανηι ζηην ηεσνολογική μεηαβολή: ηο παπάδειγμα ηων αμαξηλαηών – καπαγωγέων και ζιγαποποιών ζηην
Δλλάδα ηος ππώιμος 20
οςαιώνα
Νίθνο Αιέμεο
Σξηκειήο Δπηηξνπή: Γ. Κνθθηλάθεο, Λ. Παπαζηεθαλάθε, Υ. Υαηδεησζήθ
ΡΔΘΤΜΝΟ 2019
2
Δηθφλεο Δμσθχιινπ:
1. Ζ ζηγαξνπνηεηηθή κεραλή ηνπ δηακεξίζκαηνο Βάξθα. Δκπξόο, 09.10.1911.
2. Ζ αηκάκαμα Μσξατηίλε, ζρέδην απφ ηελ εθεκεξίδα Δκπξφο. Δκπξόο, 22.07.1901.
3. Φσηνγξαθίεο απφ ηε δηαδήισζε ησλ ακαμειαηψλ θαη θαξαγσγέσλ ζηηο 2 Ννεκβξίνπ 1907. Καηξνί, 03.11.1907.
3
Δπραξηζηψ ηα κέιε ηεο ηξηκεινχο επηηξνπήο, γηα ην ρξφλν πνπ αθηέξσζαλ ζηελ αλάγλσζε ηεο εξγαζίαο θαη ηηο γφληκεο παξαηεξήζεηο ηνπο. Δπίζεο ληψζσ ηελ αλάγθε λα επραξηζηήζσ θαη ηνλ θαζέλα μερσξηζηά. Ο θ. Υξήζηνο Υαηδεησζήθ ήηαλ εθείλνο πνπ κνπ θίλεζε ην ελδηαθέξνλ λα κειεηήζσ ηηο αληηδξάζεηο απέλαληη ζηελ ηερλνινγία, ζην πιαίζην ηνπ ζεκηλαξίνπ πνπ πξνζέθεξε θαηά ην πξψην εμάκελν ησλ κεηαπηπρηαθψλ κνπ ζπνπδψλ. Ο επηβιέπσλ ηεο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο, θ. Γηάλλεο Κνθθηλάθεο, είρε θαζνξηζηηθή ζπκβνιή ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο ζπγγξαθήο, δίλνληαο κνπ πνιιέο θνξέο ηελ εληχπσζε φηη νη αλεζπρίεο θαη νη πξνβιεκαηηζκνί κνπ γίλνληαλ θαη δηθνί ηνπ. Ζ θα Λήδα Παπαζηεθαλάθε κε ηηο γφληκεο παξαηεξήζεηο πνπ έζεζε, ζπληέιεζε ζηελ ηειηθή κνξθή ηεο εξγαζίαο θαη ηελ αλάδεημε δεηεκάησλ γηα ηε κειινληηθή έξεπλα. Δπίζεο ζέισ λα επραξηζηήζσ ηνπο Υξήζην Καξακπάηζν θαη Νίθν Πνηακηάλν, ηνλ πξψην γηαηί ζπλέβαιε λα αλαδεηρζνχλ νξηζκέλεο πηπρέο ηνπ δεηήκαηνο απφ ηελ νπηηθή ηεο Ηζηνξίαο ηεο Σερλνινγίαο θαη ηνλ δεχηεξν επεηδή κε ψζεζε λα πξνβιεκαηηζηψ γηα ηελ Ζζηθή Οηθνλνκία θαη ην ξφιν πνπ επηηέιεζαλ νη εζηθνί ιφγνη ζηελ αλάπηπμε ησλ αληηδξάζεσλ πξνο ηελ ηερλνινγία.
4
ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ
ΔΗΑΓΩΓΖ ... 5
1.ΑΜΑΞΖΛΑΣΔ ΚΑΗ ΚΑΡΑΓΩΓΔΗ ΔΝΑΝΣΗΑ ΣΗ
ΔΣΑΗΡΔΗΔ ΑΤΣΟΚΗΝΖΣΩΝ: ΣΑ ΠΡΟΑΚΟΤΜΑΣΑ ΜΗΑ
ΑΝΣΗΠΑΡΑΘΔΖ ... 37
2.ΑΜΑΞΖΛΑΣΔ ΚΑΗ ΚΑΡΑΓΩΓΔΗ ΔΝΑΝΣΗΑ ΣΗ
ΔΣΑΗΡΔΗΔ ΑΤΣΟΚΗΝΖΣΩΝ: ΜΔΣΑΞΤ ΓΗΑΠΡΑΓΜΑΣΔΤΖ
ΚΑΗ ΤΓΚΡΟΤΖ ... 55
3. ΠΡΟ ΣΟ ΣΔΛΟ ΜΗΑ ΝΔΑ ΑΡΥΖ; ... 77
4. ΟΗ ΠΡΩΣΔ ΗΓΑΡΟΠΟΗΖΣΗΚΔ ΜΖΥΑΝΔ ΣΖΝ ΔΛΛΑΓΑ: Ζ ΑΠΔΡΓΗΑ ΔΝΑΝΣΗΑ ΣΟ ΜΖΥΑΝΖΜΑ ΣΟΤ ΚΑΠΝΔΜΠΟΡΟΤ ΒΑΡΚΑ ... 90
5. ΟΗ ΠΡΩΣΔ ΗΓΑΡΟΠΟΗΖΣΗΚΔ ΜΖΥΑΝΔ ΣΖΝ ΔΛΛΑΓΑ: Ζ «ΑΡΓΖ» ΔΚΜΖΥΑΝΗΖ ΣΖ ΔΛΛΖΝΗΚΖ
ΗΓΑΡΟΠΟΗΗΑ ... 122
6. Ζ ΑΠΟΓΟΖ ΣΩΝ ΑΠΟΕΖΜΗΩΔΩΝ ... 148
ΑΝΣΗ ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΩΝ. ΚΟΗΝΩΝΗΑ ΚΡΑΣΟ ΚΑΗ ΜΖΥΑΝΔ: ΑΠΟ ΣΗ ΑΝΣΗΓΡΑΔΗ ΣΟΤ ΠΡΩΗΜΟΤ 20
ΟΤΑΗΩΝΑ ΠΡΟ ΣΟΤ ΝΔΟΤ ΚΛΤΓΩΝΗΜΟΤ ΣΟΤ ΜΔΟΠΟΛΔΜΟΤ ... 183
ΠΖΓΔ ΚΑΗ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ... 204
5
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ζ αληηπαξάζεζε αλζξψπνπ θαη κεραλήο κπνξεί λα παξαηεξεζεί ζε φιε ηελ πνξεία ηεο «λεσηεξηθφηεηαο, απφ ηηο αγξνηηθέο εμεγέξζεηο κέρξη ηηο ζχγρξνλεο ηαηλίεο επηζηεκνληθήο θαληαζίαο θαη ην θίλεκα ηνπ λενινπδηζκνχ.1 Δλψ ε γελεαινγία ηεο ζην ρξφλν είλαη ζρεδφλ απίζαλν λα επηηεπρζεί, εληείλεηαη θαηά ηελ πεξίνδν ηεο εδξαίσζεο ησλ θαπηηαιηζηηθψλ παξαγσγηθψλ ζρέζεσλ θαη έθηνηε επαλεκθαλίδεηαη ζηελ ηζηνξηθή δηαδξνκή ησλ θαπηηαιηζηηθψλ θνηλσληψλ. Ζ αληηπαξάζεζε απηή ηείλεη λα θιηκαθψλεηαη ζε ζπλζήθεο ηαρχξξπζκεο εθκεράληζεο, ρσξίο φκσο λα απνθιείεηαη ε εκθάληζε ηεο θαη ζε πεξηφδνπο αξγήο θαη ζηαδηαθήο εηζαγσγήο ησλ κεραλψλ, θαηά ηηο νπνίεο ηα λέα παξαγσγηθά κέζα δείρλνπλ πεξηζζφηεξν «ηξσηά» γηα ηνπο αληηπάινπο ηνπο.
Σν θίλεκα ησλ ινπδηηψλ απνηέιεζε ην πιένλ ραξαθηεξηζηηθφ ηζηνξηθφ παξάδεηγκα ελαληίσζεο ζηελ εθκεράληζε. Ζ δξάζε ηνπο ηαπηίζηεθε ζπρλά κε ηελ
«αλσξηκφηεηα» ηνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο, ην νπνίν εθηηκνχληαλ φηη αδπλαηνχζε (θαηά ηηο απαξρέο ηεο λεσηεξηθφηεηαο) λα πξνζδηνξίζεη ηνλ πξαγκαηηθφ ηνπ αληίπαιν θαη λα ηνλ αληηκεησπίζεη αμηνπνηψληαο νξζνινγηθέο πξαθηηθέο. Ωζηφζν ε ζχγρξνλε βηβιηνγξαθία δελ ελζηεξλίδεηαη απηέο ηηο γεληθεπηηθέο εληππψζεηο θαη απνθεχγεη πιένλ λα θάλεη ιφγν γηα αηαβηζηηθέο ελέξγεηεο ή «ηπθιά» ρηππήκαηα. Ζ θαηαζηξνθή ησλ κεραλψλ γίλεηαη αληηιεπηή ζαλ έλα έιινγν θαη έλζθνπν κέζν αληίδξαζεο, ην νπνίν θαηεπζχλζεθε απφ κηα ζχλζεζε νηθνλνκηθψλ θαη ηδενινγηθψλ παξακέηξσλ. Ο ζχλζεηνο ραξαθηήξαο ησλ ζπληειεζηψλ ππνθίλεζεο, ζέηεη ηελ αλάγθε λα εμεηάδεηαη θάζε μερσξηζηή πεξίπησζε κε βάζε ηηο ηδηαηηεξφηεηεο ηεο. Παξάιιεια φκσο, ε βηβιηνγξαθία επλνεί θαη ηελ αλάπηπμε κηαο ρξήζηκεο ηππνινγίαο γηα ηελ εμέηαζε απηψλ ησλ θαηλνκέλσλ.
Σν 1952, ν Eric Hobsbawm δεκνζίεπζε ην άξζξν “The Machine Breakers” ζην πεξηνδηθφ Past and Present. Ο Βξεηαλφο ηζηνξηθφο ραξαθηήξηζε ηελ θαηαζηξνθή ησλ
1 Ο λενινπδηζκφο απνηειεί έλα ζχγρξνλν «ηερλνθνβηθφ» θίλεκα, ην νπνίν έρεη αλαπηπρζεί θπξίσο ζηνλ αγγινζαμσληθφ θφζκν. Τπάξρνπλ δηάθνξεο παξαιιαγέο ηνπ, σζηφζν έλα θνηλφ ζεκείν αλαθνξάο απνηειεί ην έξγν ηνπ Kirkpatrick Sale: K. Sale., Rebels Αgainst the Future The Luddites and Σheir War on the Industrial Revolution: Lessons for the Computer Age, Basic Books, Addison – Wesley, 1996. Μηα ζχληνκε αλαθνξά ζηνλ λενινπδηζκφ πεξηέρεη ην, Κ. Robins θαη F. Webster, Η επνρή ηνπ ηερλνπνιηηηζκνύ: Από ηελ θνηλωλία ηεο πιεξνθνξίαο ζηελ εηθνληθή δωή, Καζηαληψηεο, Αζήλα, 1999, ζ. 101.
6
κεραλψλ απφ ηνπο ινπδίηεο σο κηα κνξθή «ζπιινγηθήο δηαπξαγκάηεπζεο κέζσ ηεο εμέγεξζεο» (collective bargaining by riot) θαη ηελ απνηίκεζε ζαλ έλα ηδηαίηεξα απνηειεζκαηηθφ κέζν δηεθδίθεζεο γηα ηελ επνρή ηεο. Γηέθξηλε κάιηζηα ην ινπδηζκφ απφ κηα άιιε, πεξηζζφηεξν ελζηηθηψδε ηάζε θαηαζηξνθήο ησλ παξαγσγηθψλ κέζσλ, ε νπνία δελ δηαθξίζεθε απφ αληίζηνηρε απνηειεζκαηηθφηεηα.2
ηε δηάθξηζε κεηαμχ ηεο ελζηηθηψδνπο θαη ηεο έλζθνπεο αληίδξαζεο πξνο ηηο κεραλέο, ζα κπνξνχζαλ λα πξνζηεζνχλ ηα θαηλφκελα απνζηξνθήο πξνο ηελ ηερλνινγία κε θαηεμνρήλ «ηδενινγηθά» θξηηήξηα. χκθσλα κε ηνλ Val Dusek αιιά θαη ηνπο Kevin Robins θαη Frank Webster, ν «λενινπδηζκφο» απνηειεί έλα ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα, εθφζνλ αληηδξά ζηελ ηερλνινγία απφ κηα ηερλνθνβηθή νπηηθή, ε νπνία δελ αθνξά ηελ ππεξάζπηζε ελφο ζπγθεθξηκέλνπ ηξφπνπ δσήο, ησλ δηθαησκάησλ θαη ησλ αμηψλ πνπ ηνλ δηέπνπλ. Αληηπαξαβάιιεη δε κηα ελαιιαθηηθή, εμσηεξηθή πξνο ηελ θνηλσλία ηνπ «ηερλνπνιηηηζκνχ» θνηλνηηθή κνξθή δηαβίσζεο.3
Ζ ηδενινγηθή απνζηξνθή πξνο ηελ εθκεράληζε, δελ απνηειεί σζηφζν απνθιεηζηηθά «ζχγρξνλν» θαηλφκελν. Γείρλεη λα αθνινπζεί ηε δηθή ηεο καθξά δηαδξνκή ζην ρξφλν, σο έλα παξάιιειν ξεχκα πνπ εθάπηεηαη ζπρλά κε ηελ παξάδνζε ηνπ ινπδηζκνχ. Σα ζεκέιηα ηεο ζα κπνξνχζαλ λα αλαδεηεζνχλ ζηε
«δηαιεθηηθή ηνπ δηαθσηηζκνχ», εληφο ηεο νπνίαο ζπλππήξμαλ νη απφςεηο πνπ εθζείαζαλ ηελ πξφνδν κε άιιεο, πεξηζζφηεξν θξηηηθέο αληηιήςεηο απέλαληη ζηνλ ζχγρξνλν πνιηηηζκφ. Οη ζέζεηο ησλ Jean Jacques Rousseau θαη Montesquieu,
«κεηαιακπαδεχηεθαλ» ζε ζηνραζηέο φπσο ν Jean Carles de Sismondi θαη (ελδερνκέλσο) εγεκφλεπζαλ θαηά ηνλ χζηεξν 19ν αηψλα, ζην πιαίζην ηνπ βξεηαληθνχ ξνκαληηζκνχ4 Σελ ηειεπηαία απηή εθηίκεζε ελζηεξλίδεηαη ν νηθνλνκηθφο ηζηνξηθφο Joel Mokyr, ν νπνίνο ζεσξεί φηη ε ηερλνθξηηηθή ζηάζε πνπ ραξαθηήξηζε ηνλ
2 E. J. Hobsbawm, “The Machine Breakers”, Past and Present, ηφκ. 1, αξ. 1, (Φεβξνπάξηνο, 1952), ζ.
61.
3 Βιέπε: K. Robins and F. Webster, ό.π. (βιέπε θαη ππνζεκείσζε 1), ζ. 101. χκθσλα κε ηνλ Val Dusek, νη λενινπδίηεο δελ επηδηψθνπλ ηε δηαηήξεζε ή ηε βειηίσζε ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο, αιιά εζηηάδνπλ ακεζφηεξα ζε δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ ηνλ ηξφπν δσήο. V. Dusek, Philosophy of Technology: An introduction, USA, Blackwell Publishing, Malden – Oxford – Victoria, 2006, ζ. 182.
4 O Οrtwin Renn εθηηκά φηη ν Γηαθσηηζκφο θαη ν Ρνκαληηζκφο έρνπλ παξεκθεξή ζεσξεηηθή θαη ρξνληθή πξνέιεπζε: O. Renn, “Die Alternative Bewegung: Eine Historisch-Soziologische Analyse des Protestes gegen die Industriegesellschaft”, Zeitscrift fur Politik, ηνκ. 35, 1985, ζ. 153-194, δηαζέζηκν ζην: https://elib.uni-stuttgart.de/bitstream/11682/7244/1/ren41.pdf (πξφζβαζε: 08.02.2018). Ωζηφζν ε παξνπζία νξηζκέλσλ ξνκαληηθψλ απνρξψζεσλ ζην θίλεκα ηνπ Γηαθσηηζκνχ, δελ επαξθεί γηα λα παξαβιέςνπκε ηελ (παξάιιειε) δηαθξηηή ηνπ αλάπηπμε απφ ην ξνκαληηζκφ, φπσο θαη ηε ζχγθξνπζε κεηαμχ ησλ δχν θνζκναληηιήςεσλ.
7
ξνκαληηζκφ ηεο βηθησξηαλήο πεξηφδνπ, ζπληέιεζε ζηελ απψιεηα ηεο Βξεηαληθήο ηερλνινγηθήο ππεξνρήο.5
Πέξα απφ ηνπο ζπληειεζηέο ππνθίλεζεο, ε θνηλσληθή απήρεζε απνηειεί κηα πξφζζεηε παξάκεηξν πνπ πξέπεη λα ιακβάλεηαη ππφςε θαηά ηελ εμέηαζε ησλ αληηδξάζεσλ ζηελ ηερλνινγία. Ο Fernand Braudel, αλαθέξεηαη ζηε ζπκπφληα πνπ επέδεημαλ νη θάηνηθνη ηνπ Παξηζηνχ γηα ηνπο κηθξνχο λεξνθνπβαιεηέο πνπ έραζαλ ηε δνπιεηά ηνπο, εμαηηίαο ηνπ λένπ ζπζηήκαηνο πδξνδφηεζεο ηεο πφιεο.6 Σν ακάιγακα ζπκπφληαο θαη λνζηαιγίαο, ην νπνίν ραξαθηήξηζε θαη ηε ξνκαληηθή ζθέςε, ζπλέβαιε ζηε δηακφξθσζε ελφο θαηάιιεινπ πεξηβάιινληνο γηα ηελ αλάιεςε δξάζεο απφ εθείλνπο πνπ ζίγνληαη απφ ηελ ηερλνινγηθή αιιαγή. Πξσηαίηηνη ησλ αληηδξάζεσλ είλαη ζπλήζσο νη «δπλεηηθά ρακέλνη», ηα επαγγέικαηα πνπ απεηινχληαη κε αλεξγία ή θνηλσληθή ππνβάζκηζε.7 Ωζηφζν νη άκεζα ζηγφκελνη ζπληνλίδνληαη κε εθείλνπο πνπ εθηηκνχλ φηη πξφθεηηαη λα ζηρηνχλ έκκεζα, ελψ παξάιιεια δέρνληαη ηελ παζεηηθή ζηήξημε ή ηελ αλνρή φζσλ ελζηεξλίδνληαη ην δίθαην ραξαθηήξα ηνπ αγψλα ηνπο.
Ζ ζπγθξφηεζε ζπκκαρηψλ απέλαληη ζηελ εθκεράληζε, επλφεζε ηελ αλάπηπμε θηλεκάησλ ηθαλψλ λα αλακεηξεζνχλ κε ηελ «ηερλνινγηθή πξφνδν», απνηειψληαο θαη κηα πξφζζεηε έλδεημε γηα ηνλ νξζνινγηθφ ραξαθηήξα θαη ηνλ κεζνδηθφ ζρεδηαζκφ απηψλ ησλ αληηδξάζεσλ. Ο ηζηνξηθφο Frank Manuel παξαηήξεζε απφ ην 1938, ηε ζπλεξγαζία ησλ εξγαηψλ θαη ησλ ηδηνθηεηψλ κηθξψλ παξαγσγηθψλ κνλάδσλ απέλαληη ζε φζνπο εκπφξνπο θαη βηνηέρλεο (ζπρλά ε ηδηφηεηα ήηαλ δηπιή) απνθάζηδαλ λα εηζάγνπλ κεραλέο. Ζ κειέηε ηνπ γηα ηνλ ινπδηζκφ ζηε Γαιιία, ηείλεη σζηφζν λα παξνπζηάδεη ηνπο εκπφξνπο ζαλ βαζηθνχο ππνθηλεηέο ηεο δξάζεο ησλ εξγαηψλ, ακθηζβεηψληαο κε έκκεζν ηξφπν ηε δπλαηφηεηα ησλ ηειεπηαίσλ λα αλαπηχμνπλ νξζνινγηθή δξαζηεξηφηεηα.8 ε θάζε πεξίπησζε, ε ζπκπφξεπζε ελφο ηκήκαηνο ηεο εξγνδνζίαο κε ηνπο εξγάηεο, δελ παξαηεξείηαη κνλάρα ζηελ πεξίπησζε
5 J. Mokyr, “Technological Inertia in Economic History”, The Journal of Economic History, ηφκ. 52, αξ. 2 (Ηνχληνο, 1992), ζ. 336, δηαζέζηκν ζην: https://www.jstor.org/stable/2123111 (πξφζβαζε:
09.02.2018).
6 F. Braudel, Τιηθόο Πνιηηηζκόο Οηθνλνκία θαη Καπηηαιηζκόο (15νο-18νο αηώλαο), ηφκ. 1., Μνξθσηηθφ Ηλζηηηνχην Αγξνηηθήο Σξάπεδαο, Αζήλα, 1995, ζ. 242.
7 J. Mokyr, “Innovation and Its Enemies: The Economic and Political Roots of Technological Inertia”
Paper presented at the NCAER and Iris Conference on A New Institutional Approach to Development:
Achieving India’s Full Potential , New Delhi – Madras – Calcutta, (Ηαλνπάξηνο 1996), δηαζέζηκν ζην:
https://pdfs.semanticscholar.org/3385/bff0c7506a8b22bd0c5eb1eb3766267baaec.pdf (πξφζβαζε:
09.02.2018). Ζ ζπγθεθξηκέλε παξνπζίαζε παξαηίζεηαη απηνηειήο ζην παξαπάλσ απνζεηήξην (ζχλδεζκνο) θαη θέξεη ζειηδαξίζκεζε 1-50.
8 F. E. Manuel, “The Luddite Movement in France”, The Journal of Modern History, ηφκ. 10, αξ. 2, (Ηνχληνο, 1938), ζ. 180-211.
8
ηεο Γαιιίαο. Ζ εθκεράληζε ελέηεηλε ηε ζχγθξνπζε θεθαιαίνπ θαη εξγαζίαο, αιιά παξάιιεια δεκηνχξγεζε δηαηξέζεηο ζηηο ηάμεηο ησλ εξγνδνηψλ θαζψο θαη αλάκεζα ζηηο δηαθνξεηηθέο θαηεγνξίεο ησλ εξγαδνκέλσλ.9
Σα έξγα ησλ F. Manuel θαη E. Hobsbawm, κπνξνχλ λα ηνπνζεηεζνχλ ζηηο απαξρέο κηαο ηζηνξηνγξαθηθήο παξάδνζεο πνπ εζηίαζε ζε θαηλφκελα πνπ εμειίρζεθαλ θαηά ηελ Α’ Βηνκεραληθή Δπαλάζηαζε.10 Σν ελδηαθέξνλ ηεο επηθεληξψζεθε ζηελ ηζηνξία ηνπ πξψηκνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο, γηα λα επεθηαζεί πξννπηηθά θαη ζε επξχηεξα πεδία θαη εξσηήκαηα. ηε ζπλέρεηα, νη κειέηεο γηα ην ινπδηζκφ επεξεάζηεθαλ απφ ην έξγν ηνπ Edward P. Thompson, θπξίσο απφ ηελ έλλνηα «Ζζηθή Οηθνλνκία» ηελ νπνία εηζήγαγε. O Adrian Randall επέθηεηλε ηε ρξήζε ηεο έλλνηαο απφ ηελ χπαηζξν ζηηο πφιεηο, θάλνληαο ιφγν γηα ηελ «βηνκεραληθή εζηθή νηθνλνκία» (Industrial Moral Economy).11 ε απηφ ην λέν πιαίζην, ε θαηαζηξνθή ησλ κεραλψλ ζπλδέζεθε κε ηελ πξνάζπηζε ελφο «παξαδνζηαθνχ» ηξφπνπ δσήο, ν νπνίνο εθηηκάηαη φηη αλαηξέπνληαλ απφ ηελ εθκεράληζε.12 ην βηβιίν ηνπ Randall, Before the Luddites, ηνλίδεηαη ινηπφλ ε ζεκαζία ησλ θνηλνηηθψλ δεζκψλ γηα ηελ νξγάλσζε θαη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ θηλήκαηνο ησλ ινπδηηψλ. Οη ζπλέπεηεο ηεο εθκεράληζεο δελ γίλνληαλ πιένλ αληηιεπηέο σο απνθιεηζηηθή ππφζεζε ησλ εξγαηψλ, εθφζνλ αθνξνχζαλ θαη ην επξχηεξν πεξηβάιινλ πνπ ζπλδένληαλ κε εθείλνπο.13 Ζ επξχηεηα ηνπ «δεηήκαηνο ησλ κεραλψλ» είρε αλαδεηρζεί πεξίπνπ κηα δεθαεηία λσξίηεξα (1982) απφ ηε Maxine Berg, ε νπνία ζθηαγξάθεζε ην ζεσξεηηθφ θαη
9 Ζ «ζχκπιεπζε» εξγνδνηψλ θαη εξγαδνκέλσλ ιακβάλεη ελίνηε άηππε κνξθή. ηελ πεξίπησζε ηεο βηθησξηαλήο Αγγιίαο, ν Mokyr θάλεη ιφγν γηα κηα απαζή ζπκπεξηθνξά ησλ εξγνδνηψλ απέλαληη ζηελ ηερλνινγηθή αιιαγή, ε νπνία ηξνθνδνηήζεθε απφ ηηο εξγαηηθέο αληηδξάζεηο (θαη ελδερνκέλσο ζπληέιεζε ζηελ αλαηξνθνδφηεζε ησλ ηειεπηαίσλ). J. Mokyr, “Innovation…”, φ.π, ζ. 32. Γηα ηελ επξχηεξε ζεκαζία ηεο ζπγθξφηεζεο ζπκκαρηψλ απφ ηα θνηλσληθά θηλήκαηα βιέπε: S. Tarrow, Power in Movement: Social Movements and Contentious Politics, Cambridge University Press, New York, 2011, ζ. 195.
10 Ζ δηάθξηζε κεηαμχ Α΄ θαη Β΄ βηνκεραληθήο επαλάζηαζεο γίλεηαη ζπκβαηηθά, εθφζνλ ε πεξηνδνιφγεζε απηψλ ησλ δηαδηθαζηψλ δελ απνηειεί πεδίν θνηλήο ζπκθσλίαο.
11 A. Randall, “The Industrial Moral Economy of the Gloucestershire Weavers in the Eighteenth Century” ζην J. Rule (edit.), British Trade Unionism, 1750-1850: The Formative Years, Longman, 1988, ζ. 29-51.
12 E. P. Thompson, “The Moral Economy of the English Crowd in the Eighteenth Century”, Past and Present, αξ. 50, (Φεβξνπάξηνο, 1971) ζ. 76-136. Μηα εθηεηακέλε αλαθνξά ηνπ E. P. Thompson γηα ηνπο ινπδίηεο ζην: E. P. Thompson, The Making of the English Working Class, Vintage Books – A Division of Random House, New York, ρ.ρ.
13 A. Randall, Before the Luddites: Custom, Community and Machinery in the English Woollen Industry, 1776-1809, Cambridge University Press, Cambridge, 1991.
9
ηδενινγηθφ πιαίζην πνπ ππέζαιςε ηηο αληηδξάζεηο, θαη θαηέζηεζε ηελ αληηπαξάζεζε γχξσ απφ ηελ εθκεράληζε έλα δήηεκα εζληθήο εκβέιεηαο γηα ηε Βξεηαλία.14
Οη κειέηεο γηα ηνλ ινπδηζκφ πξνέξρνληαη θπξίσο απφ ηελ Μεγάιε Βξεηαλία, ελψ νη πεξηζζφηεξεο απφ απηέο ζπλδένληαη κε ηελ θνηλσληθή ηζηνξία ηεο εξγαζίαο.
Ωζηφζν ε κειέηε ησλ αληηδξάζεσλ ζηελ ηερλνινγηθή αιιαγή έρεη απαζρνιήζεη δηαλννχκελνπο θαη ζηηο ΖΠΑ, θπξίσο νηθνλνκηθνχο ηζηνξηθνχο (ή νηθνλνκνιφγνπο) θαη ηζηνξηθνχο ηεο ηερλνινγίαο. Οη ζεσξήζεηο ηνπο ηείλνπλ λα απνδίδνπλ έκθαζε ζηνπο θνηλσληθνχο κεραληζκνχο απνδνρήο θαη απφξξηςεο ησλ ηερλνινγηθψλ
«πξντφλησλ» θαη δεπηεξεπφλησο ζηελ νξγαλσκέλε θηλεκαηηθή δξάζε απέλαληη ζηηο κεραλέο θαη ηα παξάγσγα ηνπο. Γηα ηνπο ππνζηεξηθηέο ηνπ νηθνλνκηθνχ θηιειεπζεξηζκνχ, ε αγνξά απνηειεί ην βαζηθφ πεδίν εθδήισζεο ησλ αληηδξάζεσλ ζηελ ηερλνινγία κε ηνπο κεραληζκνχο ηεο πξνζθνξάο θαη ηεο δήηεζεο λα απνθηνχλ θαηαιπηηθφ ξφιν. Μηα ζεηξά κειεηεηψλ πνπ επεξεάζηεθαλ απφ ηε ζεσξία ηνπ Joseph Schumpeter (Alfred Chandler, William Lazonick, Joel Mokyr) ηείλεη λα απνδίδεη κεγαιχηεξε έκθαζε ζηηο αληηζηάζεηο πνπ ιακβάλνπλ ρψξα ζην ζηάδην ηεο παξαγσγήο ή ζηνλ ηνκέα ηεο νξγαλσηηθήο δηαρείξηζεο ησλ επηρεηξήζεσλ (κάλαηδκελη).15 Καη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο, βαζηθή ζηφρεπζε απνηειεί ε εμέηαζε επηκέξνπο θαηλνκέλσλ, κε ζηφρν ηε ζπγθξφηεζε «κεγάισλ ζεσξηψλ».
Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ηνπ Joel Mokyr, ν νπνίνο επηρείξεζε λα αληρλεχζεη ηνπο παξάγνληεο πνπ επηθέξνπλ ηελ «ηερλνινγηθή αδξάλεηα»
(technological inertia) ζηηο θνηλσλίεο ηνπ 19νπ θαη ηνπ 20νπ αηψλα. Οη παξαηεξήζεηο ηνπ θξίλνληαη ηδηαίηεξα ρξήζηκεο θαη γηα ηελ παξνχζα εξγαζία, κνινλφηη ε απφιπηε ηαχηηζε ηερλνινγηθήο αλάπηπμεο θαη θνηλσληθήο επεκεξίαο πνπ πξνβάιιεη, αληηκεησπίδεηαη κε θξηηηθφ ηξφπν.16
14 M. Berg, The Machinery Question and the Making of Political Economy 1815-1848, Cambridge University Press, Cambridge, 1982, ζ. 10, 15 Δπίζεο: Μ. Berg, Technology and Toil in Nineteenth Century Britain, TBS The Book Service Ltd, London, 1979 (δελ παξαηίζεηαη ζην εμήο).
15 Μηα ραξαθηεξηζηηθή εζσηεξηθή ζχγθξνπζε ζην επίπεδν ηεο παξαγσγήο θαη ηνπ κάλαηδκελη πεξηγξάθεηαη απφ ηνλ Robert R. Freeland γηα ηελ πεξίπησζε ηεο General Motors. R. F. Freeland, The Struggle for Control of the Modern Corporation: Organization Change at General Motors 1924-1970, Cambridge University Press, Cambridge, 2001, ζ. 58.
16 J. Mokyr, “Technological...”, ό.π., ζ. 325-338 θαη J. Mokyr “Innovation…”, φ.π. Σν ζρεηηθφ ελδηαθέξνλ ηνπ Joel Mokyr εληνπίδεηαη θαη ζηα βηβιία ηνπ, ελψ είρε δηαηππσζεί ηνπιάρηζηνλ απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 κε ηε βηβιηνθξηηηθή: J. Mokyr, “On the (Alleged) Failures of Victorian Britain”, The Journal of British studies, ηφκ. 28, αξ. 1, (1989), ζ. 89-95, δηαζέζηκν ζην:
https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-british-studies/article/on-the-alleged-failures-of- victorian-britain-the-decline-of-the-british-economy-an-institutional-perspective-by-elbaum-bernard- and-lazonick-william-oxford-clarendon-press-1986-pp-vii-310-mammon-and-the-pursuit-of-empire-
10
Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, ην κνληέιν SCOT (Social Construction of Technology) είλαη εθείλν πνπ θαηέρεη κηα εγεκνληθή ζέζε ζηελ ηζηνξία ηεο ηερλνινγίαο.
Τπνζηεξίδεη φηη έλα ηερλνινγηθφ «πξντφλ» ιακβάλεη ηελ ηειηθή ηνπ κνξθή ζηε βάζε ελφο ζπκβηβαζκνχ ησλ απαηηήζεσλ πνπ εθθξάδνπλ νη δηαθνξεηηθέο ζρεηηθέο θνηλσληθέο νκάδεο (Relevant Social Groups), πνπ πξφθεηηαη λα ην ρξεζηκνπνηήζνπλ ή λα ην θαηαλαιψζνπλ. Οη εηζεγεηέο ηνπ, Trevor Binch θαη Wiebe E. Bijker, εμέηαζαλ θαηαξράο ηελ πεξίπησζε ηνπ πνδειάηνπ γηα λα ηεθκεξηψζνπλ ηελ εθηίκεζε ηνπο.
Θεψξεζαλ φηη παξάγνληεο φπσο ε επηζπκία (αλάγθε) ησλ γπλαηθψλ λα νδεγήζνπλ θνξψληαο ηα καθξηά ηνπο θνξέκαηα, θαζηζηνχζε αθαηάιιεινπο νξηζκέλνπο ηχπνπο ηνπ νρήκαηνο. Αλάινγεο απαηηήζεηο πξνβιήζεθαλ θαη απφ άιιεο νκάδεο ηνπ πιεζπζκνχ, επηθέξνληαο ηελ απφξξηςε πνηθίισλ εθδνρψλ κέρξη ηελ επηθξάηεζε ηνπ πιένλ θαηάιιεινπ πξντφληνο.17 H Social Construction of Technology, ελδηαθέξεηαη θαη γηα ηηο αληηδξάζεηο πξνο ηα ηερλνινγηθά πξντφληα, εληνπίδνληαο ηηο θπξίσο ζηε δηαδηθαζία κεηεμέιημεο ηνπ ηερλνπξγήκαηνο πξνο ηελ πιένλ εξγνλνκηθή ηνπ κνξθή.
Γηα παξάδεηγκα νη Ronald Kline θαη Trevor Pinch εμεηάδνπλ ηηο αληηδξάζεηο ησλ επαξρηαθψλ πιεζπζκψλ απέλαληη ζην απηνθίλεην. Παξάγνληεο φπσο ν ζφξπβνο ηεο κεραλήο ή ε ζαλάησζε νηθφζηησλ δψσλ ζεσξείηαη φηη ηξνθνδφηεζαλ ηε δπζπηζηία, ελψ πξνθαλψο κπνξνχζαλ λα ππεξβιεζνχλ κέζα απφ ηε βειηίσζε ησλ θηλεηήξσλ θαη ηελ εθπαίδεπζε ησλ νδεγψλ.18
H πθηζηάκελε βηβιηνγξαθία ηείλεη λα θηλείηαη κεηαμχ ηεο εμέηαζεο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πεξηζηαηηθψλ (θαη θηλεκάησλ) βίαηεο θαηαζηξνθήο ησλ κεραλψλ θαη the-political-economy-of-british-imperialism-18601912-by-davis-lance-e-and-huttenback-robert-a- cambridge-cambridge-university-press-1987-pp-x-394-britains-investment-overseas-on-the-eve-of-the- first-world-war-by-platt-d-c-m-new-york-st-martins-press-1986-pp-xii-
179/31F059932809E22CBD79DD0A8A18C0ED (πξφζβαζε: 10.02.2018). Πάλησο ηα φξηα ηεο
«επξσπατθήο» θαη ηεο «ακεξηθαληθήο» παξάδνζεο δελ είλαη ζηεγαλά. Τπάξρνπλ παξαδείγκαηα ελαζρφιεζεο κε ηελ θνηλσληθή ηζηνξία ηεο εξγαζίαο ζηηο ΖΠΑ, φπσο άιισζηε θαη κε ηελ ηζηνξία ηεο ηερλνινγίαο ζηελ Δπξψπε. Ζ γεσγξαθηθή αληηζηνίρεζε ησλ δχν πεδίσλ δελ είλαη απφιπηε.
17 Δδψ επηρεηξείηαη ε απιντθή παξνπζίαζε ηνπ κνληέινπ, ην νπνίν είλαη πεξηζζφηεξν ζχλζεην.
Δλδεηθηηθά: Υ. Καξακπάηζνο, Από ην Απηνθίλεην «Μεραλή ηεο Πεξηπέηεηαο» ζην «Πεξίθεκν Μεράλεκα» ηεο ηγαξνπνηίαο: Κξίζηκα Δπεηζόδηα από ηελ Ιζηνξία ηεο Σερλνινγίαο ζηελ Διιάδα, 1900- 1920, Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή, Δζληθφ θαη Καπνδηζηξηαθφ Παλεπηζηήκην Αζελψλ, 2016, ζ. 4. Σ. Pinch and W. E. Bijker, «The Social Construction of Facts and Artifacts: Or How the Sociology of Technology Might Benefit Each Other» ζην W. Bijker, T. Hughes θαη T. Pinch (Edit.), The Social Construction of Technological Systems, MIT Press, Cambridge Mass., 2001, ζ. 11 – 44.
18 Kline R. θαη Pinch T., “Users as Agents of Technological Change: The Social Construction of the Automobile in the Rural United States”, Technology and Culture, ηφκ. 37, αξ. 4, (Οθηψβξηνο, 1996), ζ.
763-795, δηαζέζηκν ζην: https://www.jstor.org/stable/3107097?seq=1#page_scan_tab_contents (πξφζβαζε: 11.02.2018). Δπίζεο: W. Geels, “The Dynamics of Transitions in Socio-Technical Systems: A Multi-level Analysis of the Transition Pathway from Horse – drawn Carriages to Automobiles (1860-1930)”, Technology Αnalysis and Strategic Management, ηφκ. 17, αξ. 4, (Γεθέκβξηνο, 2005), ζ. 445-476.
11
κηαο αθεξεκέλεο, ζεσξεηηθήο απεηθφληζεο θαη ηαμηλφκεζεο ησλ παξαγφλησλ πνπ ιεηηνπξγνχλ αλαζηαιηηθά ζηελ εηζαγσγή ηεο ηερλνινγίαο. H αλεπαξθήο θάιπςε ηνπ ελδηάκεζνπ ρψξνπ είρε παξαηεξεζεί απφ ηε Maxine Berg, φηαλ ηφληδε ηελ αδπλακία ησλ βξεηαλψλ ηζηνξηθψλ λα ζπλδέζνπλ ην θίλεκα ηνπ ινπδηζκνχ κε ηηο επξχηεξεο ηδενινγηθέο θαη πνιηηηθέο αληηπαξαζέζεηο πνπ αθνξνχζαλ ην «δήηεκα ησλ κεραλψλ».19 Ζ απνπζία ή ε αλεπάξθεηα ησλ ζπλδέζεσλ αλάκεζα ζηε δξάζε θαη ην ηδενινγηθφ ππφβαζξν (ή ην ζεσξεηηθφ πιαίζην) πνπ ηελ ππνθηλεί θαη ηε λνκηκνπνηεί, επλνεί κηα πεξηπησζηνινγηθή εμέηαζε ησλ αληηδξάζεσλ θαηά ηεο εθκεράληζεο. Ζ ηζηνξηνγξαθία ζπλερίδεη ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο λα ηηο αληηκεησπίδεη σο κεκνλσκέλα επεηζφδηα, σο «ζαγελεπηηθέο» παξεθθιίζεηο απφ ηηο θπξίαξρεο ηάζεηο ηεο λεσηεξηθφηεηαο. Απηή ε ζαγήλε ηεο θαηαζηξνθήο ησλ κεραλψλ, νδεγεί ζηελ ππνηίκεζε ηεο ζεκαζίαο ηνπ λεσηεξηθνχ ξεπεξηνξίνπ δξάζεο (Αμηνζχλε, Δλφηεηα, Πνιπάξηζκν, Γέζκεπζε) θαη ησλ ζχγρξνλσλ κνξθψλ δηαπξαγκάηεπζεο ηνπ ζπλδηθαιηζηηθνχ θηλήκαηνο ζηελ έθθξαζε αληηηερλνινγηθψλ αηηεκάησλ απφ ηνλ 19ν αηψλα θαη εμήο.20 Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε ίδηα ε πεξηπησζηνινγηθή εμέηαζε καο δείρλεη φηη ε θαηαζηξνθή ησλ κεραλψλ δελ επηδηψθνληαλ πάληα απφ ηα θηλήκαηα πνπ εμεηάδνληαη. Ζ δηαηχπσζε ηεο ζρεηηθήο απεηιήο ή αθφκα θαη ε πινπνίεζε ηεο, απνηεινχζαλ ζπρλά ηελ θνξχθσζε ή απιά κέξνο κηαο επξχηεξεο θηλεκαηηθήο δηαδηθαζίαο.
Σέηνηεο δηαπηζηψζεηο εκθαλίδνληαη ήδε απφ ην έξγν ηνπ Frank Manuel, ν νπνίνο παξαηήξεζε φηη αξθεηά εγρεηξήκαηα θαηαζηξνθήο κεραλψλ ζηε Γαιιία ηνπ 19νπ αηψλα δελ επνδψζεθαλ. ζνλ αθνξά ηε Γεξκαλία, αληίζηνηρεο παξαηεξήζεηο πξνθχπηνπλ απφ ηηο δηδαθηνξηθέο δηαηξηβέο ησλ Michael Spehr θαη Uwe Fraunholz (ακθφηεξεο εθδνκέλεο ζε βηβιία), νη νπνίνη αλαθέξνληαη ζε πνιπάξηζκα πεξηζηαηηθά ελαληίσζεο ζηελ ηερλνινγία πνπ δελ επέθεξαλ πάληνηε ηελ θαηαζηξνθή ησλ ηερλνπξγεκάησλ. Ζ κειέηε ηνπ Fraunholz αθνξά ηηο δηακαξηπξίεο ελάληηα ζηελ απηνθίλεζε απφ ηηο απαξρέο ηνπ 20νπ αηψλα κέρξη ηε Γεκνθξαηία ηεο Βατκάξεο. Οη εμαηνκηθεπκέλεο θπξίσο αληηδξάζεηο πνπ θαηαγξάθεη, απνζθνπνχζαλ ζηελ ηξνκνθξάηεζε ησλ επηβαηλφλησλ ή ηελ απνκάθξπλζε ηνπ απηνθηλήηνπ απφ κηα
«νξηνζεηεκέλε» πεξηνρή, νπφηε αξθνχζε ε πξφθιεζε κηθξψλ θζνξψλ ζην φρεκα ή ν
19 Μ. Berg, “The Machinery..”, ό.π., ζ. 15.
20 Δδψ ε αλαθνξά γίλεηαη ζην κνληέιν ΑΔΠΓ ηνπ Charles Tilly. C. Tilly, Κνηλωληθά θηλήκαηα 1768- 2004, αββάιαο, Αζήλα, 2007, ζ. 20.
12
ειαθξχο ηξαπκαηηζκφο ηνπ νδεγνχ ηνπ.21 Ο Spehr επέιεμε λα κειεηήζεη ηνλ γεξκαληθφ ινπδηζκφ ρσξίο λα επηκείλεη κνλάρα ζηα πεξηζηαηηθά θαηαζηξνθήο.
Υξεζηκνπνίεζε ηνλ φξν «δηακαξηπξίεο θαηά ησλ κεραλψλ» (Maschinenproteste), ψζηε λα αλαθεξζεί ζε έλα επξχηεξν ξεπεξηφξην δηακαξηπξίαο, ην νπνίν εθδειψζεθε κέζα απφ δηαδειψζεηο, απεξγίεο ή θαη ηελ απιή ππνβνιή αηηεκάησλ πξνο ηηο Αξρέο.
Με απηή ηε κεζνδνινγία θαηφξζσζε λα εληνπίζεη κεξηθέο εθαηνληάδεο πεξηζηαηηθά γηα ηελ πεξίνδν 1815-1849 θαη λα θαηαδείμεη ηελ έθηαζε ηνπ δεηήκαηνο ησλ κεραλψλ ζηε Γεξκαλία, ε νπνία βέβαηα δελ ζα κπνξνχζε λα απνδνζεί επαξθψο κέζα απφ ηελ εζηίαζε ζε νιηγάξηζκα πεξηζηαηηθά βίαησλ επηζέζεσλ. 22
Ζ ζεσξεηηθή θαη βηβιηνγξαθηθή αλαζθφπεζε πνπ πξνεγήζεθε ζέηεη βαζηθέο θαηεπζχλζεηο θαη γηα ηελ πξνζέγγηζε ηεο ειιεληθήο πεξίπησζεο. Οη ηζηνξηθνί ηείλνπλ λα αληηιακβάλνληαη ηα ιηγνζηά (θαηαγεγξακκέλα) πεξηζηαηηθά θαηαζηξνθήο κεραλψλ ζηελ Διιάδα σο κεκνλσκέλα επεηζφδηα. Γηα αξθεηέο δεθαεηίεο, ε βαζηθή πιεξνθφξεζε γηα απηά ηα γεγνλφηα, πξνέξρνληαλ απφ ηελ Ιζηνξία ηνπ ειιεληθνύ εξγαηηθνύ θηλήκαηνο ηνπ Γηάλε Κνξδάηνπ, ε νπνία αλαθέξνληαλ ζπλνπηηθά ζηελ θαηαζηξνθή κηαο κεραλήο ηζηγάξσλ ζηνλ Πεηξαηά. Ο ζπγγξαθέαο έζθαιε σζηφζν σο πξνο ηελ αθξηβή παξάζεζε ησλ γεγνλφησλ πνπ εμειίρζεθαλ ην Μάην ηνπ 1910.
Άθεζε λα ελλνεζεί φηη θαηαζηξάθεθε ε κεραλή ηνπ θαπλεκπφξνπ Βάξθα πνπ είρε πξφζθαηα αθηρζεί, ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα νη απεξγνί ζηγαξνπνηνί είραλ νξγαλψζεη ηελ θαηαζηξνθή ελφο παιαηφηεξνπ παξνπιηζκέλνπ κεραλήκαηνο.23 Ζ
21 Ο Uwe Fraunholz αλαθέξεη πάλησο θαη παξαδείγκαηα «κνηνθνβίαο» (Motorphobia) εθηφο ηεο γεξκαληθήο επηθξάηεηαο, κε πιένλ ραξαθηεξηζηηθή πεξίπησζε εθείλε ησλ ειβεηηθψλ θαληνληψλ. Οη Διβεηνί ιηζνβνινχζαλ ζπρλά ηα απηνθίλεηα φζσλ μέλσλ δηέξρνληαλ απφ ηα εδάθε ηνπο, επηρεηξψληαο κε απηφ ηνλ ηξφπν λα δηαηεξήζνπλ ηηο πεξηνρέο ηνπο απξφζβιεηεο απφ ηε λέα ηερλνινγία. U.
Fraunholz, Motorphobia: Anti-automobiler Protest in Kaiserreich und Weimarer Republik, Vandenhoeck and Ruprecht, Gottingen, 2002, ζ. 232. Σν πεηξνβφιεκα απηνθηλήησλ παξαηεξήζεθε θαη ζηελ Διιάδα, ζχκθσλα κε ηελ αλάινγε αλαθνξά ηνπ Υ. Καξακπάηζνπ γηα ηα «αξβαληηνρψξηα»
ηεο Αηηηθήο. Υ. Καξακπάηζνο, ό.π., ζ. 70.
22 M. Spehr, Protest und Widerstand gegen Technische Neuerungen am Anfang der Industrialisierung, Westfalisches Dampfboot Verlag, Munster, 2000, ζ. 13, 33, 35.
23 Γ. Κνξδάηνο, Ιζηνξία ηνπ ειιεληθνύ εξγαηηθνύ θηλήκαηνο: κε βάζε άγλωζηεο πεγέο θαη αξρεία, Δθδφζεηο Μπνπθνπκάλε, Αζήλα, 1972, ζ. 194. Ζ παξνχζα εξγαζία εζηηάδεη ζε νξηζκέλα επαγγέικαηα πνπ έρνπλ εμαθαληζηεί (ή ζρεδφλ εμαθαληζηεί γηα ηελ πεξίπησζε ησλ ακαμειαηψλ), ζαλ απνηέιεζκα ηεο ηερλνινγηθήο «πξνφδνπ». πλεπψο ηίζεηαη κεηαμχ άιισλ ην δήηεκα ησλ φξσλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηνλ γηα πξνζδηνξηζκφ ηνπο. Πξνθξίλεηαη ε ρξήζε ησλ πξνζδηνξηζκψλ ηεο πεξηφδνπ πνπ εμεηάδεηαη, φπσο δειαδή απνδίδνληαη απφ ηηο πεγέο. Ο φξνο «ακαμειάηεο»
ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ πεξηγξαθή ησλ νδεγψλ ακαμψλ, νη νπνίεο ρξεζηκνπνηνχληαλ γηα ηε κεηαθνξά αλζξψπσλ (ιηγφηεξν ιφγηνο φξνο ην «ακαμάδεο»). Ωο «θαξαγσγείο» αλαθέξνληαη εθείλνη πνπ δηέζεηαλ θάξα θαη αζρνινχληαλ θαηά πξνηεξαηφηεηα κε ηε κεηαθνξά δηαθφξσλ πιηθψλ πξντφλησλ θαη εκπνξεπκάησλ (ελαιιαθηηθά θαξνηζέξεδεο, αξακπαηδήδεο). ηαλ ρξεζηκνπνηείηαη ν (αξραηνπξεπήο) φξνο «ελίνρνη», επηρεηξείηαη ε ηαπηφρξνλε αλαθνξά ζηα δχν απηά επαγγέικαηα (ακαμειάηεο θαη
13
εμέηαζε ησλ γεγνλφησλ πεξηπιέρζεθε πεξηζζφηεξν κε ηελ πξαγκαηεία Πεξί ηεο Δηζαγωγήο Μνλνπωιίνπ Καπλνύ ελ Διιάδη ηνπ Ησάλλε εξξαίνπ.24 Ο εξξαίνο ηνπνζέηεζε ιαλζαζκέλα ζην 1909 ηελ εηζαγσγή ηεο κεραλήο, γεγνλφο πνπ δεκηνπξγεί πξνβιεκαηηζκφ γηα ηελ αμηνπηζηία θαη ησλ ππφινηπσλ πιεξνθνξηψλ πνπ παξαζέηεη. Δθφζνλ ην έξγν ηνπ απνηέιεζε πεγή πιεξνθφξεζεο γηα ηε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ Θενιφγνπ Λακπξηαλίδε, κάιινλ ηελ πξψηε ζπζηεκαηηθή πξνζπάζεηα ηζηνξηθήο ελαζρφιεζεο κε ηε ζπγθξφηεζε θαη αλάπηπμε ηεο ειιεληθήο βηνκεραλίαο ηζηγάξνπ, νξηζκέλεο αζάθεηεο θαη αλαθξίβεηεο αλαπαξάρζεθαλ κέρξη ηηο κέξεο καο.
Οη πιεξνθνξίεο ηνπ εξξαίνπ (αιιά θαη ηνπ Κνξδάηνπ) εληνπίδνληαη ινηπφλ ζε νξηζκέλεο ηζηνζειίδεο ηνπ δηαδηθηχνπ πνπ επηρεηξνχλ λα πιεξνθνξήζνπλ γηα ηνλ
«ινπδηζκφ» ησλ Διιήλσλ ζηγαξνπνηψλ, ελψ δελ απνπζηάδνπλ παληειψο θαη απφ πξφζθαηα εθπνλεκέλεο δηδαθηνξηθέο δηαηξηβέο.25
Σα αθξηβή γεγνλφηα ηεο απεξγίαο ηνπ Μαΐνπ ηνπ 1910, ηα νπνία θνξπθψζεθαλ κε ηελ θαηαζηξνθή ηεο ζηγαξνπνηεηηθήο κεραλήο, απαζρφιεζαλ κηα ζεκηλαξηαθή εξγαζία πνπ εθπφλεζα ζην πιαίζην ησλ κεηαπηπρηαθψλ κνπ ζπνπδψλ. Ζ εξγαζία απηή απνηέιεζε θαη ην έλαπζκα γηα κηα πξνζπάζεηα επξχηεξεο εμέηαζεο ησλ αληηδξάζεσλ πνπ εθδειψζεθαλ απέλαληη ζηελ ηερλνινγία θαηά ηνλ πξψηκν 20ν αηψλα. Αλαξσηήζεθα ζπλεπψο αλ κπνξνχλ λα εληνπηζηνχλ ζηελ Διιάδα ηεο πεξηφδνπ ζπλέρεηεο θαη ηνκέο, νη νπνίεο λα ππνδεηθλχνπλ ηε ζχλδεζε ησλ πξαθηηθψλ απηψλ κε αληίζηνηρνπο εθθεξφκελνπο «ιφγνπο». Άιισζηε ηξία κφιηο ρξφληα πξηλ ηελ θαηαζηξνθή ηεο ζηγαξνπνηεηηθήο κεραλήο θαηαγξάθεθε έλα παξφκνην πεξηζηαηηθφ, κε ηνπο θαξαγσγείο λα επηηίζεληαη θαη λα θαηαζηξέθνπλ νρήκαηα ηεο «εηαηξείαο ησλ θαξαγσγείο) κε ζπλνπηηθφ ηξφπν. ζνλ αθνξά ηνλ φξν «ακαμνθαξξαγσγείο», πξνέξρεηαη απφ ηα ηεθκήξηα ηεο πεξηφδνπ θαη αλαθέξεηαη ζην επάγγεικα ησλ θαξαγσγέσλ.
Με ηνλ πξνζδηνξηζκφ «ζηγαξνπνηνί» αλαθεξφκαζηε ζην επάγγεικα ησλ παξαζθεπαζηψλ ηνπ ρεηξνπνίεηνπ ηζηγάξνπ (άιινηε αλαιάκβαλαλ κφλν ην γέκηζκα θαη άιινηε ηφζν ην γέκηζκα φζν θαη ην ηχιηγκα ηνπ πξντφληνο). Δλαιιαθηηθά ν Υξήζηνο Καξακπάηζνο (φπσο θαη ν Κνξδάηνο παιαηφηεξα) έρεη ρξεζηκνπνηήζεη θαη ηνλ φξν «ηζηγαξάδεο» γηα λα πεξηγξάςεη ην ίδην επάγγεικα. Σέινο φηαλ αλαθεξφκαζηε ζηε «ζηγαξνπνηία» γίλεηαη ιφγνο γηα ηνλ παξαγσγηθφ θιάδν πνπ αθνξά ηελ παξαζθεπή ηνπ ηζηγάξνπ. Ο φξνο «θαπλνβηνκεραλία» ρξεζηκνπνηείηαη ελαιιαθηηθά γηα λα πεξηγξάςεη ηνλ ίδην παξαγσγηθφ θιάδν. κσο πξέπεη λα ιεθζεί ππφςε φηη ν ηειεπηαίνο απηφο φξνο ρξεζηκνπνηείηαη ζπκβαηηθά, εθφζνλ ζηελ παξνχζα εξγαζία δελ πεξηγξάθνληαη πάληα εθκεραληζκέλεο βηνκεραληθέο κνλάδεο, αιιά αλαθέξνληαη θαη «εξγαζηήξηα» πνπ επηκέλνπλ ζηε ρεηξνπνίεηε παξαγσγή πεξηνξηζκέλεο θιίκαθαο.
24 Η. εξξαίνο, Πεξί ηεο Δηζαγωγήο Μνλνπωιίνπ Καπλνύ ελ Διιάδη, Δζληθφ Σππνγξαθείν, Αζήλα, 1934 (δελ ππήξρε δηαζέζηκε αξίζκεζε ζειίδσλ ζηε κνξθή πνπ κνπ ήηαλ δηαζέζηκν).
25 T. Labrianides, Industrial Location in Capitalist Societies: The Tobacco Industry in Greece, 1880- 1980, Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή, Λνλδίλν, 1982, ζ. 128. Οη δηαηξηβέο γηα ηηο νπνίεο έγηλε ιφγνο, αλαθέξνληαη θάλνπλ ζπλνπηηθή αλαθνξά ζηα γεγνλφηα ηνπ 1910, νπφηε δελ ελδηαθέξνληαη γηα ηε βαζχηεξε δηεξεχλεζε ηνπο.
14
απηνθηλήησλ». Ακθφηεξα ηα γεγνλφηα είραλ ιάβεη ρψξα ζηνλ Πεηξαηά, ελψ ζην κεζνδηάζηεκα πνπ ηα δηαθξίλεη εληνπίδεηαη ε θαη’ επαλάιεςε δηαηχπσζε απεηιψλ πνπ αθνξνχλ ηελ θαηαζηξνθή πιηθνηερληθψλ ππνδνκψλ. Τπάξρνπλ ζπλεπψο ελδείμεηο γηα ηελ παξνπζία ελφο «πλεχκαηνο ηνπ ινπδηζκνχ» ζηελ ειιεληθή θνηλσλία, ην νπνίν κάιηζηα ζπλδέζεθε ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο κε ηελ έκπξαθηε ελαληίσζε ζηελ εθκεράληζε. Ωζηφζν δελ πξφθεηηαη απιά γηα κηα ζεηξά
«επεηζνδίσλ», εθφζνλ νη θαηαβνιέο θαη ν απφερνο ησλ πξάμεσλ απηψλ επεξεάδνπλ κεζνπξφζεζκα θαη ηε δηακφξθσζε ηεο θξαηηθήο πνιηηηθήο.
Ζ κειέηε απηήο ηεο δηαδξνκήο ζπλδέεηαη άκεζα κε ηα εξσηήκαηα θαη ην πιηθφ πξαγκάηεπζεο νξηζκέλσλ δηδαθηνξηθψλ δηαηξηβψλ πνπ εθπνλήζεθαλ πξφζθαηα. Ζ εζηίαζε ηνπ Νίθνπ Πνηακηάλνπ ζηε κηθξναζηηθή ηάμε ηεο Αζήλαο θαη ηνπ Πεηξαηά αλαδεηθλχεη ζπλνπηηθά ην δήηεκα ηεο ελαληίσζεο ησλ κηθξνκεζαίσλ θνηλσληθψλ ζηξσκάησλ ζηελ πξφνδν. Δπίζεο πξφθεηηαη γηα ην κνλαδηθφ ζχγγξακκα απφ φζα εληνπίζηεθαλ, ην νπνίν αλαθέξεηαη ζηελ θαηαζηξνθή ησλ θνξηεγψλ απφ ηνπο θαξαγσγείο. Σν έξγν απηφ απνηέιεζε άιισζηε θαη έλα ρξήζηκν νδεγφ γηα ηελ πεξηήγεζε κνπ ζηηο εθεκεξίδεο ηεο επνρήο.26 Ζ δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ Θαλάζε Μπέηα επηρεηξεί ηε ζπζηεκαηηθή εμέηαζε ηεο θαπλνβηνκεραλίαο Μαηζάγγνπ, ελφο ραξαθηεξηζηηθνχ παξαδείγκαηνο ειιεληθήο επηρείξεζεο παξαγσγήο ηζηγάξνπ. ηε δηαηξηβή ηνπ παξαζέηεη κηα ζπλνπηηθή εμηζηφξεζε ηεο απεξγίαο ηνπ Μαΐνπ ηνπ 1910, φπσο θαη νξηζκέλεο ρξήζηκεο παξαηεξήζεηο γηα ηελ θηλεηνπνίεζε ησλ ζηγαξνπνηψλ ζηελ εμέιημε ηεο δεθαεηίαο.27
Δλψ νη παξαπάλσ κειέηεο πξνζθέξνπλ αξθεηά ρξήζηκα ζηνηρεία, ε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ Υξήζηνπ Καξακπάηζνπ έρεη θαη κηα ακεζφηεξε ζεκαηηθή ζπλάθεηα κε ηελ παξνχζα εξγαζία. Μηα απφ ηηο ηξεηο ζεκαηηθέο πνπ εμεηάδεη, απφ ηε ζθνπηά ηεο Ηζηνξίαο ηεο Σερλνινγίαο, αθνξά ην «Πεξίθεκνλ Μεράλεκα» ηνπ Κσλζηαληίλνπ Βάξθα. Σνλ απαζρνινχλ παξάκεηξνη φπσο ε απνδνηηθφηεηα ηεο κεραλήο, ε θηλεηνπνίεζε ησλ ζηγαξνπνηψλ αιιά θαη ε «εζηθή νηθνλνκία» πνπ δηέπεη ηελ
26 Ν. Πνηακηάλνο, Η παξαδνζηαθή κηθξναζηηθή ηάμε ηεο Αζήλαο: Μαγαδάηνξεο θαη βηνηέρλεο 1880- 1925, Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή, Παλεπηζηήκην Κξήηεο, 2011. Δθδφζεθε σο Ν. Πνηακηάλνο, Οη Ννηθνθπξαίνη: καγαδάηνξεο θαη βηνηέρλεο ζηελ Αζήλα 1880-1925, Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην, 2015.
27 Θ. Μπέηαο, Καπλνβηνκεραλία Μαηζάγγνο ελ Βόιω, 1918-1972: Δξγαζία θαη επηβίωζε ζην Βόιν, Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή, Παλεπηζηήκην Θεζζαιίαο, 2015, δηαζέζηκν ζην:
http://heraclitus.uth.gr/main/sites/default/files/phd_public_uploads/teliki_ergasia_0.pdf (πξφζβαζε:
13.05.2018).
15
νξγάλσζε θαη ηε δξάζε ηνπο. Κνηλφ ζεκείν (κε ηελ παξνχζα εξγαζία) απνηειεί θαη ην ελδηαθέξνλ γηα ηε δηαδηθαζία ηεο εηζαγσγήο ηνπ απηνθηλήηνπ ζηελ Διιάδα, κνινλφηη ε δηθή κνπ κειέηε εζηηάδεη ζε δηαθνξεηηθέο πιεπξέο ηεο δηαδηθαζίαο (νη δηαθνξνπνηήζεηο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο απφ εθείλε ηνπ Υ. Καξακπάηζνπ αλαθέξνληαη εθηελέζηεξα ζηε ζπλέρεηα).28
Ζ εμέηαζε ηεο ειιεληθήο πεξίπησζεο επαλαθέξεη ηηο πξνβιεκαηηθέο πνπ ηέζεθαλ γηα ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ε ηδενινγηθή ππνθίλεζε, ηδηαίηεξα ζεκαληηθή γηα ηε ζπζηεκαηηθή αλάιεςε δξάζεο θαηά ησλ κεραλψλ. Ο θνκκνπληζηήο Κνξδάηνο είρε απνδψζεη ηελ επζχλε ζηα
«αλαξρηθά θηλήκαηα» θαη ηνλ Εαθ Γθξαβ, αλαθέξνληαο φηη «ηέηνηεο αληηιήςεηο ήηαλ θαηαδηθαζκέλεο λα κε θέξνπλ θαλέλα ζεηηθφ απνηέιεζκα».29 Ωζηφζν ην δνθίκην ηνπ Γθξαβ, κε ηίηιν Δξγάηεο θαη Μεραλέο, έξρεηαη λα ηνλ δηαςεχζεη:
«Δξγάηεο!… Μελ θαηαξηέζηε φκσο ηηο κεραλέο. Απηέο, άκα εκείο κάζνπκε λαπαιιαγνχκε απφ απηνχο πνπ καο εθκεηαιιεχνληαη θαη ηηο πάξνπκε ζηα ρέξηα καο, είλαη θείλεο πνπ ζα καο απαιιάμνπλ απφ ηε δπζηπρία καο».30
Παξαηεξείηαη ινηπφλ φηη ηα βαζηθά ξεχκαηα ηεο ξηδνζπαζηηθήο ζθέςεο απνδνθίκαζαλ ηελ πξαθηηθή ηεο θαηαζηξνθήο ησλ παξαγσγηθψλ κέζσλ, εκκέλνληαο ζε έλα εμειηθηηθφ ζρήκα πνπ ηαχηηδε ηελ ηερλνινγηθή κε ηελ θνηλσληθή πξφνδν. Σελ ίδηα ζηηγκή σζηφζν δελ κπνξεί λα απνξξηθζεί εληειψο ε ζπζρέηηζε ηεο παξνπζίαο ηνπο κε ηελ αλάιεςε δξάζεο θαηά ησλ κεραλψλ ζηελ Διιάδα. Σνπιάρηζηνλ ην ζσκαηείν ησλ ζηγαξνπνηψλ ήηαλ άκεζα επεξεαζκέλν απφ ηνλ αλαξρηζκφ θαη ζνζηαιηζηηθά ξεχκαηα, εληχπσζε πνπ εληζρχεηαη απφ ην γεγνλφο φηη αξθεηνί Έιιελεο
28 Υ. Καξακπάηζνο, ό.π. (φπνπ δελ παξαηίζεηαη αξηζκφο ζειίδαο κεηά ην «φ.π.», ε αλαθνξά γίλεηαη ζε φιν ην έξγν. Δμαίξεζε απνηεινχλ ηα άξζξα θαη θεθάιαηα κε αζαθή αξίζκεζε ησλ ζειίδσλ θαζψο θαη βηβιία πνπ αλαθέξνληαη σο δηαζέζηκα ρσξίο ζειηδαξίζκεζε) θαζψο θαη ην πξφζθαηα δεκνζηεπκέλν:
Υ. Καξακπάηζνο, «Ο Κσλζηαληίλνο Βάξθαο θαη
ην “Πεξίθεκνλ Μεράλεκα”: δπζιεηηνπξγηθέο κεραλέο θαη “ηερληθψο κνξθσκέλνη” εξγάηεο ζηελ Διιάδα κέζα απφ ην παξάδεηγκα ησλ ζηγαξνπνηψλ (1880-1920)», Σα ηζηνξηθά, ηεχ. 69, (2019) ζ. 59- 96. ηε ζπλέρεηα ηεο εξγαζίαο καο, ε αλαθνξά «Υ. Καξακπάηζνο, ό.π.,» ζα παξαπέκπεη ζην θείκελν ηεο δηδαθηνξηθήο δηαηξηβήο.
29 Γ. Κνξδάηνο, ό.π., ζ. 193.
30 Ε. Γθξαβ, Δξγάηεο θαη Μεραλέο, ΔΚΔ-Δθδνηηθφλ Σκήκα ησλ Νενιαίσλ, Αζήλαη, 1919, ζ. 14, δηαζέζηκν ζην: http://62.103.28.111/infopubl/23686/files/assets/basic-html/page-2.html (πξφζβαζε:
11.02.2018). Ζ λενιαία ηνπ ΔΚΔ επέιεμε λα εθδψζεη ζηα 1919 ην ζπγθεθξηκέλν έληππν ηνπ Εαλ Γθξαβ, ην νπνίν νπζηαζηηθά ηαπηίδνληαλ κε ηηο απφςεηο ηνπ θφκκαηνο (θαη παξάιιεια ηελ θπξίαξρε άπνςε ζηνπο ζνζηαιηζηηθνχο θχθινπο) γηα ηελ εθκεράληζε. Πξνθαιεί εληχπσζε ην γεγνλφο φηη ν Γ.
Κνξδάηνο δελ έιαβε ππφςε απηέο ηηο αληηιήςεηο ηνπ Γθξαβ φηαλ έγξαθε ηελ θξηηηθή ηνπ. Πάλησο ππάξρεη θαη παιηφηεξε κεηάθξαζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ βηβιίνπ ζηα ειιεληθά, ε νπνία ρξνλνινγείηαη ζην 1913.
16
ηζηγαξάδεο είραλ εξγαζηεί θαηά ην παξειζφλ ζηελ Αίγππην (βι. ζηε ζπλέρεηα θαη γηα ηελ εγθαηάζηαζε ζηγαξνπνηψλ απφ ηελ Αίγππην ζηελ Διιάδα). Απηφ ην ηδενινγηθφ απφζεκα κπφξεζε φκσο λα σζήζεη κφλν έκκεζα ζηελ πηνζέηεζε ινπδίηηθσλ πξαθηηθψλ. Ζ δεκφζηα ηνπνζέηεζε ησλ Διιήλσλ ζνζηαιηζηψλ θαη αλαξρηθψλ γηα ηελ εθηφπηζε ησλ παξαδνζηαθψλ επαγγεικάησλ απφ ηηο κεραλέο, ραξαθηεξίζηεθε απφ ακεραλία ζε φιε ηελ πεξίνδν πνπ θαιχπηεη ε αθήγεζε καο.31
πσο παξαηεξεί ινηπφλ θαη ν Νίθνο Πνηακηάλνο, απφ ηελ Διιάδα ησλ απαξρψλ ηνπ 20νπ αηψλα απνπζίαδε έλαο ζπζηεκαηηθφο ιφγνο απέλαληη ζηελ ηερλνινγηθή
«πξφνδν».32 ε αληίζεζε κε ην παξάδεηγκα ηνπ γισζζηθνχ εθζπγρξνληζκνχ, ην νπνίν ζπλδέζεθε κε ζεκαληηθέο ζεσξεηηθέο θαη έκπξαθηεο αληηπαξαζέζεηο (π.ρ. κε ηα Δπαγγειηθά θαη Οξεζηεηαθά), ε ηερλνινγία δελ θαίλεηαη λα ζπλάληεζε ακείιηθηνπο αληηπάινπο. Ζ δηαπίζησζε απηή πεξηνξίδεη ζεκαληηθά ηε δπλαηφηεηα αλαδήηεζεο αληηζηνηρήζεσλ αλάκεζα ζε έλα ζεσξεηηθφ ιφγν θαηά ησλ κεραλψλ θαη ηηο πξαθηηθέο ηνπ αληαλαθιάζεηο, δειαδή έλα εγρείξεκα αληίζηνηρν κε εθείλν ηεο Berg γηα ηε Μεγάιε Βξεηαλία. ηελ ειιεληθή πεξίπησζε ε κεζνδνινγία είλαη κάιινλ αληίζηξνθε, θαζψο νη επηκέξνπο αληηδξάζεηο είλαη εθείλεο πνπ εληζρχνπλ ηελ ππφζεζε φηη κνξθέο ελφο αληηηερλνινγηθνχ ιφγνπ, αθφκα θαη ρσξίο ηδηαίηεξα ζπζηεκαηηθή κνξθή, ππήξραλ θαη πιαηζίσλαλ ηηο θηλεηνπνηήζεηο θαη ηελ επξχηεξε ζπιινγηθή δξάζε. Δληνπίδνληαη ινηπφλ δηάρπηεο αλαθνξέο ζηε δεκφζηα ζθαίξα, νη νπνίεο ππαηλίζζνληαη ηελ παξνπζία εκθαλψλ ή (πηζαλά) ιαλζαλφλησλ ξεπκάησλ ζθέςεο, ηα νπνία ηξνθνδνηνχβζαλ θαη ελ κέξεη ζπγθξνηνχζαλ ηελ αληηπαξάζεζε κεηαμχ αλζξψπνπ θαη κεραλήο. ε απηή ηελ αληηπαξάζεζε αλαθέξεηαη γηα παξάδεηγκα ην δνθίκην πνπ ζπλέηαμε ην 1908 ν δεκνζηνγξάθνο Κψζηαο Καηξνθχιαο.
χκθσλα κε απηφ, ε κεραλή θαηφξζσζε λα ζθνηψζεη ηνλ άλζξσπν, σζηφζν ζπκπαξαζχξζεθε καδί ηνπ ζηνλ ζάλαην ζαλ κε απηνθπήο θαη ζπλεπψο αλίθαλε λα έρεη απηνηειή ππφζηαζε απφ ηνλ δεκηνπξγφ ηεο.33
31 Σνλ Μάην ηνπ 1910 κνλάρα ε εθεκεξίδα θαίξα είρε επηρεηξήζεη λα ζπλδέζεη ηελ θαηαζηξνθή ηεο κεραλήο κε ηνλ αλαξρηζκφ, αλαθέξνληαο φηη «αλαξρηθά θηλήκαηα δε ζα επηηξαπψζη». θαίξα, 19.05.1910. Γηα ην ζσκαηείν ησλ ζηγαξνπνηψλ, ν ίδηνο ν Κνξδάηνο αλαθέξεη ζε άιιν ζεκείν ηνπ βηβιίνπ ηνπ φηη ήηαλ επεξεαζκέλν απφ ηηο ζνζηαιηζηηθέο ηδέεο. ηελ απεξγία ησλ ηξνρηνδξνκηθψλ πνπ έιαβε ρψξα ζηα 1911 εκθαλίδεηαη ην θφθθηλν ιάβαξν ηνπ νζηαιηζηηθνχ Οκίινπ ησλ ηζηγαξάδσλ. Γ.
Κνξδάηνο, ό.π., ζ. 195.
32 Ν. Πνηακηάλνο, Η παξαδνζηαθή…, φ.π., ζ. 609.
33 Σν θείκελν δεκνζηεχηεθε ζην Ζκεξνιφγην ηνπ Κσλζηαληίλνπ θφθνπ γηα ην 1909. Κ. Καηξνθχιαο,
«Μεραλέο» ζην Κ. θφθνο, Δζληθόλ Ηκεξνιόγηνλ: Υξνλνινγηθόλ, Φηινινγηθόλ θαη Γεινηνγξαθηθόλ,
Δζηία, Αζήλα, 1909, δηαζέζηκν ζην: